Parmentier. Jaargang 8

Hans Vandevoorde
‘Jij hebt nooit leren zwijgen’.
Over Noordeloos van Peer Wittenbols

Eerste vergrijp

Ik hou niet van recensies die de indruk willen geven dat ze de inhoud van een boek, een film, een theaterstuk kunnen samenvatten, laat staan weergeven. Ik hou daar niet van omdat ze die nooit kunnen samenvatten, nooit kunnen weergeven. De enig mogelijke weergave van de inhoud is het boek, de film, het theaterstuk volledig na te vertellen, opnieuw te maken.

‘Jij weet niet wat je doet, jij ziet dingen die er niet zijn, jij hoort dingen die niemand hoort.’

In Noordeloos van Peer Witten bols is een vrouw van veertig ernstig ziek. Ze gaat naar de dokter en vervolgens meteen het ziekenhuis in. Haar man, negenenveertig, komt haar spullen brengen. Terug thuis moet ze veertien dagen wachten op de uitslag van het onderzoek en daarna moet ze weer het ziekenhuis in. Haar zus komt en helpt in het huishouden. De vrouw moet onder de scanner. Als ze met zijn drieën thuis zijn, groeit er wat tussen de man en de zus. Zij wil weg. De vrouw moet weer hel ziekenhuis in. De spanning tussen de man en de zus groeit. De ziekte van de vrouw wordt steeds erger en ook haar angst om te sterven.

Vanaf het begin zeuren Mon en zijn vrouw Lux tegen elkaar, zoals ianggetrouwden dat doen. Ze hebben het ook moeilijk om elkaar echt te vertellen wat ze voelen ol denken, ol elkaar aan te raken zonder dat ze de verplichting voelen om elkaar aan te raken. In het ziekenhuis praat Lux honderduit om haar angst te bezweren. Tegen haar zus Ama kan ze meer zeggen dan tegen haar man. De ene keer zegt ze tegen Mon: ‘Niemand aan me zitten.’ De andere keer vraagt ze: ‘Pak me eens vast.’ Haar behoefte aan lichamelijk contact wordt steeds groter, naarmate ze haar lichaam verder ziet aftakelen. Naarmate de kanker verder grijpt, neemt ook de woordkanker toe. Lux weet niet echt meer wat ze zegt. Het delirium van de verdovende middelen

[p. 100]

begint te werken.

Daarmee heb ik twee keer kort Noordeloos naverteld. Eén keer door te zeggen wat er gebeurt, een keer door te vertellen wat er gezegd wordt. Nu nog een keer door aan te duiden wat er niet gebeurt en wat er niet gezegd wordt. Wat je niet weet is of Mon werkelijk verliefd is op de zus Ama. Nog minder of Ama die gevoelens beantwoordt. Nog minder of Lux daar besef van heeft. Op een gegeven moment stokt de handeling in het stuk en blijven er alleen de woorden over. De personages raken het noorden kwijt maar ook de woorden om elkaar te zeggen wat ze werkelijk voelen bij de dodelijke ziekte van een van hen.

Tweede vergrijp

Ik hou niet van literatuur met dialogen. Des te meer niet van literatuur die volledig uit dialogen bestaat. Een dialoog is voor mij het instrument van het realisme. Literatuur die volledig uit dialogen bestaat is vaak hyperrealistisch. En ik hou niet van hyperrealisme, of van welk realisme dan ook. Realistische literatuur doet immers alsof ze realistisch is, dit betekent: ze pretendeert de werkelijkheid weer te geven zoals die is. Klassiek realistisch theater leeft van de pretentie dat ze de werkelijkheid kan afbeelden, eventueel door die te concentreren, te verhevigen. Van Kroetz tot Lars Noren worden dialogen aangewend om het leven te weerspiegelen.

Het leven echter bestaat niet volledig uit dialogen. Het leven bestaat voor tachtig procent uit dwangmatig werken en tijdens dat werken wordt af en toe gepraat of gedagdroomd. In de vrije tijd wordt ook gewerkt of gedagdroomd, wordt muziek beluisterd, worden de kinderen verschoond en naar school gebracht, wordt tv gekeken of gevreeën, wordt getelefoneerd of gelezen, wordt ruzie gemaakt of geroddeld, worden vrienden bezocht of familieleden begraven. Die ‘realiteit’ speelt zich in ons hoofd af, niet in een werkelijkheid daarbuiten. Daarom is zij ook niet af te beelden. Je kunt ze proberen uit te beelden. Zo'n poging is de stream of consciousness of de dialoog. Het blijven kunstige lapmiddeltjes.

Wanneer kunnen dialogen literatuur worden? Als ze net zo kwetsend, zo scherp, zo poëtisch zijn dat er een huivering door je heen gaat die je niet in het gewone leven voelt. Als ze samen de kracht van een metafoor krijgen.

‘Jij bent mijn bloemen.’

Hebben de personages uit Noordeloos een job? Mon is er vaak niet, die gaat waarschijnlijk uit werken. Veel geld hebben ze in elk geval niet. Werkt Ama? Dat weet je niet. Ze kan zich blijkbaar wel gemakkelijk en lang vrijmaken. Zij is de figuur die begint te reflecteren op wat er gaande is en wat er gezegd wordt. Zij is ook de eerste die een monologisch terzijde heeft, die het nagestreefde realisme doorbreekt. Vooral de monologische fragmenten, die geleidelijk aan vaker voorkomen, maken gebruik van metaforen. De dialogen verliezen geleidelijk moedwillig de functie om de handeling vooruit te helpen. Kortom, dit binnenhuisdrama kun je moeilijk geheel ‘realistisch’, ‘levensecht’ of ‘waarheidsgetrouw’ noemen.

Derde vergrijp

Ik hou niet van theater omdat theater een logica heeft die erop gericht is in een zaal te werken. Een benepen logica, die andere mogelijkheden uitsluit: voor een goed deel de verbeelding van de kijker bijvoorbeeld. De mogelijkheden van een boek zijn groter, omdat de fantasie nooit wordt geremd. Die van de film zijn nog kleiner dan van het theater en toch verkies ik een film boven theater. Ik hou van het pseudo-realisine van de film, beter, van de realistische illusie die beter werkt dan de illusie van realisme van het theater. Een film geeft je de illusie dat zijn ‘realisme’ sterker is dan die van de werkelijkheid. Daardoor wordt hij fictie. Die illusie kan het theater nooit geven. Het is fictie noch realiteit. Je voelt altijd de afstand. Je wordt nooit meegesleept.

[p. 101]

Toch heeft ook het theater voordelen. Een goed theaterstuk zet zoals een boek de fantasie in gang en buit de extra mogelijkheden van het theater uit: scènes (met decor, met licht) scheppen die door de uitbeelding extra zin krijgen. In de opvoering zal die betekenis bovendien versterkt worden door de toonhoogte waarop de woorden gezegd worden, door het tempo, de geluidssterkte, het ritme. Ten slotte is theater een collectieve ervaring, bijvoorbeeld van de tragische grensoverschrijding of van het komische, die de persoonlijke ervaring versterkt.

‘Een boek moet gelezen worden, een steen gebakken en 's nacht moet er geslapen worden.’

Zoals bij elk theaterstuk moet je stukken tekst uit Noordeloos tweemaal lezen voor je ze begrijpt, terwijl ze waarschijnlijk perfect helder werken op scène. Zelfs Shakespeare wordt normaal gezien beter op theater dan in het tekstboek. Omdat de Shakespeare van het tekstboek die van mijn beperkte verbeelding is. De verbeelding van een goede theaterregisseur is sterker dan de mijne. Daardoor is de Shakespeare op het toneel soms beter dan die van het tekstboek. Hoe zit dat met De Federatie en Noordeloos?

Vierde vergrijp

Ik hou niet van hyperrealistisch theater dat alles doet om niet hyperrealistisch te lijken. Scènes worden doorbroken, personages spreken naast elkaar, houden monologische terzijdes, pauzeren. Maar het gebeurt alleen om hun afbeelding van de realiteit een modern tintje te geven.

Ik hou ook niet van theater dat door dichters geschreven wordt. Elk zijn stiel, zeg ik altijd. Een theaterauteur als Heiner Müller schreef toevallig theaterteksten die ook gedichten zijn. Maar hoeveel dichters schreven gedichten die toevallig ook theaterteksten zijn?

Ik hou vaak niet van bewegingstheater omdat ik in slaap val van bewegingen zonder zin. Ik gruw wanneer teksten erbij als illustratie gedebiteerd worden of als een intellectueel corset dienen om het stuk stevigheid te verlenen. Maar ik ga trouw kijken naar alles wat de Needcompany of Rosas doen.

Ik houd niet van modern teksttheater dat cru wil zijn en daarmee de illusie wekt dat alles gezegd en alles getoond kan worden. Grofheid en geweld vormen immers maar de oppervlakte van ons probleem. Ons probleem is dat we niet weten wat we hier komen doen. Ik hou van literatuur die zegt dat we niet weten wat we hier komen doen en die ons daardoor moreel verheft (ook al is zo'n morele verheffing naar verluidt ouderwets).

‘Ik droomde: ik braakte kak.’

Het probleem van ons hier-zijn wordt door Noordeloos zeker aangeraakt. Dat gebeurt vrij trefzeker via metaforen, herhalingen, tegenstellingen, het ritme van korte zinnetjes, enz. Als dramatisch conflict komt het stuk misschien kracht tekort. Daarvoor zou de verhouding tussen Ama en Mon meer op de spits gedreven moeten zijn. Maar ik waardeer de poging om wat onder de woorden ligt, meer gewicht te geven dan de gebeurtenissen zelf. Ideaal theater is woordeloos theater.

Vijfde vergrijp

Ik ga nooit meer naar theater met dialogerende acteurs. Ik heb het contact met die ‘realiteit’ volledig verloren. Ik zou dus nooit het stuk Noordeloos gaan bekijken. Ik zou de tekst van Peer Wittenbols nooit gelezen hebben zonder de vraag om het gelezen te hebben. Laat staan dat ik erover geschreven zou hebben.