Passionate. Jaargang 9

[p. 34]

Vrouwkje Tuinman
Tegen de verdringing

Goed beeldspreken is vooral het doorbreken van verwachtingen - zonder dat een van beide media de ander overschaduwt. Een reactie op Mathijs Deens ‘Words fail’ (Passionate nov-dec 2001).

Tijdens de laatste Lowlands-editie hadden we bij Beeldspraak - een festival dat de positie van literatuur in de beeldcultuur verkent - om elf uur 's ochtends ineens zevenhonderd mensen in de zaal. Buiten scheen de zon en was het een graad of dertig, binnen luisterden mensen naar Serge van Duijnhoven. Naar dj FAT. En keken ze naar felle kleurvlakken, vooroorlogse filmfragmenten, home-made porno, animatie... Met zeer veel beats per minute erachter en de hallucinerende poëzie van Van Duijnhoven ervoor was het een heleboel tegelijk. Naderhand was iedereen drijfnat van het zweet. En dat bij literatuur - de wonderen zijn de wereld nog niet uit.

Een heleboel tegelijk dus, en van een heleboel kanten. Letterlijk en figuurlijk: het gezelschap, beter bekend als Dichters Dansen Niet, nam bezit van het hele podium en hoewel Van Duijnhovens gedichten de indruk gaven ook op zichzelf te kunnen staan, koos de auteur er duidelijk voor ze liever van een verwarrende, kaleidoscopische context te voorzien.

Nu ben ik zelf zo iemand die een compositie van een uur mooi kan vinden om één akkoordje. Die een gedicht de hemel in kan prijzen om één zinnetje - of liever nog één woord. Waarschijnlijk had ik in het geval van Dichters Dansen Niet ook wel genoegen genomen met alleen de muziek. Of alleen de beelden. Het gedicht had ik ook zelf van een context kunnen voorzien. Maar zo was het niet, en dat was niet erg. De combinatie van elementen zorgde weliswaar voor een andere beleving van de losse ingrediënten, maar daarom nog niet voor een mindere.

Er wordt onder het motto van crossoverkunst en interdisciplinaire samenwerking veel op het podium gezet waarvan het nut mij niet direct duidelijk is. Er is bijna geen dichter onder de veertig te vinden die niet minstens een ritmebox of een VHS-je met marcherende soldaten bij zich heeft. Daar is niets op tegen, maar vaak lijken het vooral krampachtige pogingen om aan te sluiten bij het huidige (zapgeneratie) tijdsbeeld. Minstens een van de gekozen media delft vaak het onderspit - zij het de korrelig gekopieerde jaren zestigfilm, die wellicht voor de dichter zelf heel bijzonder is, maar voor de gemiddelde beeldstudent overbekend materiaal, zij het de voordracht, die half wegvalt achter de zelfgeprogrammeerde dreunende bas.

In kunst wordt het geheel meestal gedefinieerd door het detail. Een goed kunstwerk (compositie, gedicht) heeft, om zijn kwaliteit te bereiken, eerder weinig dan veel van die details nodig. Anders gaan ze elkaar maar overschaduwen. Bovendien heeft het iets verdachts, al die impulsen. Wellicht overstemmen ze slechts een te confronterende ideeënarmoe. Je kunt je verder afvragen of de kijker / luisteraar zich met al het audiovisueel geweld nog wel ergens op kan concentreren.

Verwachtingspatroon

Maar niet iedereen is zoals ik, en neemt genoegen met een Leitmotiv om daarover wegdromend de rest van het Gesamtkunstwerk voor lief te nemen. Bij de doorsnee bezoekers van literaire avondjes kom je daar niet mee weg. Zij wensen een keurige voordracht die door niets onverwachts wordt verstoord. En de thuisblijvers (het gros van de mensheid) zijn al helemaal niet makkelijk te paaien. Zij schijnen prikkeling nodig te hebben. Makkelijk makende elementen. Spannende afleidingsmanoeuvres die de te moeilijke inhoud als stroop naar binnen doen glijden.

[p. 35]

Nu is het een utopie dat je cultuur zou kunnen verspreiden onder mensen die daar eigenlijk geen zin in hebben. Iets saais wordt niet boeiend door een felknipperende verpakking. En iets complex niet begrijpelijk door er af en toe je broek bij te laten zakken. Wat ik wél heb geleerd is dat de grens tussen verwachting en vooroordeel vaak gevaarlijk dun is. Wanneer onvoorspelbare elementen het verwachtingspatroon van begin af aan doorbreken, blijken er vaak veel meer aanknopingspunten te zijn dan je denkt. Verbindingen met je eigen leven en interesses. Los van de kwaliteitsvraag, blijk je van iets wat je eigenlijk links zou laten liggen zomaar iets te kunnen vinden. Dat is ongeveer wat we met Beeldspraak zouden willen.

Mathijs Deen is een wonderbaarlijke schrijver / filmmaker, die zich als geen ander kan inleven in woord én beeld. Dat is precies de reden waarom hij op ongeveer de helft van de Beeldspraak-edities tot nu toe een rol speelt. Mathijs illustreert geen teksten met filmpjes. Mathijs legt geen film uit met woorden. Een voorbeeld. Tegenover het gedicht ‘Begripsbepaling’ van Erik Nieuwenhuis stelt Mathijs beelden van een lopende band in een wodkafabriek. De woorden vertellen over het alledaagse in het leven, dat tegelijkertijd zo onwaarschijnlijk en oneindig is. Over de onmogelijkheid dat je ene collega het woord cashflow laat vallen terwijl een ander in zijn hoofd met zijn hobby origami bezig is. Onderwijl schuiven blauwe flessen door het beeld, allemaal hetzelfde en toch allemaal verschillend. Allemaal met een even willekeurig als strak vastgelegd lot. Ik hoop dat ik het enigszins beeldend heb verwoord. Dat lukt me namelijk niet goed, met slechts woorden als instrument. Ik vind het een prachtig uitgebalanceerd filmpje, waarin woord en beeld nergens te veel tegen elkaar aanschurken, en ook nergens teveel tegen elkaar in werken.

Mathijs' artikel in de vorige Passionate is al even weloverwogen en mijn antwoord erop is dan ook niet bedoeld om tegen hem in te gaan, slechts om zijn stellingen aan te vullen - ik ben trouwens vooral blij dat er eens een zinvolle discussie over de verbinding van woord en beeld is gestart.

Gemiste kansen

Ik zal iets uitleggen over Beeldspraak. Ooit ben ik er met dichter Ingmar Heytze mee begonnen, onder de hoede van de Hogeschool van Utrecht. Het idee was ‘iets te doen’ met literatuur en beeldende kunstvormen, op zo'n manier dat er raakvlakken zouden ontstaan met de jongerencultuur anno eind twintigste eeuw. Dat werkte. Niet in de zin dat de halve hogeschool ineens in Rutger Kopland geïnteresseerd was, maar wel wat betreft het feit dat het festival in no time welkom was op Lowlands, in EKKO en op andere plekken die normaal voorbehouden zijn aan de zapcultuur.

Inmiddels probeer ik zoveel mogelijk nieuwe samenwerkingen op te zetten. Tussen schrijvers en filmmakers bijvoorbeeld, of tussen literatuur en animatie, computerkunst, fotografie of webdesign. Ik geloof niet in een van begin tot eind risicoloos programma. In Beeldspraak komen impulsen uit heel uiteenlopende hoeken, en staan beginners en gevestigden naast elkaar. Een thuisgetekende animatie van vijftig seconden kan opgevolgd worden door een professioneel multimediaal gezelschap met een strakke set van een half uur. Er mag er ook wel eens iets de mist in gaan. Beeld en woord zijn namelijk feilbaar. Soms is het vooral interessant om de frictie ertussen aan te tonen.

Eén op één beeldspraken, waarbij het een het

[p. 36]

De hitte kreunde als een hond

en door het hoge venster plensde

zonlicht op mijn Grote Bosatlas.

Ik kende Appelscha en India,

Amerika, New York en Wolvega

en bij de rode stip stond Stork.

De wereld, leerden wij, was rond

en loodrecht onder onze klas

in de beschutting van de dag

lag Nieuw-Zeeland, was het nacht.

Die middag kwam ik bij een zebrapad

waar ik de barsten in het asfalt las.

Daaronder is het donker, dacht ik,

en zag twee vissers turen bij een lamp.

De maan bescheen een open kluis.

Een plunderaar begroef zijn buit.

Ergens dreef een bleke slager

in zijn bloed de winkel uit.

Wat wist ik van de streken van de nacht

wanneer je zonder geld of vrienden zat?

Ik keek weer op en wist niet beter

of de zon bestond alleen voor mij,

geboren in een onverwoestbaar dorp

in de oneindigheid van mei.

Rogier Taminiau, schilder en audiovisueel kunstenaar, maakte in 2000 voor Beeldspraak een serie beeldmontages bij gedichten van Menno Wigman. Normaal gesproken vele beelden per gedicht, hier een stilstaande selectie.

[p. 37]

ander beschrijft (of dat probeert), zijn gemiste kansen, zoals Mathijs terecht stelt in zijn artikel. Niet dat ik me er nooit aan heb vergaloppeerd. Tijdens de eerste Beeldspraak-editie waren we door omstandigheden nog verplicht een bijdrage van studenten van de Hogeschool van Utrecht op te nemen. Op zich niks mis mee - voor veel betrokken jongeren was het voor het eerst dat ze eens een gedicht lazen en daar ‘iets mee konden’ (en dat nog voor een studiepunt ook). De studenten kregen een stapeltje gedichten van vaderlandse grootheden, maakten daar onder begeleiding een reeks foto's bij en terwijl die werden vertoond las Menno Wigman de gedichten voor. Dat deed hij prima, en toch werkte het niet. Waarom? Vanwege het één op één effect waar Mathijs het over heeft. Werd er door de dichter een boom genoemd, dan zagen we in beeld een boom. Vloog er vervolgens in grote woorden een zwerm meeuwen voorbij, dan verplaatste de camera zich direct naar zee, waar, jawel, hetzelfde geschiedde. Het had, hoe goedbedoeld (en in sommige gevallen: hoe esthetisch) ook, iets lachwekkends. Woord en beeld verdrongen elkaar totaal. Het publiek zat nauwelijks te luisteren naar het gedicht, of te genieten van de foto's, maar vooral te raden wat er nu weer in beeld zou komen. We hadden beter een quiz kunnen organiseren.

Iets nieuws

De Beeldspraak-avond waar Mathijs over schrijft was er eentje die speciaal was geprogrammeerd in het kader van het Nederlands Film Festival. Dat had tot gevolg dat het evenwicht zoek was: er lag een speciale nadruk op cinema. Het idee ‘verfilming’ ligt dan verdacht in de buurt. Ik zal niet ontkennen dat enkele bijdragen aan de avond zich meer op dat vlak begaven dan dat ze een werkelijke dialoog aangingen met de tekst. Er zijn echter wel degelijk filmmakers die geen moeite hebben hun eigen beelden gelijk te stellen aan woorden, in plaats van erboven.

Een voorbeeld is Gert de Graaff. Gelauwerd en geletterd filmmaker en bovendien een uiterst charmant spreker. In 2000 brak hij bij het middelgrote publiek door met het internationaal prijswinnende De zee die denkt. Eerder al maakte hij documentaires, langere en kortere films, waarin literatuur vaak een grote rol speelt. Zo is in Twee bijna twintig minuten ingeruimd voor een lang verhalend gedicht van Rutger Kopland. Kopland leest het hypnotiserend sonoor voor, terwijl de camera (opgehangen aan een weerballon) ons van een stoeptegel omhoog voert, ver wegdrijvend over een polderlandschap. Het is bijna meditatief.

Tijdens Beeldspraak lieten we Gert iets gewaagds doen. De hele zaal kreeg een stapel gedichten uitgereikt. Gert betrad het podium en ging in discussie met het publiek. Zoals iedereen weet komt er dan doorgaans niets los. Dat was hier ook zo, totdat Gert zijn eerste verfilming, ik meen van ‘Aan mijne landgenoten’ van Nicolaas Beets, waarin uiterst actueel een Hollandse vlag van een duintop wordt geblazen, vertoonde. Hij vertelde over de vragen die zich opwierpen tijdens de verfilming van een gedicht. Over het idee dat je er überhaupt niet aan moet beginnen te willen verfilmen - of juist wel. Over de emoties die literatuur bij hem teweeg brengt. Over het vervolg dat bij hem al nadenkend over een gedicht, ontstaat. Over de nieuwe context die hij geeft. Over het feit dat dat nooit een verbeelding is van de woorden, maar altijd iets nieuws. Ineens had de halve zaal ook een mening.

Nu is Gert de Graaff meteen het beste voorbeeld hoe beeldspreken wél kan werken. Niets is bij hem wat het lijkt - en wel heel letterlijk, aangezien zijn werk altijd gaat over hetgeen er gebeurt tussen de bron van beeld, het oog van de kijker en de hersenen die het geziene verwerken. En idem: tussen het geluid, het oor en het brein. Gert neemt niets voor waar aan, ook niet als het gevestigd is of misschien zelfs wel ‘bewezen’.

En dat lijkt me nu een prettige attitude om eens iets mee te doen in het literaire leven. Op die manier hoeven we tenminste ook niet de laatste ronde voor de literatuur, waar Mathijs voor vreest, aan te kondigen. Nieuwe stromingen met ruimte voor meer dan woorden alleen zijn wel anders, maar niet minder of meer. Ze zijn een alternatieve benadering die wat mij betreft naast de traditionele kan staan. Wat ze, in het geval van Beeldspraak in elk geval (tot nu toe, misschien wordt het ooit ook nog wel een dichtgetimmerd gevestigd snobistisch instituut, God moge het verhinderen) doen is wat meningen losmaken. Dat is het fijne aan experiment. Alles mag naast elkaar bestaan en niets heeft exact de context die je zelf thuis al had kunnen uittekenen. In het slechtste geval moet je je oren en/of ogen even dicht doen, in een beter geval gaan die zintuigen voor de betrokkenen juist open.