Parmentier. Jaargang 17

[p. 15]

Wim van Anrooij
Grunberg en de nieuwe media

Lezen kenners van de moderne letterkunde tegenwoordig nog oudere literatuur? Het omgekeerde komt ongetwijfeld vaker voor. Medioneerlandici en vroegmodernisten brengen maar zelden verslag uit van hun bevindingen rond moderne literatuur. Hier gebeurt dat wel. Nu eens geen Jacob van Maerlant dus, maar Arnon Grunberg, en geen handschriften of oude drukken, maar digitale media. Er zijn beslist tal van redenen om de studie van de oudere en moderne letterkunde van elkaar te onderscheiden. Soms zijn er echter goede redenen om die grenzen even te vergeten, zoals in deze Parmentier gebeurt.

Grunberg maakt de laatste jaren steeds intensiever gebruik van de nieuwe, digitale media. Géén van zijn Nederlandse collega's evenaart hem daarin. In het begin van Grunbergs schrijverschap - zijn debuutroman Blauwe maandagen stamt uit 1994 - was daarvan nog niets te merken, maar vanaf 1998 treedt zijn multimediale belangstelling aan de oppervlakte. De meer traditionele media zoals boeken, kranten en tijdschriften verliest hij niet uit het oog: ze vormen zijn voornaamste bron van inkomsten.

Soms gaan oud en nieuw hand in hand. In 2005 liet Grunberg voor het eerst een digitaal product meeliften in een van zijn boeken. De techniek van het lijden bevat de neerslag van zijn gastschrijverschap aan de Technische Universiteit in Delft en gaat vergezeld van een DVD. De inhoud van het schijfje wordt als volgt omschreven:

Op de bijbehorende DVD staan bewegende en stilstaande beelden die de techniek van het lijden illustreren. Er zijn filmpjes en foto's van de [door studenten] gemaakte machines, foto's van de Vermeerlezing en foto's van de excursie [met studenten naar Neurenberg]. (p. 78)

Een jaar tevoren verscheen de film Het 14^e kippetje op DVD. Grunbergs script, geschreven op verzoek van regisseur Hany Abu-Assad, kwam al in 1998 in boekvorm uit, geïllustreerd met stills uit de film. Wie goed oplet, ziet Grunberg in de film gedurende enkele seconden een figurantenrol vervullen.

[p. 16]

Ter gelegenheid van de jaarwisseling 2005-2006 verscheen voor de vrienden van Em. Querido's Uitgeverij, Athenaeum-Polak & Van Gennep en Nijgh & Van Ditmar Elfriede Jelineks Hij niet als hij [tot, met Robert Walsern], in een vertaling van Elly Schippers. Het boekje bevat een DVD met het interview van Grunberg met de winnaar van de Nobelprijs voor Literatuur 2004 dat op 24 april 2005 werd uitgezonden in het door hem gepresenteerde televisieprogramma R.A.M. van de VPRO.

Sinds 16 juli 2005 schrijft Grunberg regelmatig bijdragen voor Words Without Borders. The Online Magazine for International Literature (http://forums.wordswithoutborders.org). Deze vertonen een thematische samenhang omdat hij zich in zijn onderwerpskeuze hoofdzakelijk richt op literatuur en het literaire leven. Het tijdschrift vereist bijdragen in het Engels. Grunberg bereikt hiermee dus een internationaal publiek. Na de vernieuwing van het tijdschrift in 2007 zijn de oudere bijdragen overigens ineens verdwenen.

Naast de DVD's en internetpublicaties zijn er Grunbergs blogactiviteiten. Bij deze communicatievorm voelt hij zich als een vis in het water. Zijn weblog is benaderbaar via zijn persoonlijke website www.arnongrunberg.com. De teksten die hij hier sinds 22 juni 2006 voor schrijft, zijn korter dan die op Words Without Borders en kunnen in principe overal over gaan. Politiek, actueel nieuws of persoonlijke ervaringen vormen terugkerende thema's, citaten uit internationale dag- en weekbladen fungeren vaak als springplank voor het ontwikkelen van een persoonlijke visie. Grunberg is op deze weblog (bijna) dagelijks te vinden, met een tekst plus foto. Altijd zijn er lezersreacties op deze ‘Grunberg-emblemen’. Er tekent zich daarbij een harde kern af van vaste discussianten, en regelmatig reageert de auteur ook zelf op het zich ontwikkelende gesprek. Veel reacties zijn afkomstig uit Nederland en Vlaanderen, maar bijna iedereen reageert en discussieert in het Engels.

Grunbergs persoonlijke website

Grunberg beschikt over een geavanceerde website waarmee hij zich zowel nationaal als internationaal profileert: www.arnongrunberg.com. De voertaal is Engels, wat voor een auteur wiens boeken in ruim twintig talen zijn vertaald een logische keuze lijkt. De huidige startpagina werd operationeel op 4 januari 2008. Hij biedt doorklikmogelijkheden naar Blog, Announcements, Calendar en Oeuvre. Onder Announcements verscheen op genoemde datum het volgende bericht:

New Frontpage
Change is inevitable and sometimes even appreciated. We have

[p. 17]

changed the frontpage to show more of the site than the previous blog frontpage.
Please let us know what you think in the comments below.

Wie gebruik maakt van een van de doorklikmogelijkheden kan bovenin het scherm opnieuw een keuze maken: Arnon Grunberg.com, About (ook te bereiken via de startpagina door op de auteursnaam of diens foto te klikken), Blog, Calendar, Oeuvre, University of Love. De University of Love is als enige niet direct via de startpagina te bereiken.

Via Arnon Grunberg.com keert men terug naar het beginscherm. About biedt biografische informatie over de auteur, die af en toe wordt geactualiseerd. De Calendar is pas in de loop van 2007 toegevoegd. Deze bevat de aankondiging van Grunbergs literaire en culturele activiteiten in binnen- en buitenland en tevens worden nieuwe vertalingen gesignaleerd. Oudere gegevens uit de Calendar en de Announcements (deze laatste pas sinds 27 februari 2008) blijven raadpleegbaar. Wie op Oeuvre klikt, krijgt een wereldkaart te zien met de landen waar Grunbergs boeken verschenen of waar hij deelnam aan literaire manifestaties. De wereldkaart functioneerde op zeker moment als startpagina. In het najaar van 2007 werd deze functie overgenomen door de weblog en sinds 4 januari 2008 is de startpagina dus opnieuw veranderd. Doorklikmogelijkheden op de wereldkaart bieden, geordend op genre en tot op het niveau van afzonderlijke titels, bibliografische informatie, afbeeldingen van boekomslagen, samenvattingen, recensies en soms foto's van de auteur. Het is mogelijk per titel de inmiddels verschenen vertalingen op te roepen.

De Universiteit van de Liefde

Grunbergs eerste digitale project dateert uit de late twintigste eeuw. Het betreft de website van de Universiteit van de Liefde of University of Love - http://www.universityoflove.com - die in mei 1998 de lucht in ging.¹ Het gaat in oorsprong om een Nederlandstalige website, met de mogelijkheid om een Engelse variant te kiezen. Wie de Universiteit benadert via de website www.arnongrunberg.com komt meteen uit bij de Engelstalige versie. Historisch gesproken is de website van de Universiteit van de Liefde de kern van waaruit Grunbergs persoonlijke website zich vanaf 2006 verder heeft ontwikkeld.²

De startpagina van de Universiteit van de Liefde bevat een schildvormig logo met daarop de naam van de Universiteit en een foto van Grunberg.³ Rechts daarvan bevindt zich de tekst ‘Welkom bij de Universiteit van de liefde. Uw liefde is bij ons in goede handen’, alsmede een plattegrond van het universi-

1 Met dank aan Johannes van der Sluis (Den Haag).

2 Met dank aan webmaster Sander Voerman (Savigny le Temple).

3 Het logo is een uitsnede uit een foto, gemaakt door Vincent Mentzel op 10 maart 1998 tijdens het Boekenbal in de Amsterdamse Stadsschouwburg.

[p. 18]

teitsgebouw. Die kan worden uitvergroot en met de muis nader verkend (Informatie, Universiteit, Galerie, Bibliotheek en Boekwinkel). Wie op Informatie klikt, komt terecht bij het volgende welkomstwoord:

Welkom.
De Universiteit van de Liefde is in 1865 opgericht door Vladimir Weinberg in een klein kasteeltje in het huidige Slovenië. Vele artiesten hebben geprobeerd de Universiteit te bereiken, maar zij stierven voor zij op reis konden gaan[.] Tientallen mannen en vrouwen zijn genezen van liefdeskwalen dankzij de universiteit, met name tijdens het interbellum. Nakomelingen van Vladimir Weinberg hebben besloten dat de Universiteit voor iedereen toegankelijk moet zijn, juist in deze duistere tijden. Daarom zijn wij er, vandaag, voor u.

Wie dan op Medewerkers klikt, komt uit bij zeven beknopte biografieën, waaronder die van Grunberg (‘Geboren in 1971 in Amsterdam. Eigenaar van een broodjeswinkel in New York. Schrijft liefdesbrieven op bestelling.’) en Marianne Koeman, de vrouw met wie hij op 15 januari 1995 naar New York verhuisde.⁴ Een verdere verkenning van de website laat ik aan de lezer over.

4 Over Marianne Koeman nader in Arnon Grunberg, Omdat ik u begeer. Brieven 2001-2007. Bezorgd door Mark Schaevers. Amsterdam, 2007, p. 351, nr. 18.

Websites en middeleeuwse verzamelhandschriften

In tegenstelling tot andere onderdelen van de site www.arnongrunberg.com is die van de Universiteit van de Liefde een afgesloten geheel. De informatie is - ongetwijfeld met opzet - al jaren niet meer veranderd. De boeken in de Boekwinkel zijn geprijsd in dollars, maar ook nog in Nederlandse guldens. De dynamiek van Grunbergs persoonlijke website strekt zich dus niet uit over de site van de Universiteit van de Liefde.

De dynamische structuur van websites en de verschillende mate van veranderlijkheid die onderdelen daarvan soms kenmerkt, kan worden vergeleken met de wijze waarop handgeschreven boeken in de middeleeuwen tot stand kwamen. In de mediëvistiek ontstond in de jaren negentig van de vorige eeuw interesse voor het feit dat handschriften bijna altijd meer dan één tekst, en doorgaans zelfs vrij veel teksten bevatten. In het onderzoek is sindsdien de term ‘verzamelhandschrift’ opgekomen. Dat roept de vraag op of kopiisten sommige teksten wellicht bewust met elkaar combineerden.

Voordat onderzoekers ertoe overgaan teksten inhoudelijk op elkaar te betrekken, dienen zij zich af te vragen of de teksten altijd al bij elkaar in het handschrift stonden. Veel handschriften zijn namelijk in opeenvolgende fasen, soms over een periode van vele jaren, ontstaan. Als het zo uitkwam, werden ze omgebouwd

[p. 19]

of aangepast en dat gebeurde vaak meer dan eens. Andere kopiisten gingen soms tot uitbreiding of aanvulling over, of latere bezitters voegden informatie toe. Pas toen middeleeuwse handschriften, vanaf de negentiende eeuw, in openbare collecties terechtkwamen, en men er de wetenschappelijke waarde van ging inzien, ‘stolden’ ze - restauraties en moderne gebruikssporen daargelaten - tot de vorm die ze vandaag de dag hebben.

Elk middeleeuws handschrift kent een unieke ontstaansgeschiedenis. Dat geldt ook voor websites. Op een middeleeuws handgeschreven boek passen specialisten boekarcheologie toe: door het handschrift nauwkeurig te onderzoeken, is het vaak mogelijk de voorfasen uit de wordingsgeschiedenis te reconstrueren. Bij restauraties van handschriften worden tegenwoordig uitgebreide restauratieverslagen en soms zelfs videoregistraties gemaakt, om toch vooral geen informatie verloren te laten gaan. De Leidse emeritus en codicoloog Peter Gumbert ontwierp recent een terminologie waarmee de dynamische geschiedenis van middeleeuwse handschriften tot in de kleinste details kan worden beschreven.⁵ Bij websites verdwijnen oudere stadia achter de horizon zonder dat iemand zich daar druk om maakt. We hoeven dat niet altijd te betreuren, maar er zijn uitzonderingen.

5 J.P. Gumbert, Codicologische eenheden - opzet voor een terminologie. Amsterdam, 2004, Mededelingen van de Afdeling Letterkunde [van de KNAW], Nieuwe Reeks, Deel 67 no. 2.

De Universiteit van de Liefde als context voor interpretatie

Stel dat de website van de Universiteit van de Liefde ineens zou verdwijnen. Dat zou literair-historisch gesproken bijzonder jammer zijn. De site bevat informatie, waaronder teksten, die nergens anders te vinden is. Maar de site vormt ook de context waarbinnen we een aantal bibliofiel uitgegeven Grunberg-teksten kunnen interpreteren. Wie de Boekwinkel van de Universiteit van de Liefde bezoekt, kan daar namelijk acht in New York verschenen bibliofiele Grunberg-uitgaven bestellen. Vijf ervan bevatten Nederlandse tekst, één is in het Engels, de overige twee (hieronder gemerkt met een sterretje) zijn tweetalig.⁶

But you are also very attractive
[when you are dead]	zomer 1998
The new heart did not start ticking*	23 november 1998
Drink a lot of white wine*	‘Indian Summer’ 1998
Dronken	juli 1998
Duur vingeren	17 juli 1998
Feest voor de lijmsnuivetjes [sic]	september 1998
Kutgedicht	juli 1998
Romantiek	juli 1998

6 De navolgende gegevens ontleen ik aan de website van de Universiteit van de Liefde. In Liever duur dan helemaal niet te koop. Arson Grunberg 1990-2006. Deventer, 2006, nr. 121 wordt voor But you are also very attractive when you are dead ‘april’ opgegeven als alternatieve datum.

[p. 20]

In 1998 verschenen nog andere bibliofiele uitgaven: zeven in Amerika, twee in Nederland.⁷ Met zeventien bijzondere uitgaven is 1998 in kwantitatief opzicht een topjaar geworden. Opmerkelijk is dat de Boekhandel van de Universiteit van de Liefde niet alle titels te koop aanbood. Dat wekt de suggestie dat de opgesomde titels iets met elkaar gemeen hebben.

In de zomer/herfst van 1998 belandde Grunberg in een existentiële crisis, die een uitloop had tot in 2001.⁸ In ‘De geschiedenis van Marek van der Jagt’ blikt hij terug op deze heftige periode en zet hij uiteen hoe een mystificatie hem in 1998 een uitweg bood.⁹ Op 14 oktober van dat jaar werd Marek van der Jagt ‘verwekt’, aldus de auteur, want een naam had hij toen nog niet.

Transformaties kwamen voordien al ter sprake in ‘In ieder mens schuilt een maniak. Hoe een werkloze kantoorklerk zichzelf tot uitgever transformeerde’. De tekst verscheen in het Cultureel Supplement van NRC Handelsblad van 26 april 1996. Een herziene versie werd afgedrukt in de Grunberg-bibliografie van Jos Wuijts, die uitkwam ter gelegenheid van de Boekenweek 1998.¹⁰

Er doen zich opmerkelijke varianten voor tussen beide versies. In de laatste alinea van de oorspronkelijke tekst legt Grunberg uit hoe zijn transformatie tot uitgever indirect tot een volgende transformatie leidde, die tot schrijver. ‘Transformaties zijn verslavend. Het leven is te kort en te gevaarlijk om maar één iemand te zijn’. Dit citaat keert letterlijk terug in de versie uit 1998. (p. 91) De oorspronkelijke tekst sluit vervolgens aldus af:

Daarom ben ik van plan mijn volgende boek De Geldwolf te noemen, waarvan de eerste regel zal luiden: ‘Ik ben de geldwolf, makelaar in krotten’.

Het boek waarnaar Grunberg verwijst (met een knipoog naar Multatuli), verscheen in april 1997, zij het onder een andere titel: Figuranten. De aangekondigde openingszin keert daar letterlijk terug. Figuranten vervolgt op de eerste bladzijde met een enorme reeks mogelijke transformaties. In 1998 is de auteur echter iets anders van plan:

Daarom ben ik van plan (zeer binnenkort, want ik begin al een heel klein beetje kaal te worden) een Don Juan te worden, geen anti-Don Juan meer, maar een Don Juan.¹¹

In de versie uit 1998 volgt dan nog een tekstgedeelte dat in NRC Handelsblad ontbreekt. Dit bevat verrassend genoeg enkele formuleringen (evenals een paar details, zoals schizofrenie en tandenpoetsen) die min of meer letterlijk, maar dan in het Engels, voorkomen in reeds beproefde en succesvol gebleken voorbeeldbrieven op de site van de Universiteit van de Liefde.

7 Ik ontleen deze gegevens aan www.arnongrunberg.com.

8 Arnon Grunberg, Sterker dan de waarheid. De geschiedenis van Marek van der Jagt. Breda, 2002, p. 49.

9 Grunberg, Sterker dan de waarheid (zie noot 8), p. 46-64.

10 Serieuze poging tot een volledige bibliografie van de zelfstandige en verspreide geschriften van Arnon Grunberg waarin opgenomen diens Interview met mijn bibliograaf & In ieder mens schuilt een maniak. Samengesteld door Jos Wuijts. Amsterdam, 1998.

11 Opmerkelijk, zo vroeg in 1998, die naderende kaalheid, zeker gezien de titel van de eerste roman van Marek van der Jagt, De geschiedenis van mijn kaalheid (2000). In de openingspassage van Figuranten (1997) wordt Don Juan ook al als mogelijke transformatie genoemd. Hij komt keer op keer voor in Monogaam (2002) van Marek van der Jagt, die zichzelf karakteriseert als ‘de Don Juan van Wenen’ (p. 38).

[p. 21]

De volgende citaten spreken voor zich:

Ik zal schrijven: ‘Liefste, bel mij, opdat ik zachtjes je kutje kan likken en teder je borstjes kan strelen’.
Dear Francesca,
Why don't you call me so I can kiss your breasts tenderly and eat your pussy tenderly.
Kind regards,
Arnon Grunberg¹²

En:

Een mogelijk antwoord zou kunnen zijn: ‘Al was jij de laatste man in de wereld, dan nog zou ik niet door jou gelikt willen worden’.
Forget it, even if you were the last man in the world, you would not eat my pussy tenderly.¹³

De voorbeeldbrieven zijn gericht aan respectievelijk Francesca Vongole (aldus de gefingeerde naam voor Claire Weeda) en haar moeder Paula.¹⁴ Francesca Vongole, door Grunberg doorgaans als ‘Hoer C’ aangeduid, blijkt voor te komen in diverse Grunberg-uitgaven die in de Boekhandel van de Universiteit van de Liefde kunnen worden aangeschaft. Teksten uit twee van deze uitgaven worden in 1999 in herwerkte vorm opgenomen in de dichtbundel Liefde is business, waarin Hoer C het hoofdpersonage is. De presentatie van Duur vingeren op 17 juli 1998 ging trouwens gepaard met een diner ter ere van haar, waarvoor een speciale menukaart werd gedrukt.¹⁵ Feest voor de lijmsnuivetjes is opgedragen aan iemand anders, Marianne Koeman (‘Marianne K.’), medewerker van de Universiteit van de Liefde, ‘...zonder wie de auteur de lijmsnuivertjes nooit had ontmoet’ (aldus de website).

12 Klik op de plattegrond van het Universiteitsgebouw op Universiteit. Klik vervolgens, onder Inhoud, op Voorbeelden en kies Brief 2.

13 Vgl. noot 12, maar kies Brief 3, pagina 2 van 9.

14 Francesca Vongole is ook de naam van een van de hoofdrolspelers in Het 14e kippetje (1998). Over Claire Weeda nader in Grunberg, Omdat ik u begeer (zie noot 4), p. 353, nr. 26.

15 De menukaart wordt vermeld in Liever duur dan helemaal niet te koop (zie noot 6), nr. 125. Op 2 juli daaraan voorafgaand had een eerste diner ter ere van Hoer C plaatsgevonden. Ter gelegenheid daarvan werd een menuboekje gedrukt, vgl. Liever duur dan helemaal niet te koop (zie noot 6), nr. 124.

Het onzekere bestaan van internetpublicaties

De in deze bijdrage besproken Grunberg-casus illustreert een veel algemener probleem. Peter Boot wees al op de gevolgen van de gebrekkige archivering van publicaties op internet: ‘...latere onderzoekers [zullen] belangrijke gegevens [...] missen voor de geschiedschrijving van de cultuur, de politiek en de mentaliteit van ons tijdsgewricht’.¹⁶ Als mediëvist heb ik met dit soort problemen niet te maken. De primaire bronnen die ik raadpleeg, staan rug aan rug in streng beveiligde opslagruimten met klimaatregulatie en worden ook in het gebruik met de grootst

16 Peter Boot, ‘Anatomie en cartografie van de weblog’, in: Carla Dauven, Jelle Koopmans en Lisa Kuitert (red.), Publiceren: wat is dat? Een antwoord in dertien opstellen. Amsterdam, 2005, p. 210.

[p. 22]

mogelijke zorg omringd. De klemmende vraag voor modern letterkundigen luidt: wie maakt zich druk over het behoud en de permanente toegankelijkheid van ons digitale literaire erfgoed? Of, teruggebracht tot de proporties van deze bijdrage: wie springt er op de bres voor de Universiteit van de Liefde?