Parmentier. Jaargang 14

[p. 7]

Dossier
J.J. Oversteegen

[p. 8]

Kees Fens
Jaap
De geleerde als belangeloze humanist

Alle jaren dat ik hem heb gekend was Jaap Oversteegen tegenover bijna iedereen royaal en loyaal. Royaal was hij in de eerste plaats in het verspreiden van zijn grote kennis. Hij deelde die graag met anderen, vanuit een literair en algemeen cultureel bewustzijn dat vrij zeldzaam is. Zijn vrijgevigheid was zo groot, dat die op mij een enkele keer zelfs een wat vermoeiend effect had. Ik kon al die leennis niet altijd meteen verwerken. En dat eiste hij toch van je. Hij ging er wel vanuit dat je bij zijn schitterende monologen bij de les bleef. Een leermeester voelde hij zich ook. Zeker in de vroegste contacten met hem heb ik dat ervaren. Hij sprak met een zekerheid die ik, altijd een twijfelende geest, in hem benijdde. Hij had toen ook soms de neiging je te verbeteren - ‘nee nee’ - of je tot de orde te roepen: ‘pas op!’. Hij heeft dat laatste nogal eens tegen mij gezegd; ik weet niet of ik er oppassender van ben geworden. Achter de royaliteit bij het uitdelen van die kennis, lag een heel mooie eigenschap: een kring van gelijkgestemden willen vormen. Ik denk dat hij later tijdens zijn hoogleraarschap zo'n kring uit zijn studenten heeft willen zien groeien. Wie een groep vormt, geeft anderen de grootste kansen. Die hebben ze gekregen. Er moeten er nogal veel zijn, die hem daarvoor schatplichtig zijn. Ik ben dat in elk geval.

Loyaal was hij in zijn vriendschap. In zijn trouw in de vriendschap - die voor hem zeer veel kon betekenen - verried zich zijn literaire land van herkomst: het werk van Du Perron. Loyaal ook was hij altijd in zijn vrienden-, kennissen- of werkkring, in de redactie ook van het tijdschrift Merlyn. Hij heeft het tijdschrift bedacht, de ideeën ervoor aangedragen, het wetenschappelijke fundament ervoor geschreven. Maar hij deelde, ook en vooral in de latere jaren, alle eer met zijn twee mederedacteuren, die zonder hem misschien minder, maar zeker anders hadden geschreven. Wij leerden veel door pogingen van aanpassing aan zijn tempo. Hij was wellicht d'Oliveira, in elk geval mij te vlug af, ook in zijn snelheid van werken. Ik heb zijn dissertatie, Vorm of vent, zien ontstaan. Ik herinner mij de zeven delen van het verzameld werk van P.N. van Eyck op zijn bureau. Een last van geleerdheid en stilistische onontwarbaarheid. In vrij korte tijd had hij alles gelezen en een indrukwekkend stuk over Van Eyck als

[p. 9]

criticus geschreven. Zo vlug was hij, dat hij in een gesprek jouw nog onuitgesproken gedachten alvast formuleerde. Ik moet bekennen vaak niet de gedachten te hebben gehad die hij mij toedichtte!

Ik heb hem gekend sinds ongeveer 1960. Wij ontmoetten elkaar bij onze gezamenlijke boekhandelaar, een hoffelijke en gastvrije man. Ik was maar vier jaar jonger dan hij, maar ik zag onmiddellijk tegen hem op als tegen een veel oudere. Zijn onvermoeibare conversatie met de boekverkoper, het gemak vooral van de verwoording, de eruditie die hij altijd graag of niet liet doorschemeren, - het imponeerde mij allemaal. Ik denk dat ik die eerste keer voornamelijk heb gezwegen. Later werden de contacten informeler, hij toonde grote belangstelling voor wat ik als dagbladcriticus schreef - voor het krantenwerk heeft hij altijd een heimelijk respect gehad, maar ook altijd, vooral in zijn latere jaren, een zeker wetenschappelijk voorbehoud dat zich in kleine plaagstoten uitte, zeker als er andere wetenschappers in het gezelschap waren.

Toen ik hem voor het eerst ontmoette was hij directeur van de Stichting voor Vertalingen. Hij reisde er veel voor. De universiteit leek hij achter zich te hebben gelaten. Hij heeft zichzelf er weer in teruggeschreven, door het werk aan Merlyn. Het tijdschrift stopte in 1966; in 1969 promoveerde hij, wat misschien de ware afsluiting van het tijdschrift was, op een schitterende studie; waarschijnlijk wel zijn beste werk. Dat hij vier jaar later hoogleraar werd in Amsterdam is niet verwonderlijk.

Merlyn heeft zeer veel voor hem betekend. Hij kwam er dan ook in gesprekken heel vaak op terug. Het was een keerpunt in zijn leven geweest. Merlyn beoogde een verbinding te leggen tussen de kritiek en de universiteit. Hij heeft dat in zijn eigen leven en werk gerealiseerd! Ik twijfel er overigens aan of hij temidden van de hoogleraren, in Amsterdam en later in Utrecht, die geestverwantschap, die vriendschap en die discussiemogelijkheden heeft gevonden die hij vanuit zijn studententijd en latere jaren kende.

Wat hij deed, deed hij met grote intensiteit en waardigheid - zelfs het sterven. Dit was denk ik zijn indrukwekkendste karaktertrek: hij viel anderen nooit met eigen moeilijkheden of problemen lastig, maar hij stond wel altijd klaar om anderen tegemoet te komen, zich voor hen in te spannen. ‘Onze’ boekverkoper heeft hij, toen die in ernstige moeilijkheden kwam, met een grote belangeloosheid geholpen. Zijn

[p. 10]

inspanningen betroffen ook vaak voortdurende aanmoedigingen; van aankomende wetenschappers of schrijvers. In de aanmoediging was hij een grootmeester. Ik zeg dat ook uit eigen ervaring.

Ik denk dat hij het meest genoten heeft van zijn postacademische jaren. Toen kreeg hij de vrijheid voor eigen werk terug. Hij begon aan de tweedelige biografie van Cola Debrot, een werk dat totaal is onderschat. Drie hem kenmerkende trekken gingen samen in het werken daaraan: het historisch onderzoek - Oversteegen was als historicus afgestudeerd, bij de ‘Grote Romein’, van wie hij later een schitterend wetenschappelijk portret zou schrijven -, ten tweede de lust tot schrijven; en tot slot zijn vermogen tot bewondering. Hij had een grote eerbied, liefde zelfs, voor Debrot.

In een kleine toespraak bij zijn zeventigste verjaardag heb ik deze herinnering opgehaald. Ik leverde bij j hem een stuk in over Het dwaallicht van Elsschot. Hij keurde het stuk goed; er was echter één bezwaar: ik had de naam verkeerd gespeld, die was met één ‘s’. Ik ontkende vurig. Hij haalde een boek van Elsschot uit de kast, keek even naar het omslag en zei toen: ‘Ook hier staat het fout.’ Later bekende hij mij lachend zich er niet voor te schamen. Hij was een opgewekt mens, een optimist ook. Hij heeft mij vele keren optimistisch gemaakt. Misschien ben ik deze geleerde en belangeloze humanist daarvoor het meest dankbaar.