Parmentier. Jaargang 11

[p. 75]

Liesbeth Eugelink
Bij wijze van verantwoording

Literatuur-historisch gezien hebben de rederijkers en de zogenaamde Metaphysical Poets maar weinig met elkaar te maken. De rederijkerskamers, actief in de Nederlanden vanaf 1430 tot ver in de zeventiende eeuw, waren hechte verenigingen van dichters die, vaak in wedstrijdverband, hun dichtkunst ten gehore brachten. Ze hadden een voorkeur voor bepaalde genres, zoals het refrein en het sinnespel. Vakbekwaamheid stond bij de beoefening van de dichtkunst hoog in het vaandel; ze verwachtten meer heil van transpiratie dan van inspiratie, aldus mijn aloude Lodewick-literatuurgeschiedenis.

De Metaphysical Poetry was een school in de Engelse literatuurgeschiedenis die in de zeventiende eeuw geplaatst moeten worden, ver na de bloeitijd van de rederijkers. Een kleine groep dichters waartoe naast Donne, grondlegger van de Metaphysicals, en daarmee tevens de bekendste vertegenwoordiger, onder meer Marvell, Cowley, Carew en tot op zekere hoogte ook Herbert gerekend worden. Centraal element binnen hun poëzie was de ‘conceit’: de - verrassende - vergelijking tussen twee zaken die ogenschijnlijk weinig met elkaar te maken hebben (een heel beroemde vergelijking van Donne, en ook genoemd door Eliot in zijn essay, is de vergelijking van twee geliefden met de benen van een passer).¹

De verschillen tussen beide ‘scholen’ zijn zo opvallend, dat het nauwelijks te rechtvaardigen is beide ‘bewegingen’ in een adem te noemen. Maar verleidelijk is het wel. Toen duidelijk werd dat de opdracht van de literaire prijs van de Provincie Gelderland 2001 het schrijven van een rederijkersrefrein zou zijn - een oude vorm in moderne taal -, vatte bij mij in ieder geval onmiddellijk de gedachte post dat er dan ook iets met de metaphysicals gedaan zou moeten worden. Vanuit de gedachte, eerder vermoed dan bewezen, dat er tussen twee

1 Informatie over de metaphysicals is gebaseerd op de vertaling van John Donne in de reeks Ambo Tweetalige editie, samengesteld en ingeleid door Odin Dekkers (1993).

[p. 76]

stromingen die beide aandacht hebben voor ingewikkelde literaire vormgeving, wel een link moet bestaan.

Bewijs voor die intuïtie heb ik in de boeken niet gevonden: de rederijkers worden niet genoemd in verband met de metaphysicals, en de metaphysicals worden niet genoemd als het over de rederijkerskamers gaat. Maar tijdens het jury-overleg waar de winnaars van de literaire prijs bepaald werden, merkte een van de juryleden op een gegeven moment op dat poëzie soms aan bepaalde ‘natuurwetten’ lijkt te voldoen. Dat wil zeggen dat dichters, onafhankelijk van elkaar, soms tot dezelfde oplossingen en vondsten zullen komen, vondsten die door de ‘natuurwetten’ van de taal afgedwongen lijken te worden.

Ik beschouw die opmerking als rechtvaardiging voor de in Parmentier gepresenteerde ‘confrontatie’ tussen de rederijkers en de metaphysicals. Dat doe ik eens temeer waar ik een paar dagen na dit jury-overleg een briljante jongeman, net gepromoveerd op de zogenaamde snarentheorie of de ‘theorie van het al’, tijdens een uitzending van Barend en Witteman hoorde vertellen over een spiksplinternieuwe richting binnen de natuurkunde die onderzoek doet in het veld van de neurowetenschappen. De neurowetenschappen waren tot nu toe vooral een medisch-biologisch onderzoeksveld, waar met name de biologische wetten van onderzocht zijn, aldus genoemde jongeman. Het nieuwe natuurkundige specialisme gaat ervan uit dat in neurologische fenomenen ook fysische wetten werkzaam zijn. Als dat zo is, als er in onze hersenen fysische wetten werkzaam zijn, dan liggen er ook aan de perceptie en de generering van taal, ook aan het schrijven van poëzie dus, uiteindelijk natuurkundige wetten ten grondslag. Dus ook in dit gedicht:

For the first twenty yeares, since yesterday,

I scarce beleev'd, thou could'st be gone away,

For forty more, I fed on favours past,

And forty'on hopes, that thou would'st, they might last.

Teares drown'd one hundred, and sighes blew out two,

A thousand, I did neither thinke, nor doe,

Or not divide, all being one thought of you;

Or in a thousand more, forgot that too.

Yet call not this long life; But thinke that I
Am, by being dead, Immortall; Can ghosts die?

Tot slot: Het essay ‘The Metaphysical Poets’ van T.S. Eliot verscheen in 1921 als recensie in het Times Literary Supplement. Het essay, een bespreking van de baanbrekende bloemlezing van Sir Herbert Grierson, Metaphysical Lyrics and Poems of the Seventeenth Century dat in datzelfde jaar verschenen was, wordt gezien als het begin van het eerherstel van Donne's poëzie in de twintigste eeuw. Het essay is, ondanks enkele tekortkomingen -

[p. 77]

Eliots term ‘dissociation of sensibility’ is bijvoorbeeld even vaag als omstreden - briljant in zijn opzet: eerst wordt de grootste tegenstander van de metaphysical poets, de achttiende-eeuwse criticus Dr. Samuel Johnson, bestreden met zijn eigen kritische argumenten. Vervolgens zet Eliot de argumenten, eeuwenlang gebruikt tegen de zeventiende-eeuwse dichters, in als onderscheidend positief kenmerk van de metaphysicals. Het essay eindig met een opmerking even achteloos als baanbrekend: de oproep de canon van Johnson open te breken, en de metaphysicals de eer te geven die ze toekomt.

Het essay is een verdediging van de metaphysical poets in het algemeen en John Donne in het bijzonder, maar bij het lezen kan het geen kwaad te bedenken dat Eliot het uiteindelijk ook over zijn eigen poëzie heeft: in 1922 publiceerde hij het gedicht The Waste Land dat het landschap van de poëzie voorgoed veranderde, en waarmee hij zijn reputatie als een van de belangrijkste dichters van zijn tijd definitief vestigde.