Parmentier. Jaargang 8

Leon Gommers
Alleen op Locatie
De Hartstreek van Kamiel Vanhole

Op zoek naar de waarde van een landschap zijn omwegen het mooist maar een eenvoudige etymologie, een kleine omzwerving van betekenis met het woord Hartstreek aan de hand, levert een rustplaats op die niet de bedoeling van de schrijver hoeft te zijn, maar wel een zachte berm voor de lezer kan betekenen. Deze lezer leest allereerst: De Hartstreek kan ons geleverd worden.

Daarna is het opeens iets als ons orgaan samengebracht met de verleden tijd van strijken, een titel geschreven met een zacht penseel. En op een anatomische plaat ergens in het klasje van onze kinderjaren lijkt De Hartstreek in de borstkas, omgeven door blauwgrijzige aderen en rozagrijzige spierbundels van een staande mensfiguur, weemoedig rozarood op te gloeien. Niet meteen een dodelijk stralen maar wel iets met een zwoei of de zweem van oei. Lees een lauw verdriet dat pijnlijkerwijs niet meer uit overnacht oud geworden vlees vertrekt.

II

Krijgt de De Hartstreek twee kapitalen omdat de kaartenmaker luisterend naar echte streeknamen een topografisch verschijnsel uit een echt landschap licht?

Bestaat er iets als De Hartstreek, rond Luik, zoals daar ergens ook de Voerstreek bestaat, die streek van de twistzieke separatist Happart, de voerman van de politieke hondenkar in het bezit van vuile gele tanden en de gesel van een onschuldig landschap?

Nog nooit gezien, dat bordje Hartstreek.

Het Kapitaal, naast een weggesmeten want onfrisse bijbel voor een uit elkaar vallend werelddeel onder het juk van de wanorde en armoede, brengt natuurlijk een soort Germaans Gewicht aan met als bedoeling de verheffing van het Opperst Zelfstandig Naamwoord.

Misschien dat Het Kapitaal tweemaal te lichtzinnig is gebruikt en weet een gortdroge topograaf die belangwekkende streek nauwelijks te vinden en kan alleen onze schrijver een voortreffelijke geheimkaartlezer die streek nauwkeurig aanwijzen.

Hetgeen geschiedt.

[p. 109]

Want in De Hartstreek vinden wij fabuleuze topostopen en geloof maar niet dat ze van dichterlijke klanken gespeend zijn; luister naar die gedroomde teksttopen Schweiberg, Teuven, en fiets lekker door naar Ginnich. Of is niet Ulvend de toop waar een vrouw wordt vermoed?

De topograaf, de anatoom, de taalkundige en de etymoloog buigen gevieren alvorens af te gaan; opdat wij de dramaturg, de poëet, de theatermaker, de toneelschrijver, de parabelvinder en de liedjesmaker verwelkomen.

De letterkundige verblijft altoos tussen de stopvlakken van ons werkelijkheidstoneel maar wel wordt het behoorlijk druk op de planken die voor de gelegenheid op stalen rijplaten met noppen lijken, stalen repen vol rode modder.

III

Het zijn van die platen voor één keertje niet gebruikt voor wapens van de ‘Navo, Bravo, Bravissimo’ verstopt in bunkers, grotten of mijnen in die welles/nietes Hartstreek, platen voor rupsvoertuigen in een door wereldleiders betreurde oorlog omdat zij er geen hebben kunnen uitlokken. Stel nu wij bezoeken een voorstelling.

Stel wij zitten in een oud mijngebouw te Eijsden waar ooit de directie vergaderde, aan de lange muur die ons scheidt van een lange gang, een langgerekte kamer en pijpenla met tegenover ons allemaal hoge vensters.

De roodbemodderde staalplaten voor zandwagens, opdat zij niet wegzakken in de afgraving, liggen binnen op de toneelvloer op de oude grond en op locatie. Buiten aan de einder rond een afgraving die reep landschap, en daarboven gaat de zon onder. Dat is wellicht nog de fraaiste vondst van de belichter en de toneelbouwer, een afgraving onder een ondergaande zon.

Stel nu dat de schrijver naast je komt zitten en zegt dat hij een lift van de decorbouwer heeft gekregen? Hij zou achterop bij God zelf hebben gezeten.

Wij zijn dus op locatie, een hedendaags verschijnsel. Niet al te veel gemak in deze vochtige oudbouw, maar ons koor zingt eerst nog de zang van het afwezige. Want wat het allemaal niet is kan precies zeggen wat het wel is: hier volgt de rei van het geen.

IV

Het is geen toneel.

Het is geen parabel.

Het is geen Belgisch.

Het is geen dichtkunst.

Het is geen klaar proza.

Het is geen klare dichtkunst.

Het is geen luide dichtbundel.

Het is geen zalvend volkssprookje.

Het is geen inwijdend liefdesverhaal.

Het is geen hedendaagse theatertekst.

Het is geen onverfijnde boerenstoofpot.

V

De geheimkaartlezer wordt de topograaf van het verlangen en brengt een groot gebied voor niets in kaart waar wij ons altijd weer O wee hummend verdriet op draaglijke wijze kunnen leven.

Kamiel Vanhole schrijft een soort papieren reservaat van kleine empathieën voor grond, mijnen, boerderijen en een meisje, flarden jeugd die naar dichtwerkjes neigen en die wij tijdens een voorstelling op een Spartaanse locatie gemakkelijk kunnen onderluisteren...

Eigenlijk moet je dit werk lezen; vouw die kaart nu maar uit en zie dat daar evengoed op staat geschreven: ‘ik ben nooit goed geweest in blijven’.

En laat ons dan maar heel de opzet van deze wonderlijke tekstchimaera wellicht monoloog er maar eens op naslaan.

De hoofdrolspeler richt zich tot, en bezingt in vier gedichten het landschap, zoals in het eerste vrije gedicht Liefste: ‘doe bleefs in mich.’

De alleenspreker komt met een tweede vrij vers meer de verpersoonlijking van een landschap tot vrouw, met op de achtergrond heuse bergen, de rivier: ‘verzonken in jezelf, zoals een berg of brood dat zijn...’ Welk een fijnzinnige vondst om de ver-

[p. 110]

zonkenheid van een berg van zwaarte te ontdoen door er een net zo uit de aarde gerezen brood met een even onbeweeglijke rug o zo peinzend naast te zetten. Is taal inderdaad ‘de gesel van de lucht’?

Soms hebben alle tien de verdichtsels een titel, soms ook niet. Soms zijn zij lang en vrij en soms vrij kort en vrij, samen maken zij dus landschap, vrouw en een toen.

In een vijfde vers vindt een vijftienjarige op de fiets zichzelf verlegen terug, hij trekt pedalerend om de gestalte van een meisje heen, nog steeds boerendochter, later werelds gekleed in een creatie van Chanel, iets te belegen mode toch, maar goed, deze twee gaan hun vrijage binnen.

Ergens in het veld ontwaren de twee een ei in een bergwand, en dan volgt uiteraard het doorgaan van een tunnel, waar hij in de beslotenheid haar durft te vragen:

‘-Ik zou... Mag ik je eens wegen?

-Ik hen niet zwaar.

-Wat ben je dan wel?’

Vragen wij ons hier af hoe zwaar wij De Hartstreek moeten inschatten of zullen alleen jonge mensen elkaars soortelijk gewicht als jongen en meisje leren kennen? Even later zijn deze twee uit een ei van licht gekropen en bevinden zij zich in een veld achter de berg.

Daar kruipt een salamander: ‘drachtig, waardig...’ Ontmoet in deze salamander de vuurgeest; in een later stuk proza is onze verlegen jongeman uit de door mensen bevolkte en daarom ongemakkelijk bevonden jeugdstreek vertrokken, achtergelaten heeft onze dumbo met bril het meisje van klei dat kan melken en ooit weet hoe vlekkenbeesten zich daarbij voelen. In een Angelsaksische wereldstad leert hij kleinsmeden bij een Indiër; de gezel en edelsmid leert zwijgen, kijken en vooral de verloren gegane was-techniek.

Tot hij in Luik terecht komt en daar gelaten woont met een ergens gevonden vrouw en het verlies en de winst van enkele levens, naast een paar dochters.

Wel heeft hij zijn te smeden objecten vernauwd: insecten waaronder de koninginnemier die na de paringsvlucht haar eigen vleugels afbijt. Dan zijn wij als mannetje bidsprinkhaan na de ultieme mutatie slechter af, maar wat moet een koningin zonder vleugels?

Als gezel weet hij al wat zijn meesterstuk moet worden alhoewel het er dan nog nier van komt. Het stuk van de weerstand moet worden gesmeed met de hulp van waarschijnlijk een pipeteske blaasbalg, zeker met het vuur en het geduld en heel het landschap van de vrouw en een toen, dit alles tot de vuurgeest in de parabel gegoten: de gouden salamander.

Want leer het volgende uit een van die dichtwerkjes, fietsend van Slenaken naar Hoogcruts: ‘langs de hanebalken waar het goud van al je stemmen hing’.

Wat als hij zich daar in Luik dan toch aan de gouden salamander zet? Het meisje komt prompt zijn smederij binnen, mevrouw Chanel, dat wel, wereldwijs, en opeens weet ook hij van alle herinneringen iets te maken, ja, de Luikse winkel vol priet en ornament voor wapenbaronessen gaat op slot en uiteraard gaan zij weer De Hartstreek binnen.

VI

Het boekje bestaat als gezegd uit een reeks gedichten en vellen proza in een voor een Belg buitengewoon Haarlemse taal en speelt zich af in de löss of klei van Limburg, waar het ook heet: ‘doe bleefs in mich’.

En dan wordt daar plotseling de Belgische vlag gehesen. Staat daar aan het eind van de tekst een staaltje van boerenliedkunst meer een verschrijving...

Misschien wel op voorspraak van de bejaarde Ivan Heylen, ooit een streekjournalist met de luidkeels gebrulde aanvechtingen van de ploegende bard, Normaal Achterhoeks Hoken in het land van de Vlamingen. Daar klinkt de luidruchtige brons van een Vlaamse vrouwenverschalker met zijn wieg in een jolig Tirol.

[p. 111]

Want twintig jaar geleden werd ieder Ollands en Vlaams Feest opgeluisterd met hé, schoewn wéveke, gewitdakkoe gère zie, met als klap op de vuurpijl in deze boertige zang iets van totteme totteme totteme totteme, totteme eeldenabahacht...

Waarbij wij, royaal met intimiteiten uit een verlegen reservaat bedeelde geesten, mochten vermoeden dat er een vleeskleurige totem werd opgericht louter voor het meer grove Belgische boerinnengeslacht.

Daarentegen: misschien zijn tottemes wel gewoon de kuusjes van Rocco Schorro Granata, zo van ieder sproetje iessun kuusje waard, toen voor een keer bezongen door schorre Rocco. Die heeft eigenlijk meer de gereserveerde empathische toon van Vanhole...

Ondanks alles opeens Kamiel Vanhole's liedje, dat West-Vlaamse, ‘weet ge, ik riek u gaarne’, een West-Vlaams dakkoegère ruik...

Het riekt naar de jolijt van klei misschien wel een te boude liefdesverklaring aan de Heimat - want wij keren toch terug uil onze koorts van Fernweh? Wat moeten wij daar dan met Belgische jolijt, Vlaamse luidruchtigheid in het land van de Limburgs sprekenden?

VII

Wij zetten ons - onvervalst Limburgs zowel in Nederland, België en Duitsland - wij zetten ons in deze streek van klei, in de zomp van een zuigend terrarium waarin alleen kleine prutser-salamanderhouders met een verlegen glimlach vanwege alles wat is geweest ontspruiten.

Waar ze blijkbaar gedijen en zichzelf een parabel en reservaat binnenwerken, na vele omzwervingen want door een onrustige instantie uit die rode klei getrokken.

En hoe zit daar in Eijsden? Stel wij zitten op locatie in een oud mijngebouw? Geen keet rond het gat van de schacht met een liftkooi, nee. Wij zetten ons in het ooit warme gebouw van de heren der mijnen...

VIII

Wij zitten er beroerd voor.

Hedendaagse theaterstukken worden regelmatig nukkig ondergaan door de vochtige kou en het ongemak van militaire zitplaatsen uit een Platoonse stadsstaat, planken voor de Spartaans op te voeden rekruten, mijnheer, wij be-leven op locatie.

En dat verblijven in een amfitheater zonder de door de zon verwarmde rijen, Epidavrosiaal bogend als wimpers maar in een verkeerd klimaat en in het verkeerde land, niet in dat vermoede Arcadië, is dat nou allemaal nodig?

Vanwege een twijfelachtige meerwaarde?

Die van het buiten ter plekke onovertrefbaar ondergaan vanwege een soort fictieverlaging en een werkelijkheidsvergroting, alles één op één opdat wij ons vooral midden in de verbeelding bevinden? En waarom is het altijd oudbouw?

Waarom bevinden wij ons nooit in een goed gestoffeerde hippe nieuwbouw van Philip Starck of in die nieuwe saaie Tweede Kamer van Den Haag, de regeringsgebouwen van Brussel desnoods, om de nieuwe werkelijkheid aldaar te voelen, want wat heeft toch de deze en alle andere literatuur met de verleden tijd, het verledene, de was-techniek?

En is een toneelspeler in staat de vrije dichtkunst van het papier over te brengen zonder zichzelf op locatie te overspelen, zoals dat in het Nederlands heet? Heeft Kamiel Vanhole een novelle geschreven, of theater, en waar moet je de verbeelding zoeken? Op locatie?

IX

Wij laten ons niet in de luren leggen. Wij verklaren het hele leesbare grondgebied van de hartstreek tot heimat. Wij bevinden ons in Belgisch Limburg, wij komen terug nadat wij de Fernweh van het jong zijn hebben gehad, en wij denken: waarom werd juist hier opeens een West-Vlaamse taalvlag gehesen? Wat dat boerenlied betreft waren wij liever liefst ook in gedachten op locatie,

[p. 112]

dat wil zeggen in de meer oostelijke Maasvallei gebleven. Om terug naar de rei van het geen te komen.

Is De Hartstreek een Heimattekst en verfijnde stoofpot, een samenraapsel zoals in het postmoderne is bedoeld? Deze Belgisch Limburgse Heimat maakt altweinig - een Germanisme, een regionalisme, een regiolect? - gebruik van de ironie om postmodern te wezen; de tekst is plaatselijk ironisch zoals het de ironie het betaamt, hoewel ook een keer onbedoeld wanneer de bard als West-Vlaming optreedt.

De Hartstreek maakt gebruik van het samenraapsel, een kenmerk van het postmoderne allang gebruikelijk in het theater.

In Kamiel Vanhole's geval betreft dit een nieuwe queeste in de vorm van oude manieren om het stilletjes in de verleden tijd te zeggen. Liederlijke luidruchtigheid in dat reservaat van kleine empathieën is niet gepast; wij houden ons ver van regionalismen als allerkleinste vorm van benepenheid. Maar wat met de wet van consistentie, die van de thuistaal en vooral de grondkeuze als voorwaarde voor een proeve van literatuur...

Begraaf de West-Vlaamse bedenkingen nu. De Hartstreek is literatuur veel meer nog dan toneel of theater op locatie mits wij ons op een stoel thuis vermoeden lezend op onze eigen planken, bij de haard van onze verbeelding, een theatertekst hij uitstek op locatie zo gezegd.