Parmentier. Jaargang 12

(2003)– [tijdschrift] Parmentier– rechtenstatus



[pagina 129]
H.C. ten Berge Op een mat van gele veren Christopher Middleton (Truro, Cornwall, Engeland 1926) De in Texas woonachtige Engelse dichter Christopher Middleton reken ik tot de verrassendste en moeilijkst vertaalbare dichters van de Britse poëzie na 1950. We kwamen met elkaar in contact, toen ik in 1981 - dankzij Francis Bulhof - als gastschrijver verbonden was aan de Universiteit van Texas in Austin. Middleton vervulde daar sinds 1966 een hoogleraarsfunctie, die hij pas in 1998 zou opgeven. Een jaar na onze kennismaking trad hij op in een filmdocumentaire, die ik samen met Jef Cornelis voor de Vlaamse televisie maakte. Weer een jaar later verscheen een bloemlezing uit zijn werk in Nederlandse vertaling, tegelijk met een selectie uit de poëzie van de dichter Mark Strand. Wat hebben deze dichters gemeen? Zo goed als niets. Het dansende, muzikale, grillige en uitwaaierende woordgebruik van Middleton staat in scherp contrast tot de rustige, schijnbaar eenvoudige en melancholieke taal van Strand. Beide dichters beschikken over een groot ‘droomvermogen’ - maar de neerslag van hun dromen is onvergelijkbaar. Een vitale, door de vorm ingetoomde anarchie bij de één, een verontrustende ordening bij de ander. Een wilde bloementuin vol ongetemd leven bij de avontuurlijke Middleton, een beheerst surrealisme à la Delvaux bij de beschouwelijke Strand. De verbeelding krijgt bij Middleton vrij spel, het Britse realisme (zoals dat van Larkin) is verjaagd. De criticus Guy Davenport noemde hem ‘de Klee van de moderne poëzie’. Hoe kleurrijk, vlinderachtig en onberekenbaar doelgericht ook, zijn verzen onttrekken zich aan zoiets als een omschreven thema. Ze zijn verleidelijk en ondoorgrondelijk tegelijk, en daarbij niet zonder humor. Ik denk bij voorbeeld aan een bijna onvertaalbare cyclus als ‘Rilke's Feet’. Middletons poëzie wordt bevolkt door allerlei dieren: uilen, slakken, vogels, paarden, kikkers, slangen... Het gedicht ‘In het geheime huis’ brengt slak en uil op een ingenieuze manier bij elkaar. Terwijl de dichter bij een haardvuur de versteende afdruk van een slakkenhuis waarneemt, hoort hij een uiltje buiten in de regen roepen, ‘één toon, telkens weer’. Het vuur, het verval van de materie en de tijd overdenkend komt hij tot de slotsom dat het raadzaam is alle gewichtigheid te laten varen, de betrekkelijkheid te aanvaarden en de natuur te omhelzen - bij voorbeeld in de gedaante van de uil met wie ‘de ene toon die niet vergeefs verklonk’ wordt gedeeld. Elders ziet hij een ‘witte uil boven het oppervlak van een rivier’ die hem met stomheid en verwondering slaat. In ‘Driving Home’ vangt zijn oor opnieuw de roep van een uil op. Bij een wegsplitsing, 's nachts, hoort hij de geluiden van het donkere land vermengd met... Sound of owl further down the road Splitting your time Between now and the hearing of it A voice inappositely pink O whiskered shrimpish owl - Behalve in het ‘geheime huis’-gedicht vliegt er ook een uiltje rond in ‘Plotseling weer aan je denkend,
[pagina 130]
Cecile’. Typerend voor Middletons poëzie is de abrupte overgang van het hoofdmotief (de jagende uil) naar de in de titel genoemde Cecile, kennelijk een oude vrouw, aan wier schoonheid plotseling wordt gedacht via de uil, een militair insigne en een antieke whiskykruik. Al met al is Christopher Middleton een bijzondere en bijzonder eigenzinnige verschijning in de engelstalige poëzie: bescheiden, erudiet, wars van uiterlijk vertoon en wellicht daardoor schromelijk onderschat door zijn lezende taalgenoten. Anders dan een dichter als Tarn zingt hij omwille van het lied. Het bezielde of ‘pneumatische’ woord prevaleert. De taal moet het doen. Zoals Lucebert het al bondig formuleerde: ‘Iedere keel zijn eigen profeet.’
In het geheime huis voor Ann Waarom nijgen over het vuur, en wie is dit Wezen Vaag menselijk, die De damp van natte laarzen ziet slaan En naar de rose binnenkanten kijkt Verscheidene houtblokken Schikken zich steeds opnieuw; niets houdt stand In het vuur, het vuur is altijd Minder dan het was, het vuur - Uitdrijving Van oude geuren, nieuwe ongrijpbare kimmen - Hoort niet door zijn verval Het uiltje in de koude Noch wijdt het vuur, lispelend, Een gedachte aan de versteende Afdruk van een slak, zijn gebroken rad - Spaken op een kei aan de rand van de haard. Wie Is dit, en wie denkt Door het vuur, ziet het huis met spaken, De duurzame as, de duizelingwekkende dood Van zo'n onverbeterlijk schepseltje Voordat het ijs kwam
[pagina 131]
Voordat het ijs de berg kwam doorsnijden En het vuur iemand greep Of onder zijn hoede nam En het huis gebouwd werd In een wolk van geiten die kwamen en gingen, Voordat de haantjes Hun sporen trokken, kraai en klauw, Van geslacht op geslacht, streek Deze vlieg op het brood neer - Regen roepen, één toon Telkens weer Dus staar, in het vuur, en waartoe De gewichtige Burcht, torens van licht, schemerige Tunnels, treed eenvoudig De grimmige regen, blauwe golving Van bergland vogelzang tegemoet Slijk op mijn handen, kleine uil, het is Niet smartelijk met jou te delen, Kleine uil, De ene toon die niet vergeefs verklonk Carminalenia (1980)

[pagina 132]
Een donkere lijn Ver weg, een strand, de zee Blauwe hitte huist In het zand, maar ver weg Echte zee en zij zwemt erin Het meisje met Marokkaans Geheimzinnig haar Zwemt de lange afstanden Een donkere lijn die de dag doorkruist ontdekt Zichzelf al zwemmend In haar lichaam Adem komt en gaat Lichaam in koel zout geborgen Scheiding en samenkomst Van de borsten naar gelang haar armen Gespreid zijn en weer Vouwt ze die toe De lange afstanden bijna voorgoed Vergeten strand, hetzelfde gesprek Telkens weer, naar onuitsprekelijke Sterren geveegd Door de armen en benen Door te ademen, uit en in En uit- Gestrekt op de zeebodem ver Onder haar, ver Een antieke schuit Schelpkorsten en een paar munten Half bedolven balken Lading inktvis in versierde potten Een oud voorsteven trekt Af en toe Als een maanlichtgordijn De diepte opzij Carminalenia (1980)

[pagina 133]
Spoorloze kikkers Kikkertjes waarom hoor ik jullie niet meer? Dit is het jaargetij waarin jullie gewoonlijk kwaakten. De hele nacht door, luid gesnik. Steeds weer, in de ban, ook Ik was, verslaafd, in het huis, Een kikvors moet kwaken in diep water. Jullie kreek stond droog, jullie waren kikkers, geen prinsen. Ik was nooit een slaaf. Waar zijn jullie prikkelende, primordiale beurtzangen? Ik hoorde ze. Jullie schreeuw hieuw het flonkerend groot hemelrond prompt in driehoekig kikvorsgeblaas. Ik drong jullie snavels binnen. Jullie hebben geen snavels. Ver terug proefde ik, bitter, de groene, de springerige verschijning. Het begin lag voor ons. Er deed zich geen ontwikkeling voor. We waren eigenschappen van de duisternis. Ik drong wel degelijk jullie snavels binnen. Nu hang ik in de lucht om het huis, verward in de winding van jullie legende.
[pagina 134]
Later werd ik verdreven om nooit weer zeker te zijn waar het huis zich bevindt. Nog klamp ik me vast aan de cederwortels, koorbanken, bidstoelen Ze staken uit beekoevers naar voren en trilden van jullie a capella zang. Mijn drijfbladen krullen naar jullie boomschors. Ik dorst naar harde modder. Nu roepen jullie vochtige kelen opnieuw: stem tegen stem tegen. Intimate Chronicles (1996)

[pagina 135]
De groene citroen Zien hangen in een citroenboom Een flinke smaragden citroen Onopvallend hangt een citroen Aan de citroenboom Het gewicht van de citroen Trekt aan de steel Een magere bruine hand zal omhoog reiken om hem te plukken Magere bruine handen gooien tienduizend citroenen in zakken Oneetbaar als het gewicht van de citroen Lastig van zijn gladde schil te ontdoen Als hij aan een steeltje in de citroenboom hangt Onopvallende oneetbare volhardende en primitieve Ronding van één machtige citroen Onder druk zullen tienduizend citroenplukkers De citroen als brood en als pacht in natura Van de vurige aardas plukken Overmachtig en oneetbaar Zoveel schriele kinderen drommen eromheen Primitief maar volgeladen Onopvallend maar straks overheerlijk Hangt de groene citroen in zichzelf Sloomweg rijpend zoals andere citroenen Hangt hij daar alleen Ongeacht de hangende citroenen De zon en de maan Het doel van magere onopvallende handen Hangt hij versloomd en alleen Intimate Chronicles (1996)

[pagina 136]
Spiegel-rap De spiegel deze dag, Niets erin, Echt niets erin, Hoe flikt hij dat toch? De beroering Van een ritme en dan Hangt daar hemelsblauw Het gordijn, een plooi ervan, Klokkend, en boven De sneeuwige was- Tafel een Regiment van strepen, Ook, het behang, Aan de voorzij, kantachtig, licht In het ovale glas; Maar steeds de spiegel, Met niets erin, Niets omslotens, niets Dat overvloeit. Hoe, Hoe flikt hij dat? Waar gebleven de rimpelloze Lichtvijvers, diepe Spiegelwandige Kamers waar de kandelabers Als herten
[pagina 137]
Met geweien doorheen Lopen, terwijl hyacint- Ogig Rilke's Tobbend prototype Naar de modder staart? Toch haalde Pablo P Zijn hele idee Uit wat een spiegel-ovaal Teweeg bracht: Paria's, een gitaar- Hals, een nieuws- Flits (anarchistische Agitatie), iedere Fles hol, pijpekop Die zich ontvouwt, vlug In de spiegel, ingesneden Bij de oogappels, noodzakelijk als Adem uit een luchtpijp, Braque misschien Minder plat, gevoelig Analytisch, maar opgeblazener, toch Praten we niet over Mythe, niet over kunst, We praten over de spiegel Met niets erin, Een niets dat wroet
[pagina 138]
In de smeer van het kwaad, Het holle gesnater, Kreten in de nacht, De begerige graaiers Die hun leven, het leven Haten en zichzelf Kwaak, kwaak, Tot slachtoffer uitroepen. Zie het stappen, Door de straat, Een spiegel volk Nu eens zoetelijk, Dan weer fieltig, vals, Een mensen killer, Dat is hoe de spiegel Het vandaag de dag Steeds flikt, steeds flikt. Intimate Chronicles (1996)

[pagina 139]
Armand Schwerner (Antwerpen 1927 - New York 1999) De modern-archaïsche tabletten van Armand Schwerner De uitvinding van de tekstverwerker moet voor de dichter Schwerner als een geschenk uit de hemel zijn gekomen sinds hij aan zijn magnum opus - de opzet en uitwerking van The Tablets - werkte. Daarvan waren er ten tijde van zijn dood zevenentwintig voltooid. De Tabletten, gebaseerd op de vorm en inhoud van bestaande Sumerisch-Akkadische kleitabletten, verschaften hem ‘een bruikbare poëtische structuur.’ Ze passen qua opzet, omvang, gecompliceerdheid, en vooral ook qua durf, in de modernistische traditie van het Amerikaanse grote gedicht. Of ze het niveau van de door Pound, Eliot en Williams geschreven werken halen staat nog te bezien. Ze zijn in ieder geval merkwaardig en excentriek genoeg om er enkele in deze bundel op te nemen. Schwerner beroept zich op het door Pound en Eliot geïnitieerde genre (waarin heden en verleden met elkaar geconfronteerd worden), en vraagt zich af waarom hij niet verder zou gaan ‘door het verleden zelf te herscheppen in een reeks van subjectief geordende variaties die op suggestieve wijze in het archaïsche wortelen.’ Hij voegt er in een notitie aan toe, dat het nog interessanter is ‘de verwarringen tussen illusie en werkelijkheid te versterken door de introductie van een vertaler-geleerde, wiens fictieve maar tiranniek aanwezige “ik” een vertellende dimensie zou toevoegen’ [aan de ‘vertalingen’, HCtB]. Dit heeft tot gevolg dat de vertaler-geleerde stilaan een dubieus personage wordt: ‘Kan hij binnen het raam van de Tabletten wel vertrouwd worden?’ vraagt de dichter zich ironisch af. Ook de dikwijls beschadigde of gebroken exemplaren dragen niet bij tot een onbetwistbaar correcte weergave van de oorspronkelijke bewoordingen. Al met al vormen de Tabletten gaandeweg een bizar monument van onzekerheden en vraagtekens. Als grondslag van zijn teksten voert hij animisme, polytheïsme en - in toenemende mate - Boeddhisme op. Een opvallend thema in zijn werk is de vervlechting van sexualiteit en tijdeloosheid. Dat de humor hierin een niet onbelangrijke rol speelt blijkt uit allerlei terzijdes en knipogen, culminerend in het zevende Tablet dat een Oud-IJslandse versie van een verdwenen kleitablet is, vertaald door een Noorse archeoloog die in de negentiende eeuw op IJsland woonde. Een Engelse versie is ondenkbaar, omdat de tekst nooit meer aan het origineel getoetst kan worden. In het daarop volgende tablet klinkt er een stem op uit het graf die in een lange scheldtirade de bezoeker vervloekt... als je op mij trapt laat dan je been groen uitslaan van gangreen en zijn gestage stroom van vuil je ogen voor altijd blinderen, laat je gezicht kristal worden, je vlees verglazen in je keel en je geneuk op een fiasco uitlopen... Evenals zijn dichterlijke kompaan Nathaniel Tarn is Armand Schwerner vlak voor de Tweede Wereldoorlog met zijn Joodse familie uit Antwerpen gevlucht. Hij woonde en werkte op Staten Eiland, New York, waar hij ook als hoogleraar doceerde aan de universiteit. Zijn ‘reguliere’ poëzie is onder meer te vinden in Sounds of the River Naranjara (Station Hill, New York 1983) en Selected Shorter Poems (Junction Press 2000). Hij publiceerde een hoogst eigenzinnige en radicale vertaling van Dante's Inferno (Cantos From Dante's Inferno). Een complete editie van The Tablets
[pagina 140]
verscheen in 1999 bij de National Poetry Foundation. Om ze ten opzichte van elkaar enig reliëf te verlenen bleek het noodzakelijk op zijn minst een drietal tabletten of te drukken. In Tablet II is sprake van ‘richtingen’ en ‘vissen’. Deze verwijzen naar het eerste Tablet, waarin windrichtingen verbonden blijken met specifieke vissen. De elft staat voor het Noorden, de kabeljauw voor het Oosten, de makreel voor het Zuiden en de tonijn voor het Westen. Schwerner hanteert voor zijn werk de volgende sleutel: ........: onvertaalbaar + + + +: ontbreekt (?): andere lezing [ ]: aanvulling door vertaler-geleerde
Tablet II Dit tablet bestaat uit een genummerde lijst. Ten minste enkele onderdelen kunnen titels van liederen zijn die nooit werden gevonden, of die nooit werden opgeschreven. De precieze plaatsing in de context van de reeks tabletten vormt een probleem. 1[regelnummer] lege gaten in de [vier wind] richtingen van vissen-liggende-stervende 2[regelnummer] ................ strengen en stukken + + + + + + + + 3[regelnummer] de kinderen dansenGa naar voetnoot* in vis-dood wateren 4[regelnummer] het zijn droge schubben + + + + + + + + + + + 5[regelnummer] van binnen zijn hun schubben nat (vochtig?) 6[regelnummer] het zijn lege gaten; waarom lopen ze en lopen ze? 7[regelnummer] de + + + + + + + kinderen eten ........... strengen en stukken 8[regelnummer] de lege kinderen rennen op [hun] modellen (schoenen?) 9[regelnummer] het varken (god?) wacht ........................ vis-dood 10[regelnummer] de kinderen ......................................................... 11[regelnummer] de kinderen ....................................... balspelen 12[regelnummer] de kinderen ......................................................... 13[regelnummer] ........................ moeten eten (zouden-konden zullen-willen-eten?) regen pintrpnitGa naar voetnoot* 14[regelnummer] de weg .................... penis-denken pintrpnit 15[regelnummer] somtijds lopen ze met een krokodil over de weg bij de rivier pintrpnit 16[regelnummer] in hun domme onwetendheid omtrent vis-dood kunnen ze dichtbij de knonGa naar voetnoot* lopen 17[regelnummer] o ze zijn dom ze schieten te kort ze lopen en lopen 18[regelnummer] ze scheiden vis en dood 19[regelnummer] ze scheiden vis en dood niet 20[regelnummer] bij de knom temmen ze de auroch pintrpnit
[pagina 141]
21[regelnummer] niet ver van de knom temmen ze, op lenteavonden, de urus pintrpnit 22[regelnummer] hoe ze alsmaar lopen in domme onwetendheid in domme onwetendheid 23[regelnummer] door de weg bij de rivier te bewandelen temmen ze de wisentGa naar voetnoot* pintrpnit 24[regelnummer] ze zijn groter dan urus pinterpnit 25[regelnummer] wat zijn ze klein naast de urus pintrpnit 26[regelnummer] de........................................ de regen opslurpen 27[regelnummer] ................................ erg warm op onze knieën 28[regelnummer] de lange mannenGa naar voetnoot* + + + + + + + + + + + + eten de kinderen op 29[regelnummer] niet slechts om te eten, maar om het bloed..... 30[regelnummer] niet slechts om te eten, maar om de knom..... 31[regelnummer] + + + + + + + + + + + + + + + + + + voor altijd 32[regelnummer] hersenen en lever ......................... vele gunsten 33[regelnummer] de zon / de zon / de zon / de (kracht?)Ga naar voetnoot* voor [ons] allen! 34[regelnummer] we hebben geen fout begaan / de (energie?) / de (energie?) 35[regelnummer] de zon zit in de [testikels] van het varken (god?) 36[regelnummer] de zon ++++++++++++++++++++ 37[regelnummer] het grote huis + + + + + + + geel (N?/ elft?/ braaksel?) 38[regelnummer] de zon uit de kabeljauw 39[regelnummer] de zon uit de kabeljauw 40[regelnummer] de zon uit de kabeljauw 41[regelnummer] de zon uit de kabeljauw 42[regelnummer] de zon uit de kabeljauw pintrpnit
Tablet IV De meeste lange fragmenten zijn het resultaat van horizontale breuken. Dit Tablet (IV) en het volgende (V) echter, vertonen verticale breuklijnen. De reconstructie van V is vrijwel zeker correct. Omtrent IV bestaat twijfel. De randen zijn op drie plaatsen niet passend; voor het overige schuift alles precies in elkaar. Of de idiosyncratische continuïteit voortkomt uit toeval of opzet is een probleem dat alleen door de tijd en verdere studie en opgravingen zal worden opgelost. Let op de cesuren. is de man een brandend haarbos? als één druppel kwarts, twee koude onyx kralenis de man een viervoeter met tanden? als een stuk versteend hout is de man een hete vrouw? als één hard-vinger-bot, één maanlicht op ijzer is hij modder, vaste modder? in de vorm van een bevroren kleitablet
[pagina 142]
is de man een vogel? .....................als bronzen ogen zit bedroefde man op handen en knieën? in de vorm van brons beelden van zoiets als hout is de man een en al bloed, een en al gal? als menstruatiebloed gestremd in koude modder is de vrouw een opgezwollen buik? als de wereld, een vijf-jaar-oude bloedige... slaapt de man in een god? als een kikvors gevuld met witte steentjes doet het hoofd van de man zeer? als ...... lege + + + + + maden speelt de man met haar lippen? als amber + + + + + + + lopend pus kan de man zichzelf laten komen? als een .............. koude onyx kralen kan de vrouw die op de man zit komen? ............................. dode bomen wanneer offert de man zijn handen op? als schapen in koude modder gehuld wrijft de man haar buik met sperma in? als verhalen over ijs, over bevroren koren plaatst de man gave bladeren onder zijn testikels? + + + + + + + + + van maden plaatst de man zijn lippen op de schapenuier? in de vorm van een bevroren kleitablet duwt de man hand en elleboog in de vagina van zijn koe? als de dood in bloesems wanneer ..... stoot hij zijn penis in zachte aarde? als de dood in versteend hout raakt hij zijn vrouw d'r .......? als de dood in twee koude onyx kralen bidt de man tot haar vulva om regen? als verhalen over ijs, over bevroren koren jammert hij over zijn kwakkelende lies als een kikvors gevuld met witte kiezeltjes het is nacht; zwemt hij in de rivier? als schapen door koude modder bedekt + + + + + + + + + + + als hagel + + + + + + + + + + + + + + als een been in vlammen op de brandstapel + + + + + + + + + + + + + als mieren, een verrot kadaver, de dode bomen
Tablet V is de man groter dan de vleugel van een vlieg? wat een vreugde! is hij veel groter dan de vleugel van een vlieg? wat een vreugde! is zijn harde penis tien keer de vleugel van een vlieg? wat een vreugde! is zijn rode penis vijftien keer de vleugel van een vlieg? wat [een vreugde]! is zijn machtige penis vijftig keer de vleugel van een vlieg? wat een vreugde! trilt zijn penis als de vleugel van een vlieg? wat een geweldige vreugde! is zijn arm viereneenhalf keer een stijve penis? ................ een gestrekte arm is zijn arm tweehonderdvijfentwintig keer de vleugel van een vlieg? in de vorm van versteend hout is zijn lichaam drie keer zijn gestrekte arm? wat een vreugde! is zijn lichaam dertien keer zijn rode penis? wat een vreugde! is zijn lichaam driehonderdzesendertig keer een vliegenlijf? wat een vreugde raakt hij met vreugde zijn lichaam aan? wat een vreugde! telt zij de hele nacht vleugels van vliegen? wat een vreugde! is haar vulva aangestipt met lentekleur? wat een geweldige vreugde!
[pagina 143]
roert hij zich van achteren in haar? moge het regenen! trilt ze als het wiel op de as? moge het regenen! wat een vreugd! noemen we een halve vliegenvleugel kra leg een kra op de hoorn van deze stier noemen we een halve vliegenvleugel kra leg een kra op de hoorn van deze stier noemen we een halve vliegenvleugel kra leg een kra op de hoorn van deze stier noemen we een halve vliegenvleugel kra leg een kra op de hoorn van deze stier noemen we een halve vliegenvleugel kra leg een kra op de hoorn van deze stier noemen we een halve vliegenvleugel kra houd de stier rustig in bedwang noemen we een halve vliegenvleugel kra leg nog een kra op de hoorn van de stier kijk, de hoorn van de stier is meer dan zes kra! houd de stierenkop in bedwang noemen we 's mans rode penis pro leg een pro op deze koeienvulva noemen we 's mans rode penis pro leg een pro op deze koeienvulva noemen we 's mans rode penis pro leg nog een pro op deze koeienvulva kijk, de vulva van de koe is vijf kra wat een vreugde! kijk, de vulva van de koe is bijna drie pro wat een geweldige vreugde! pro kra kra pro kra kra kra pro kra wat vreugde! pro wat vreugde! de geofferde mannenhand is meer dan een pro deze twijg is meer dan een pro 's mans pijnlijk hoofd is veertig hele kra deze grote meloen veertig hele kra 's mans kwakkelende lies is drie pro voel deze lamsschenkel, drie pro laten we deze twijg offeren wat een vreugde! laten we deze grote meloen offeren wat een vreugde! laten we dit schenkelvlees offeren wat een geweldige vreugde! de hand is woedend hoe nu jagen we de vreemdelingen angst aan? het zere hoofd schreeuwt hoe zullen ze nu in hun broek pissen? de zieke lies is woedend hoe nu jagen we de vreemdelingen angst aan? + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + + naar water	voetnoot* de idiosyncratische plaatsing van de middelste horizontale spijkerschriftwiggen suggereert dat het woord ook ‘ademen’ kan betekenen. voetnoot* transcriptie. Waarschijnlijk een archaïsche vorm van ‘hallelujah’ of ‘sela’. voetnoot* denkelijk ‘de Geest die ontkent’ voetnoot* auroch, wisent, urus: grote langgehoornde voorouders van de huidige stier voetnoot* mogelijk ‘priesters’ voetnoot* mogelijk ‘beschadiging’