Parmentier. Jaargang 14

[p. 29]

Anja de Feijter
Wat doen dichters in het lab?

De eerste persberichten over het onderzoek van het dichterlijk brein in het Max Planck Instituut in Nijmegen meldden dat dichters ‘minder intuïtief en zorgvuldiger omgaan met woorden dan niet-dichters.’ Hierbij rijst onmiddellijk een tweetal vragen: wat zou bedoeld kunnen zijn met de constatering dat dichters ‘minder intuïtief’ met taal omgaan? Voor wie vertrouwd is met het genre van de poëzie staat vast dat dichters verbanden leggen tussen woorden die als zodanig niet gegeven zijn, dat wil zeggen: niet in de taal bestaan. Omgekeerd rijst bij de constatering dat dichters ‘zorgvuldiger’ omgaan met taal de vraag of dat niet een evidentie is die helemaal niet bewezen hoeft te worden? Dat taal het materiaal is waarmee het dichterlijk kunstwerk moet worden gemaakt, is een hoofdzaak uit het denken over poëzie waarop in de loop van de geschiedenis alleen maar steeds meer nadruk is gelegd.

Uit het verslag van het onderzoek zoals dat hier wordt gepresenteerd, is de eerste hoofdzaak van de geringere intuïtie verdwenen, terwijl de tweede hoofdzaak van de grotere zorgvuldigheid blijft staan. In een samenvattende alinea die aan de inleiding voorafgaat, zetten Baayen, Schreuder en Mauth de hoofdzaak dat dichters ‘zich als zorgvuldige en bedachtzame woordexperts profileerden’ als volgt uiteen:

Uit reactietijden bleek dat dichters meer associatieve lexicale verbanden overwogen, maar hun uiteindelijke keuzes bleken net zo rationeel als die van niet-dichters. Paradoxaal genoeg lieten dichters zich minder bij hun oordelen beïnvloeden door eindrijm.

Ondanks het voorzichtige voorbehoud aan het slot van de inleiding dat de experimenten niets met het schrijven van poëzie te maken hebben, blijkt het in de praktijk van het onderzoek toch buitengewoon moeilijk om de scheidslijnen scherp te houden. Kennelijk heeft het onderzoek twee verrassingen gebracht: ten eerste dat dichters even rationeel als niet-dichters kiezen of beslissen en ten tweede dat zij bij hun oordelen minder gevoelig voor eindrijm zijn dan niet-dichters. De vraag die nu rijst is natuurlijk welke keuzes en oordelen er dan van de dichters zijn gevraagd?

[p. 30]

Het eerste experiment

De wat ongelukkige suggestie dat de onderzoekers verwacht zouden hebben dat dichters minder rationeel over taal zouden oordelen dan niet-dichters blijkt herleid te kunnen worden tot het eerste experiment. Het gaat bij dat experiment om woorden zoals branding die in semantisch opzicht ondoorzichtig zijn: ze hebben geen ‘regelmatige’ maar een zogeheten idiomatische betekenis. Met betrekking tot deze morfologische idiomen worden twee hypothesen geformuleerd: dat de idiomatische betekenis de regelmatige overheerst en dat deze laatste betekenis ‘bij langzaam en aandachtig lezen’ meer kans heeft. De eerste hypothese wordt bevestigd; met betrekking tot de tweede hypothese houden de auteurs meer slagen om de arm. Om het experiment uit te voeren worden rondom een woord als branding vier paren van twee woorden geformeerd; de vraag die aan de proefpersonen wordt voorgelegd is, in welke mate er betekenisovereenkomst wordt geconstateerd. Niet alleen de mate van semantische gerelateerdheid wordt in het experiment vastgelegd, maar ook de tijd die proefpersonen nemen om hierover na te denken. Experiment 1 levert kortom een indrukwekkende hoeveelheid gegevens op die vervolgens overzichtelijk worden gerepresenteerd door combinaties van staafdiagrammen voor denktijd en gerelateerdheidsinschaling voor dichters en niet-dichters. De toelichting lijkt helder, maar laat toch nog wel een aantal vragen onbeantwoord. Werd de groep rond branding als groep gepresenteerd of zaten daar woordparen met betrekking tot andere woorden zoals kattig en hartig tussen? En zijn er ook nog andere lezingen van de vier combinaties van gerelateerdheidsinschaling van de groep woorden rond branding mogelijk? Het lijkt erop dat de inschaling door dichters van het paar brand - zee die combinatie een goede derde plaats oplevert, terwijl het verschil in inschaling door niet-dichters van de twee paren brand - zee en branding - vuur niet al te groot is en beide min of meer ex aequo op derde en vierde plaats doet eindigen. Maar daar gaat het mij nu niet om.

De conclusie met betrekking tot dichters is dat zij bij alle woordparen langer nadenken en de semantische gerelateerdheid hoger inschalen. Dit wordt in het geval van het paar branding - vuur toegeschreven aan een grotere gevoeligheid voor de relatie tussen beide via het grondwoord brand; in het geval van het paar brand - zee aan het vermoedelijke besef van een woord branding in het semantisch veld waarvan zee

[p. 31]

een kernwoord is. Meer veralgemeend wordt met betrekking tot de resultaten van het eerste experiment geconcludeerd ‘dat dichters meer betekenisverbanden vonden (..) en gevoeliger waren voor de dubbelzinnigheid van morfologische idiomen.’ Het sluitstuk van de redenering wordt gevormd door een conclusie die bevreemdt:

Tegelijk werd duidelijk dat dichters hun uiteindelijke oordeel niet door deze dubbelzinnigheid lieten beïnvloeden. Hun oordelen bleven vergelijkbaar met die van niet-dichters.

In het licht van de gestelde vraag is deze conclusie bevreemdend. De voorgelegde vraag is, in welke mate er betekenisovereenkomst geconstateerd kan worden. Zou het niet zo kunnen zijn dat daar eenvoudig naar gehandeld is? Door dichters net zo rationeel als door niet-dichters?

Het tweede experiment

Het tweede experiment wordt minder uitgebreid beschreven maar laat zich desondanks toch ook goed begrijpen. Het woordmateriaal uit het eerste experiment wordt uitgebreid met een aantal niet-bestaande woorden. Proefpersonen krijgen kort na elkaar steeds twee woorden te zien en moeten zo snel mogelijk over het tweede woord het oordeel vellen of het al dan niet een bestaand woord is.

Op grond van de resultaten van het eerste experiment die aantonen dat dichters over een hechter lexicaal netwerk beschikken, wordt de hypothese geformuleerd dat dichters de woordparen sneller zullen verwerken. Dit blijkt niet het geval: dichters denken opnieuw langer na, maar ze laten zich ook minder leiden (of àfleiden of misleiden?!) door het woord dat als eerste wordt aangeboden. Wat doen dichters in het lab? Net zoals met betrekking tot het eerste experiment zou ook hier gesteld kunnen worden dat zij zich niet laten afleiden van de gegeven opdracht: het gaat om het al dan niet bestaan van het tweede woord. Ook de manipulatie van de tijd gedurende welke het eerste woord wordt aangeboden, sorteerde bij dichters geen effect. In de slotparagraaf waarin de conclusies van het onderzoek als geheel worden besproken, wordt nog iets dieper op dit verschijnsel ingegaan: bij nietdichters is sprake van ‘een zekere balans tussen responssnelheid en het effect van een langere aanbiedengstijd’, een correlatie die wijst op ‘responsoptimalisatie binnen het experiment.’ Bij dichters is hiervan

[p. 32]

geen sprake. Wanneer de onderzoekers met betrekking tot de dichters in het tweede experiment concluderen dat ‘zij in staat (waren) zich meer op de woorden zelf te concentreren’, wordt naar mijn mening wel een hoofdzaak van het dichterlijk omgaan met taal in het licht gesteld: de voor dichters typische gerichtheid op het materiaal van de taal.

Het derde experiment

Het lastigst te interpreteren vind ik de gepresenteerde resultaten van onderzoek van experiment 3. Dat komt omdat ik het experiment niet op dezelfde manier ingericht zou hebben. Waar gaat het om in dit experiment? Alles draait om incongruentie in de zin van tegenstrijdige informatie vanuit vorm en betekenis. Aan de proefpersonen worden opnieuw woorden in paren van twee voorgelegd met daarbij de vraag naar betekenisovereenkomst. Bij sommige woordparen is sprake van eindrijm, bij andere van consonantrijm. Uit de voorbeelden die de auteurs geven blijkt dat eindrijm ingeschaald wordt als vormovereenkomst, consonantrijm als het ontbreken daarvan. In combinatie met de semantische informatie (in semantisch opzicht al dan niet gerelateerd) ontstaan zo twee congruente woordparen waarbij vorm en betekenis in dezelfde richting wijzen (been - teen en beurs - baars) en twee incongruente woordparen waarbij vorm en betekenis in verschillende richting wijzen (scheur - schaar en kurk -jurk). Het experiment zou uit moeten wijzen of proefpersonen van incongruentie hinder ondervinden of ook, anders geformuleerd, of ‘het beoordelen van semantische overeenkomst beïnvloed wordt door eindrijm’.

Het lijkt mij dat over dit punt gediscussieerd kan worden. Levert het verschil tussen eind- en consonantrijm wel echt een verschil tussen congruente en incongruente informatie op? Het probleem schuilt in de waardering van consonantrijm als het ontbreken van vormovereenkomst. Dat gaat, zo lijkt mij, een stap te ver! Het formele verschil tussen eindrijm en consonantrijm is meer een gradueel verschil, het verschil tussen uitgebreid en minder uitgebreid rijm, met de nodige consequenties voor de plaatsing in Figuur 3 (zie pag. 16) van de sterretjes voor ‘incongruente condities.’ In mijn optiek zijn de paren been - teen en scheur - schaar congruent (vorm en betekenis wijzen in dezelfde richting) en de paren kurk -jurk en beurs - baars incongruent (vorm en betekenis wijzen in verschillende richting.

Wanneer de sterretjes van plaats veranderen, verandert de toelichting ook. Met betrekking tot dichters zou dan geconstateerd kunnen worden datzij over een positief antwoord op de vraag naar betekenisovereenkomst

[p. 33]

iets langer nadenken dan over een negatief antwoord. Bij het antwoord ja valt een bepaalde nuance waar te nemen: bij gerelateerde woorden met uitgebreid rijm komt het positieve antwoord iets sneller dan bij gerelateerde woorden met minder uitgebreid rijm. Bij het antwoord nee is van een dergelijke nuance geen sprake: voor kurk - jurk is niet méér tijd nodig dan voor beurs - baars. Dichters zijn ongevoelig voor incongruentie en laten zich niet misleiden door rijm, of het nu gaat om eindrijm of om consonantrijm.

Voor niet-dichters ziet het plaatje er iets anders uit. Ook zij hebben geen last van incongruentie in het geval van beurs - baars, maar wél in het geval van kurk - jurk. Zelfs zodanig, dat in dit geval het negatieve antwoord ook langer op zich laat wachten dan het positieve antwoord op been - teen. Niet-dichters zijn gevoelig voor incongruentie en laten zich in het bijzonder misleiden door eindrijm. De echte hurk is het paar kurk - jurk.

Experimentele evidentie en literair-historische evidentie

Ik beschik alleen over de resultaten van onderzoek zoals die hier worden gepresenteerd. Of er voor deze zienswijze nog meer experimentele evidentie geboden zou kunnen worden, kan ik dan ook niet overzien. Literair-historische evidentie is er in ieder geval wel. Rijm is een complex fenomeen. Omdat het verband legt tussen woorden, gaat rijm altijd één van twee kanten op, die van overeenkomst of die van verschil, of, in termen van de onderzoekers, die van congruentie of incongruentie. Eindrijm is maar een van de vele vormen die het verschijnsel kan aannemen, bovendien een vorm die zijn geprivilegieerde positie in de geschiedenis van de poëzie al lang heeft moeten afstaan. Enigszins tegen heug en meug formuleer ik dat zo. Er zou ook gesproken kunnen worden van de emancipatie van rijm: emancipatie van een verschijnsel dat zich alleen aan het einde van een versregel kan voordoen naar een verschijnsel dat zich op iedere plaats in de versregel kan voordoen, waar dan ook.

De slinger van het literatuurwetenschappelijk onderzoek slaat soms wijd uit. Van een nieuw pleidooi voor ‘nieuwe filologie’ naar een hernieuwd pleidooi voor empirisch lezersonderzoek, zoals dat elders in dit nummer wordt gehouden. Interdisciplinariteit is een groot goed. Misschien kan bij een volgend experimenteel onderzoek in het Max Planck Instituut worden samengewerkt.