Parmentier. Jaargang 14

[p. 34]

J.H. de Roder
Een ongelukkig begin, maar een begin
Enkele kanttekeningen bij ‘Dichters in het lab’

Wie dichters uitnodigt als proefpersoon voor een drietal taalexperimenten, zou al nattigheid moeten voelen. Niet zozeer omdat taal het materiaal is waarmee de dichter werkt, maar omdat dichters zich daarvan bewust worden wanneer ze de taalexperimenten doen, sterker nog: vanaf het moment dat ze de uitnodiging hebben gelezen. Oei, denkt de dichter dan, ik word hier als dichter op taal getest, ik moet dus op mijn hoede zijn, goed nadenken, proberen te achterhalen wat ze precies van me willen weten als dichter, ik word tenslotte niet zomaar taalkunstenaar genoemd... Enfin, ongeveer hetzelfde effect dat zou optreden wanneer banketbakkers worden uitgenodigd naar het psychologisch lab te komen voor een smaakexperiment met taarten. Een effect dat nog versterkt zou worden wanneer die banketbakkers nadrukkelijk als banketbakker voor het experiment zouden worden gevraagd, en dat is precies wat de dichters is overkomen. Niet-dichters en niet-banketbakkers is het om het even of ze voor een taalexperiment, een smaakexperiment, of wat voor experiment dan ook worden gevraagd, als het maar geen eng experiment is. Ze worden als proefpersoon gevraagd op grond van hun geslacht, leeftijd, opleidingsniveau, enzovoort. Eigenlijk hebben ze geen idee waarom zij worden gevraagd voor een experiment en als ze dat idee wel hebben (bijvoorbeeld omdat ze zich hebben opgegeven vanwege de vergoeding) heeft het niets te maken met de inhoud van het experiment. Eigenlijk ben ik er dus snel klaar mee, met ‘Dichters in het lab’ van Baayen, Schreuder en Mauth. Want nog voor de dichters een voet in het lab hadden gezet was het experiment al mislukt.

Aan het begin van hun artikel schrijven Baayen, Schreuder en Mauth dat de dichters zich ‘profileerden als zorgvuldige en bedachtzame woordexperts’. Nu weet ik niet precies wat er onder een woordexpert moet worden verstaan (dichters als amateurmorfologen?), maar dat de dichters als zorgvuldig en bedachtzaam uit het experiment naar voren zijn gekomen, was precies te verwachten bij proefpersonen die zo op hun hoede waren, zoals de banketbakkers dat ook zouden zijn geweest bij hun smaakexperiment. Zelfs van een beetje onbevangenheid was geen sprake. Zo is het ook niet verwonderlijk dat deze proefpersonen zich niet lieten beïnvloeden door het eindrijm. Eindrijm is immers een

[p. 35]

beladen poëticale techniek, zeker voor de meeste onder deze dichterproefpersonen. Een niet-dichter heeft echter precies die onbevangenheid tegenover eindrijm, al was het maar de poëticale onbevangenheid van de Sinterklaasdichter, waardoor hij zich makkelijker laat beïnvloeden. En zo zijn alle resultaten uit deze experimenten terug te voeren op die ene beginnersfout van de onderzoekers waardoor de dichters zich voortdurend als dichter getest wisten: dan krijg je inderdaad de verschillen die je verwachtte tussen dichters en niet-dichters. Illustratief is de volgende constatering van de onderzoekers: ‘Uit de debriefing bleek dat dichters zelfs tijdens de luttele seconden die beschikbaar waren voor een respons in experiment 2 en 3 nadachten of zij, dan wel collega-dichters, een getoond woord (en zelfs non-woord) in een gedicht al dan niet zouden kunnen of willen gebruiken.’ Dat zij tijdens de experimenten over zichzelf nadachten als dichter was al erg genoeg, maar dat ze ook nog eens nadachten over andere dichters, is natuurlijk dodelijk voor het hele onderzoek.

Was er nou helemaal niks te verzinnen om dit probleem te omzeilen? Zelf deed ik als proefpersoon ooit een taalexperiment en ik dacht precies te weten wat er getest zou worden. Het experiment leek dat te bevestigen. Het was de tijd dat ik nog dacht dat men mij niets kon wijsmaken. Pas later bleek dat ik op iets heel anders was getest. Op het gebied waarvan de onderzoekers iets wilden weten bleek ik dus totaal onbevangen het experiment te hebben gedaan. Ik was als een- banketbakker die dacht mee te doen aan een smaakexperiment met taarten maar in werkelijkheid werd getest op kleureffecten van voedsel. Slim experimenteren veronderstelt immers een goed gevulde trukendoos. Nu zijn Baayen, Schreuder en Mauth gelouterde onderzoekers. Dus de vraag is waarom ze hun ‘Dichters in het lab’ zo klunzig hebben opgezet. Het antwoord is vermoedelijk eenvoudig: zij hadden de experimenten, die immers al klaar lagen, en LUX zorgde voor de proefpersonen. De onderzoekers hebben op grond van experimenteel onderzoek hypotheses over de werking van het mentale lexicon. Waarom niet eens gekeken of dichters een bijzonder mentaal lexicon hebben? Een leuk initiatief toch? Het verschil is alleen dat het voor de onderzoekers een initiatief in de marge van hun dagelijks werk is, in tegenstelling tot de mensen van LUX, en dat dit ‘leuk’ dan al snel gaat verkeren in ‘onzorgvuldig’, terwijl juist bij dit soort initiatieven onderzoekers als Baayen, Schreuder en Mauth veel strenger zouden

[p. 36]

moeten zijn dan normaal. Ach, laten we het gewoon eens doen en kijken wat de resultaten zijn, dan kunnen we ook eens aan leken laten zien wat voor soort onderzoek we doen. En ja, als de resultaten dan verrassender zijn dan verwacht, wordt gemakshalve vergeten dat dit weleens zou kunnen komen doordat er geen sprake is geweest van de gebruikelijke zorgvuldigheid bij de hele onderzoeksopzet. Dan heb ik toch liever hersenonderzoeker Peter Hagoort die tijdens een Gronings symposium ter ere van Rudi van den Hoofdakker/Rutger Kopland een demonstratie gaf van hersenonderzoek naar de poëzie van Kopland. Niet serieus bedoeld, maar wel bijzonder geestig.

Wat was nu het resultaat van het onderzoek? Op basis van de resultaten van de kleinschaligste experimenten worden vaak vergaande conclusies getrokken. Zo ook in ‘Dichters in het lab’. Dichters blijken ‘een rijker en complexer mentaal lexicon’ te hebben dan niet-dichters. Dat is nogal wat. Dat dichters over een rijker mentaal lexicon beschikken, dat wil ik nog wel geloven, als we onder ‘rijker’ tenminste zoiets verstaan als ‘uitgebreider’, gewoon dus in de zin van ‘meer woorden’ (de gemiddelde dichter beschikt bijvoorbeeld over een grotere woordenschat dan een fabrieksarbeider, maar dat geldt niet alleen voor dichters). Vermoedelijk is in dit opzicht trouwens de dichter maar een kleine jongen of een klein meisje vergeleken met de verwoede kruiswoordpuzzelaar, taaladviseur of woordenboekmaker. Maar als we over dichters praten hebben we het natuurlijk liever over ‘rijker’. De retoriek van de onderzoekers komt echter vooral tot uiting in de combinatie van ‘rijker’ met ‘complexer’. Ik wantrouw de kwalificatie ‘complex’. Want hier hebben we het toch over de werking en de structuur van het mentaal lexicon? Zijn de werking en de structuur van het mentaal lexicon niet hetzelfde bij iedereen? Sinds wanneer werkt het mentaal lexicon, is de structuur ervan, bij de een anders dan bij de ander? Dat is toch alleen het geval bij mensen met een hersenafwijking, bijvoorbeeld als gevolg van een beroerte? Hebben we net allerlei taalmythes ontzenuwd (van het type: Engels is complexer dan de talen van de Aborigines, blanken spreken complexer Engels dan negers, Frans is een logischer taal dan het Engels, enzovoort), wordt er hier weer een door de achterdeur naar binnen gehaald. Nee, laten we in godsnaam niet praten over ‘complex’ in combinatie met ‘rijk’ in psycholinguïstisch onderzoek, want dat kunnen we op geen enkele manier waarmaken.

Is het onderzoek van Baayen, Schreuder en Mauth dan waardeloos?

[p. 37]

Nee, zeker niet. Bijna net zo zinvol als een gelukt onderzoek is een mislukt onderzoek. Misschien nog wel zinvoller, en zeker als het gaat om experimenteel psycholinguïstisch onderzoek naar dichters en dichtkunst. Want wat mij betreft moet er nu eens goed worden nagedacht wat er precies onderzocht zou kunnen worden. Onderzoek naar het taalvermogen van dichters kunnen we wel vergeten. Want nooit zullen we een experiment kunnen verzinnen op grond waarvan we kunnen voorspellen of iemand dichter is of niet. De rest is Spielerei. Onderzoek naar een dichtende dichter, dus op het moment dat er een gedicht wordt geschreven, daar kan ik me al helemaal niets bij voorstellen. Ik vrees dus dat we de dichter in psycholinguïstisch opzicht vaarwel moeten zeggen en ons moeten richten op het gedicht, althans op de perceptie van het gedicht door een lezer of een toehoorder. Ik zie geen andere mogelijkheid. Voorwaarde is dan wel dat poëzie zich nadrukkelijk onderscheidt van ander taalgebruik. Tja, wat is poëzie? Een eeuwenoude vraag met eeuwenoude antwoorden, en dan ook nog eens met heel verschillende. Toch is er een kenmerk dat alle denkbare gedichten gemeen hebben: de geperiodiseerde herhaling. Herhaling is misschien wel het oudste stijlkenmerk van poëzie. Het bijzondere van de herhaling in poëzie is dat zij geperiodiseerd is: bepaalde eenheden worden steeds opnieuw herhaald. In sommige gedichten zien we deze herhaling zowel op het niveau van het ritme en de klank als op dat van de strofebouw, syntactische constructies, regellengte, enzovoort. Bij het ene gedicht is de geperiodiseerde herhaling werkzaam op meer niveaus dan bij het andere. Maar elk gedicht kent haar (neem de proef op de som en analyseer de gedichten die de dichter-proefpersonen hebben bijgedragen aan dit themanummer van Parmentier). Gerrit Krols definitie van poëzie als die vorm van taalgebruik waarbij de regellengte bepaald wordt door de dichter terwijl de regellengte bij proza wordt bepaald door de drukker (door toeval dus), kan worden geïnterpreteerd in het kader van de geperiodiseerde herhaling in poëzie. Dat poëzie dikwijls in verband wordt gebracht met muziek heeft uiteraard ook alles te maken met dit soort herhaling.

Ik kan me niet voorstellen dat een psycholinguïstisch onderzoeker niet zou opveren bij de gedachte dat poëzie een universeel kenmerk heeft: de geperiodiseerde herhaling. Net zo universeel als de werking en de structuur van het mentale lexicon. Het is maar een klein begin, ik weet het, maar zouden we niet eens gezamenlijk, literatuurwetenschappers

[p. 38]

en experimenteel onderzoekers, kunnen proberen onderzoeksvragen af te leiden uitgaande van dit universele kenmerk? De grote winst is namelijk dat we dan allemaal over hetzelfde praten als we het hebben over poëzie. We zijn dan ook verlost van de vraag of we met goede of slechte poëzie te maken hebben. Die vraag is wetenschappelijk niet te beantwoorden. Dat er mensen zijn die vinden dat dat de hoofdvraag is die de literatuurwetenschap zou moeten beantwoorden, is de schuld van de literatuurwetenschap zelf. De literatuurwetenschap is namelijk nooit een wetenschap geweest: toen in de jaren zeventig de theorie van de literatuur literatuurwetenschap ging heten en er ook instituten werden opgericht met die naam, waren de pretenties enorm. Natuurlijk heeft Karel van het Reve de literatuurwetenschap bijna de genadeklap gegeven, maar het waren gelukkig toch vooral literatuurwetenschappers zelf die er achter kwamen dat aan elke literatuurtheorie een literatuuropvatting, een norm, ten grondslag lag. Er werd dus, en het gebeurt ook nu nog vaak, literaire kritiek bedreven waar wetenschap de bedoeling was. De studie van de literatuur zouden we weer moeten maken tot wat zij altijd geweest is: een vruchtbare academische discipline waarvan we de traditie helaas niet eens meer goed kennen, zo verstrikt zijn we geraakt in activiteiten om deze studie als wetenschap te verkopen. De tijd is dus rijp voor een samenwerking tussen psycholinguïstische onderzoekers als Baayen, Schreuder en Mauth en literatuuronderzoekers als ik.