Parmentier. Jaargang 8

[p. 102]

Jos Joosten
Geen woorden maar daden
Over Licht van Gerardjan Rijnders

Troost is de compensatie van een gemis. Troost is meteen ook wat schamel: het betekent slechts met woorden goedmaken wat je veel directer, want lijfelijk, ontbeert - aan liefde, aandacht, erkenning, genegenheid of geborgenheid. De tekst van de monoloog Licht die Gerardjan Rijnders, blijkens het onderschrift in oktober 1996, schreef voor zijn Toneelgroep Amsterdam, beweegt zich vanaf de beginregels tussen de polen missen en troosten. Bij het schrijven van de tekst schijnt Rijnders zich gebaseerd te hebben op een brief van de apostel Paulus. Als dat zo is, dan zal dat het begin van de Tweede Brief aan de Korintiërs zijn geweest, die ook al geheel gewijd is aan troost: ‘Geloofd zij God en Vader van onze Here Jezus Christus, de Vader der barmhartigheden en de God aller vertroosting, die ons troost in al onze druk, zodat wij hen, die in allerlei druk zijn, troosten kunnen met de troost, waarmede wijzelf door God vertroost worden. Want gelijk het lijden van Christus overvloedig over ons komt, zo valt ons door Christus ook overvloedig vertroosting ten deel. Worden wij verdrukt, het is u tot troost en heil; worden wij getroost, het is u tot een troost, die zijn kracht toont in het doorstaan van hetzelfde lijden dat ook wij ondergaan.’ Bepaald geen troosteloze passage, dit. Lijkt de link tussen de twintigste-eeuwse Rijnders en de nieuwtestamentische Christus intussen wat ver, dan moge hieraan toegevoegd dat Licht geschreven werd als tekst voor een voorstelling rond kerstmis - het lichtfeest, natuurlijk, maar vooral ook het feest van Christus' geboorte. Hiermee is het rechtstreekse verband met de Bijbel wel zo'n beetje behandeld, denk ik. Rijnders toont ons namelijk voor het overige bepaald geen christelijk lijdens- of troostverhaal, maar legt een eigentijdse, vertwijfelde grotestadsbewoner een tekst in de mond die als volgt begint: ‘Het is het enige en zonder zijn we... en de enige troost ligt in het terug naar... en vanaf het allerminiemste dat zich vastklampt aan...’ Licht is onderverdeeld in dertien delen - net zoals Paulus' brief overigens - die steeds gescheiden zijn door een witregel. l iet wijst op enige bescheidenheid dat de auteur de al met al toch niet korte tekst op een eenvoudig tweezijdig vouwblad liet drukken. Een literaire uitgeverij als De Arbeiderspers had van deze zelfde hoeveelheid tekst, gesteld althans dat de auteur een jonge platinablonde debutante was geweest, met ruime interlinie en groot lettertype zonder twijfel een heuse novelle gemaakt.

Licht onderscheidt zich op een wrat paradoxale wijze van een klassieke (interne) monoloog als bijvoorbeeld het, overigens schitterende, Leutnant Gustl dat Arthur Schnitzler in 1903 publiceerde. Onder invloed van de opkomende psychoanalyse gaf de Weense auteur niet-becommentarieerd de nachtelijke innerlijke gedachtegang weer van een beledigde officier. Het leverde literair een spannende constructie op, maar was door de samenhang en consequente vertellijn in feite ongeloofwaardig. Niemands gedachten ontwikkelen zich zo consequent, rechtlijnig en inleefbaar als die van Luitenant Gustl. Bij Rijnders doet zich tot op zekere hoogte een omgekeerde ongeloofwaardigheid voor: in Licht zien we een externe monoloog - althans een die expliciet bestemd is voor een publiek - zonder dat er een poging tot ordening wordt gedaan. Het waarom ervan is niet op het eerste gezicht duidelijk.

Mij lijkt echter dat Rijnders deze tekst met opzet zo abstract gehouden heeft: waarvóór troost

[p. 103]

gezocht wordt, wát er precies gemist wordt, wordt nergens duidelijk gemaakt. Met het opeenstapelen van flarden en fragmenten heeft hij geprobeerd om de abstracte begrippen als geheel te behandelen, los van concrete omstandigheden als een verdwenen lief of een gestorven familielid. Dat deze gefragmenteerde, ontordende vorm intussen toch een bewuste keus is, wordt duidelijk uit de aanvang van het zevende deeltje, waarbij zich overigens opnieuw een bijbelse connotatie lijkt te vertonen. De kernzin ter verklaring van de vorm die in Licht gekozen werd, is volgens mij deze: ‘... als het alleen een woord blijft heeft het niets te maken met wat dat woord wil zeggen en omdat ik geen woord kan zijn laat mij dan stamelen’. Gestameld wordt er dan ook volop in Licht. Dat wil echter niet zeggen dat er helemaal geen systeem in de tekst zit.

De eerder geciteerde openingswoorden van de monoloog vormen namelijk een rode draad in de rest van het verhaal. Bijna elk van de dertien delen sluit af met een verwijzing naar troost of gemis. Met de letterlijke beginzin of meestal met een variatie erop, zoals: ‘het gaat om dat waarzonder wij... want wat moeten wij... er is niets dan...’ Daartussendoor lezen we inderdaad gestamelde flarden, vlagen conversatie, soms poëtisch, soms komisch, soms realistisch: ‘denk aan de man die je uiterst beleefd verzoekt te antwoorden op die ene vraag waar die ene gracht zich nou eigenlijk bevindt en het is donker en het regent wie weet is het Toet de thuisteler je ziet twee kaarsjes waar zijn ogen zitten en steekt ze aan vergeefs die andere tussen Amstel en Centraal die zich tenslotte niet beheersen kan en jou opscheept je weet het gaat gebeuren wapent je al met schattig goh en zo groot al en jawel twee rijen schots en scheve grafstenen duiken uit de portefeuille op twee kindjes lachen de wereld toe bezweren de wereld proberen de wereld te temmen met het enige dat ze die wereld te bieden hebben vooralsnog grafstenen tandjes dus en jeugd die jij godzijgedankt...’

In Licht wordt afstand genomen van de gedachte dat woorden niks met de werkelijkheid te maken zouden hebben, zoveel is duidelijk. Immers: er is iets wat het ‘woord uil zeggen’, lazen we, en daarnaast is de poging om tot weergave van de (Amsterdamse) werkelijkheid in de grote stad te komen evident. Maar de illusie dat die werkelijkheid op een enigszins coherente manier te verwoorden zou zijn, heeft de auteur intussen niet. En tussen de regels wordt een nog veel cynischere (kerst-)boodschap duidelijk: woorden kunnen nooit op tegen de feiten, troost maakt het feitelijk gemis nooit goed. Het korte slotdeeltje is dan ook weinig optimistisch omtrent wat de taal vermag: ‘... en als alles teruggevallen is in het brandpunt ieder vluchten afgestraft de aantijgingen ingeslikt of terug de strot weer ingeduwd doorgekrast niets dat nog wankelt en herinnen aan geen ooglid waar zelfs een toespeling nog op te lezen valt alles alleen nog ingelijste taal verstomde klank’.

Rijnders behandelt in Licht een erg interessante thematiek, alleen wordt die literair lang niet altijd adequaat vormgegeven. Het beeldgebruik is bepaald niet steeds even sterk. Passages als die over het ‘leger ruggelingse buidelratten dat de stad leegvreet iedere buiteling achterover na het heroïneshot killt het kroost’, kennen we intussen wel van de jongens van Zoetermeer en dat doen ze zelfs daar beter. Ronduit overbodig is de afwezigheid van interpunctie. In bepaalde poëzie of experimenteel proza (maar dat ook niet van de laatste jaren) was de rol van de ononderbroken doorlopende tekst duidelijk: het liet verschillende mogelijkheden tot tekstinterpretatie open. Rijnders' tekst is echter zo strak geschreven dat er bij de lectuur op zinsniveau geen enkele reden is om ambiguïteiten te veronderstellen. Ik vraag me dan ook af in hoeverre de afwezigheid van punten, komma's en hoofdletters niet alleen bedoeld is om de tekst er voor de geïmponeerde lezer in de straat ‘literair’ uit te doen zien. Toch overweegt dat Licht tekstueel al met al zeker weet te fascineren. En is er voor een theatertekst een mooier thema denkbaar dan dat woorden alleen het niet redden?