Parmentier. Jaargang 11

[p. 54]

Markus M. Liske
Het wilde Oosten
Ontwerp voor een Pruisische cultuurgeschiedenis
Vertaling: Harm Hopman

Een dreigend janken komt uit het Oosten. Is het alleen de ijswind of zijn het al de wolven? Ach nee, ze zeggen altijd dat wolven alleen achter de frontlijn blijven. Eerst komt de Rus. Of zijn het al de Sirenen? Zijn het doodsschreeuwen? Of het jubelen van bevrijde slaven? De wind draait. Het janken houdt niet op. Scarlett O'Dönhoff rilt in haar windjas. Telkens glijdt de merrie weg in de greppel langs de weg. Telkens kan Scarlett O'Dönhoff haar in bedwang houden. Moeizaam sleept het paard zich voort langs de bevroren kant van de weg. Op de weg eindeloze rijen mensen en veel soldaten. Moedige soldaten. Ze kunnen niet meer terug naar huis, omdat er geen thuis meer is. De mooie uniformen. Grauwe uniformen, zwarte uniformen, bebloed en aan flarden, zijn hun enige bescherming tegen de kou. Ze kruipen door de greppels en blijven dan weer liggen, meter voor meter. Deze mooie jonkers. Door de wind verwaaid. Daarheen! Daarheen! Breekt nu echt de ondergang van de wereld aan? Scarlett O'Dönhoff bibbert onder het bont. Of de eiken er nog staan? Of het slot al brandt? Het prachtige Friedrichsfelde? Oh, Tara! Daarheen, daarheen! De schemering valt. Licht in de verte. Een slot. Daar is het warm en is er avondeten. Blauw bloed verbroedert. Scarlett O'DÖnhoff trekt de merrie over het veld. Ze werpt nog een laatste blik op de stommelende stoet mensen. Ach, al die arme jonkers! Ik heb gelukkig niet m'n handschoenen weggegeven. Hoe snel kunnen je vingers wel niet bevriezen in deze vaart. En hoe zouden ze voor hen nog nuttig zijn? De maag knort. Het slot rijst op uit de schemer. Ach, Tara, ach! Gelukkig zijn er nog de hoeves bij Hannover. Nou ja.

[p. 55]

Scarlett O’Dönhoff slaakt een diepe zucht. En de hemel is rood in het oosten. En dat is niet het ochtendgloren. Ach, Pruisen, ach!

Ja, zo zou je wel kunnen beginnen. 1945. Winteroorlog. Krachtig en standvastig bij Königsberg. Alles rent, redt, vlucht. Rode vaandels over de smalle landtong. Barnsteenkamer verloren. Pruisen foetsie. En alleen de gravin rijdt door de ijzige, voortaan Russische nacht, om op een dag uitgeefster van Die Zeit te worden. Mooi beeld. Hieruit zou dan flashback na flashback 246 jaar Pruisische geschiedenis te ontvouwen zijn. Eerst die totaal nutteloze Keizer, dan die nichterige Koning met z'n bladgoudwaan, nog een beetje Berlijnse stadsgeschiedenis, misschien 'n kleine uitweiding over de Verlichting, en natuurlijk krachtige Hanze-Oostzee-beeldspraak. Bij dit alles voortdurend die ijstocht meedragen, de Rus, die hoe dan ook komen zal, hoeveel mooie tuinen men ook aanlegt. De aanhoudende huivering van een onvermijdelijke ondergang in totale vernietiging, gelegd tot in de oergrond van deze gekke retortenstaat. Ja, zo zou je kunnen beginnen. Maar ach, achter het raam is het zomer, drukkende hitte, ik ben verliefd, de Pariser Platz hgt er allang weer alsof er nooit iets gebeurd is, en zelfs het stadsslot willen ze nu weer gaan opbouwen. De Rus heeft allang verloren, en als men afgaat op wederzijdse hefirigheid in het ontkennen, dan zijn er ook al wel geheime onderhandelingen geweest over het mogelijke vertrek van het Russische bestuur uit Kaliningrad. Geen eeuwige winter van vergetelheid dus. Nieuwe ronde, nieuwe kansen. En ik zal toch eigenlijk anders moeten beginnen. Waarom niet gewoon van voren af aan, te weten in de Oriënt, waar dit Pruisen geboren is. Met het stof beginnen, met het kruis, het bloed, de hitte...

Nog maar nauwelijks heeft een eerste stukje zon zich over de horizon geschoven of daar is ze weer, de ondraaglijke hitte. Grootmeester Konrad von Feuchtwangen van de Duitse Orde spuugt vloekend een olijvenpit over de muur. Hij kijkt de pit na, hoe die langzaam kleiner wordt en uiteindelijk verdwijnt tussen de lichamen van 240.000 mammelukken, die zich bewegingloos en zwijgend voor de poorten van Akkon hebben verzameld. Nog eens probeert Konrad von Feuchtwangen de zilveren lepel tussen z'n zwetende huid en het gloeiende metaal van z'n uitrusting te steken. Weer niets. Hij kan er gewoon niet bij. Deze jeuk maakt me gek! Als ze nou maar snel komen, verdomme! Alles beter dan nog langer in deze piepende uitrusting rond te moeten hangen en in de zon te staren. Maar hij komt gewoon niet, de verslagen mammeluk, staat daar tdgduizendvoudig aan de andere kant van de muur en doet niets. Heilig Land, bedankt! Dan is er een geroezemoes uit het binnenste van de stad te horen. Nog meer stemmen. Harder. Johannieters of Tempeliers, vraagt Konrad von Feuchtwangen zich nog af, daar kletteren ook al zwaarden. Tempeliers dus. Elk half uur hetzelfde ritueel. Dan is het een handvol Johannieters, die een uitval willen wagen, dan weer zo'n schurftig zooitje

[p. 56]

Tempeliers. Die Johannieters laten zich meestal wel snel weer afkoelen, maar de Tempeliers willen eerst bloed zien vloeien. Het aantal poortwachters is dan ook al aardig afgenomen. Het is die verdomde zon! Die maakt ons allemaal waanzinnig! Als ik nou eindelijk eens uit deze uitrusting kon! Of naar huis! Of liefst allebei! Heilig land... pff! Maar wat zou het alternatief zijn? Braakliggende moerassen aan de Poolse grens. Het is ellendig. Als we nu tenminste een verstandig achterland hadden, zoals de anderen. De Johannieters zouden eenvoudigweg naar Cyprus kunnen verdwijnen. En voor de Tempeliers zou het terug naar Frankrijk zijn. Goede wijn, mooie vrouwen en dat soort dingen. Maar voor hem, Konrad von Feuchtwangen? Slavische heiden en moerassen, niets dan moerassen! Wat een ellende. En dan mocht hij nog van geluk spreken dat hij deze kruistocht kreeg. Waar anders was hij nog van pas gekomen? Wat kon hij nou? Vloekend spuugt grootmeester Konrad von Feuchtwangen een andere olijvenpit naar de mammelukken.

Ja, zo zou je ook kunnen beginnen. 18 mei 1291. Het zwarte kruis op een witte ondergrond. De gebarsten resten van de Duitse Orde van kruisvaarders op de vlucht uit het heilige land. Het christelijk koninkrijk Jeruzalem, op het laatst alleen nog bestaand uit drie versterkte kuststeden, is eindelijk, eindelijk - precies 192 jaar na de bloedige oprichting - even bloedig de grond in gestampt. Niets lukt meer. De grootmeester en een paar van z'n getrouwen kunnen zich ternauwernood redden. In Venetië wil echter ook niemand hen hebben. Dat moet men zich voorstellen als de Rambotrilogie. Oncontroleerbare waanzinnige menselijke gevechtsmachines komen terug in wat men ooit als beschaving zag. Men laat ze eerst wat ronddwalen en verpauperen - zoals in Rambo I - dan maakt men ze met een paar hopeloze doodseskaders murw - zoals in Rambo II - tot men uiteindelijk ergens een nutteloze woestenij vindt - zoals Afghanistan in Rambo III - waar men ze verder kan laten schenden, brandschatten en razen. Snel een paar wurgcontracten met - uitgerekend - de Poolse koning, een moeizaam afgebedelde pauselijke bul en daar worden de heidense Pruisen aan de Oostzee al afgeslacht. Byburg wordt gesticht, Marienburg en al die andere baksteenfeesten. Kruisridderburchten in de Poolse drek.

Schilderachtige ruïnes ook voor de Balten, waar men zich niet zo gemakkelijk had kunnen installeren. Ja, en natuurlijk wordt de eerste steen van Königsberg snel gelegd, zodat vierhonderd voornamelijk onder Pools bewind doorgebrachte jaren later - in 1701 - de dikke Brandenburgse markgraaf zich niet in de open lucht tot Pruisische Koning hoeft te kronen. Zo zou men zeker kunnen beginnen. Maar is het dat? Het eeuwige noodlot? Krijgt men het vandaar af dan ook uiteengerafeld? Dit hele Pruisische wanproduct, dit niet-bestaande volkshchaam op zijn laat bewoonde grond, die niemand daarvóór werkelijk wilde hebben? Akkon. Ja, Akkon was wel het begin. Maar de kern? De kern lag vermoedelijk al altijd hier in Berlijn en de Mark er omheen. In de esthetiek om precies te zijn. Het eeuwige worden en

[p. 57]

nimmer zijn. De historiserend rotzooischoppende hijskranen, door een snufje Voltairiaanse ‘Anything goes’ gevoed. De Pruisische droom van de grote, wijde wereld. Uiteindelijk gewoon een koloniaal rijk. Alleen omdat de oorspronkelijke Pruisen toevallig Slavisch asblond waren en zich daarom gemakkelijk lieten vermengen. Niettemin: een wild Oosten met jonkerfamilies uit Beieren, Franken het Rijnland en het koninkrijk Hannover. Een onherbergzaam plekje voor alle overschot aan kroost van de lage adel, dat men daarvoor nog naar de Oriënt moest sturen, zoals men het onbraikbare landbouwvolk vanaf de zestiende eeuw de nieuwe wereld in het westen liet bebouwen. In plaats van de pittoreske rijen van negers daar in Amerika, zijn er hier de Slaven voor de veldarbeid. Hey ho, let's go! En zo zijn de effecten dan ook dezelfde: kunstmatige geschiedenissen zowel hier als daar, omdat de mens zich simpelweg een verleden aanmeet als hij er geen heeft. Er wordt een Potzdam gebouwd van decorstukken van Griekse tempels, Engelse landhuizen, Russische kapellen en Romeinse badhuizen, ter bekroning versneden met glimmend bladgoud als in Versailles. Men stampt er dank zij grootheidswaan en nieuwe technieken binnen enkele jaren de metropool Berlijn uit het Brandburgse zand en is blij dat de strijders van de Duitse Orde nog net op tijd waren gekomen om tenminste een paar middeleeuwse burchten achter te laten. Waar het nochtans aan ruïnes ontbreekt, daar zet men gewoon valse neer, liefst ook met antieke zuilen. En als je geen wereldveroveraar als Napoleon in je geschiedenis hebt, die chique obelisken uit Egyptische veldtochten meebracht, nou, dan laat je die eenvoudigweg door Brandenburger metselaars namaken. Disneyland in het drassige braakland. En dat zou allemaal nog niet zo erg zijn - alleen een beetje onwerkelijk misschien - als... ja, als zulke laat ontstane volksgemeenschappen niet zo'n ongebreidelde missionarissendrang ontwikkelden. Als zulke, niet al te oude en niet al te slimme groepen - de Verenigde Staten daar, Pruisen hier - er niet toe zouden neigen hun gevoel voor eigenwaarde op te poetsen met het denkbeeld, dat ze het in de ontwikkelingsgeschiedenis modernste en belangrijkste volk te zijn. Gods own country zelfs, door de ‘Pruisische deugden’ dan wel door de ‘American way of life’. Zodat men probleemloos de Pruisische geschiedenis ook vanaf de mooie fantasiegebouwen van Schinkel kan ontvouwen, ja, wat mij betreft zelfs vanaf het nieuwe Kanzleramt. Dat maakt uiteindelijk toch niets uit. En je kunt - als je wil - er ook nog een proloog aan vooraf laten gaan met de duurzame waarschuwing voor een of andere diffuse belangengemeenschap die nu al sinds mensenheugenis dreigt vanuit de Berlijnse pers. Daarin wordt namelijk geëist, de deelstaat Berlijn-Brandenbrug, die vermoedelijk spoedig zal ontstaan, de hippe naam Pruisen te verlenen. Vermoedelijk om naar die ellendige Polen daar in Gdansk en de spleetogige Rus in Kaliningrad een positief levensgevoel uit te stralen. Maar waarschijnlijk komt alles snel weer goed. Ergens zal toch, in de geest van Europa, de Duits-Poolse grens vallen. En het overschot aan kleinkinderen van gravin Dönhoff, voor wie geen plaats meer is in de redactie van Die Zeit, zullen zich

[p. 58]

vestigen in de oude Mazurische gehuchten, om de Slaven daar weer een beetje te disciplineren. De Duitse Orde zal intussen wel niet meekomen. Die is onlangs failliet gegaan, zoals in Der Spiegel te lezen was. Maar nazaten van Konrad zullen er vast nog zijn, daar in Feuchtwangen. En misschien kun je met een van hen beginnen.

Tja, zo zit dat met de Pruisische geschiedenis. Zoveel beginnen waren er nooit eerder. Laat ieder dat begin kiezen, dat men voor het juiste houdt. Maar het einde... dat is er maar één keer. Het einde is altijd die zwarte adelaar op wit met de gotische drukletters eronder. En daar staat dan Pruisen. Op deze gescheurde sticker. Op de achterkant van een Golf GTI met kenteken uit Havelland, waarvan de motorkap zich om een van die in dapper antifascisme volhardende bomen aan de Brandenburger Allee plooit en waarvan de voorruit bloedig gebarsten is. En morgen zal daar ook weer een kruis zijn. En dat is geen zwart kruis op wit. Dat is ook geen hakenkruis. Ja, eigenlijk is het zelfe geen echt christelijk kruis. Nee, het is een goed kruis.