Parmentier. Jaargang 6

[p. 9]

[Nummer 4. Nieuwe Psalmen]

Kees Fens
Geworteld waar water stroomt

De psalmen zijn de lyrische samenvatting van het Oude Testament genoemd. Toen de joodse schriften in het licht van het Nieuwe Testament voorafschaduwing werden en als zodanig ook werden gelezen, kregen ook de psalmen het karakter van voorspelling en spiegelschrift; ze werden, als lyrische samenvatting van de hele bijbel en van het christelijk geloof, het hart van de eredienst van de christelijke kerk. En ze zijn dat in ontelbare vertalingen en berijmingen tot vandaag gebleven. In honderdduizenden snippers zijn ze - in de Latijnse, eens de officiële vertaling van de kerk van Rome - terecht gekomen op ramen en schilderijen, op banderollen van engelen, als teksten op kerkmuren. Als alle poëzie hadden regels uit de psalmen de mogelijkheid tot meervoudige betekenis.

‘Lyrische samenvatting van het christelijk geloof’ is te weinig. De psalmen verwoorden ook, en dat vaak, zeer direct de situatie van de gelovige zelf (en in de traditie werden dat de gelovigen en dus de kerk). En dat van de diepste diepte tot de hoogte van het geluk van de lyrische lofzang, van godverlatenheid tot godverering, vaak binnen de ene psalm. Het is niet moeilijk vele van de psalmen te lezen als verwoording van de ‘condition humaine’, - de directheid van de taal ervan maakt dat mede mogelijk. Dat heeft ze een leven gegeven boven en buiten de joodse en christelijke traditie. De honderdvijftig psalmen samen zijn een van de rijkste poëziebundels van de wereldliteratuur. En zo is een koning, David, een der grootste dichters; op zijn naam staat een heel groot aantal van de psalmen, die dan ook vaak de ‘Harpzangen Davids’ heten.

De vorm van de psalmen is die van het parallellisme: de tweede regel is een echo van de eerste. Dat geeft de teksten een beschouwend karakter: wat gezegd is, kan nog eens ‘vermalen’ worden in het volgende vers. Natuurlijk werden en worden de psalmen gezongen, maar ze zijn ook in de traditie gemurmeld, herkauwd, woord voor woord geproefd en in contemplatie

[p. 10]

geslepen als stenen. De man die dat doet, heet ‘gelukkig’. Lees het begin van de eerste psalm (de vertaling is van Ida Gerhardt en Marie van der Zeyde):

Gelukkig de man die niet treedt

in het overleg van de bozen,

op de weg van de schenders geen voet zet,

niet zit in de kring van de spotters;

die veeleer in de wet van de Heer zich vermeit,

zijn wet overpeinst dag en nacht.

De honderdnegentiende psalm, de langste, kan de theorie en praktijk van de beschouwing in één laten zien; hij is van een superieure eentonigheid; er is maar één onderwerp: de grootheid van de wet en van de beschouwing daarvan. En hij is zelf één grote beschouwing. Die honderdnegentiende had de voorkeur van Pascal, die hem als het ideale beeld van zijn ‘Pensées’, die verzameling geslepen stenen, moet hebben beschouwd.

De vorm van het parallellisme zou tot wijdlopigheid kunnen leiden. Maar de regels zelf van de psalmen zijn uiterst bondig (in de traditie van veel vertalingen, ook de Latijnse, raakten de regels verlengd). Wie ze leest in de beroemde vertaling van Martin Buber, voor mij de schitterendste ooit gemaakt, leest verzen met de beknoptheid en directheid van het expressionisme. De psalmen weiden niet uit, zij stellen direct tegenwoordig. ‘God zij geprezen’, zeggen wij. ‘Alleluja’ stond er. ‘Godlof’ vertaalt Ida Gerhardt helemaal in de scherpe geest van de tekst.

Elke poëzielezer zal van de geciteerde regels uit de eerste psalm niet alleen de kracht bewonderen; hij zal er ook het zorgvuldig gebruik van dichterlijke middelen in herkennen: alliteraties en assonanties die bindend werken. De derde en de vijfde regel bij voorbeeld. Ik citeer de rest van die psalm:

Als een boom is hij, wortelend waar water stroomt,

die vrucht draagt in het seizoen;

zijn gebladerte zal niet verdorren.

Tot ontplooiing komt al wat hij doet.

[p. 11]

 

Hóe anders de bozen! Zij zijn

 

als het kaf: de wind blaast het weg.

 

Zie, geen boze bestaat het gericht,

 

geen schender de raad der rechtvaardigen.

 

Want de Heer kent de weg der rechtvaardigen,

 

doch het pad van de bozen breekt af.

Heel bijzonder, door de prachtige dubbelzinnigheid, is het gebruik van het woord ‘ontplooiing’; heel fraai de alliteratie in ‘wortelend waar water stroomt’. Die regel is trouwens van een heel hoog poëtisch gehalte. Daar is de gelukkige man die zich over de wet buigt en zijn God en zichzelf daar gespiegeld ziet. Hij leeft van zijn overwegingen. De wet is het water dat stroomt en leven geeft en de lezer is de boom die bij dat water is geworteld en zich daarin gespiegeld ziet. (Natuurlijk zijn de woorden ‘geworteld waar water stroomt’ ook een schitterende omschrijving van lezer en poëzie. Maar is de wet ook niet de puurste poëzie? God heeft zich uitgesproken, en we komen er nooit in uitgelezen.)

Over de herder in de drieëntwintigste psalm wordt gezegd, dat hij mij voert ‘naar wateren der rust’. Water is overvloed, geluk, vruchtbaarheid. Droogte is vervloeking, straf, dorst is ellende. Ze staan vaak als uitersten tegenover elkaar. We lezen poëzie uit een oosters land van hitte en woestijn, van de troost van stromen. We lezen poëzie uit een cultuur van uitersten, ook in de gevoelens, in liefde en haat, in zegening en vervloeking. De psalmen zijn ook de gedichten van de kinderen van een naijverige God, die geen ander naast zich duldt. Ze kennen ook de overdrijving de oosterling, wellicht vooral de jood, eigen. (‘Want mijn ziel is van rampen verzadigd, / aan de grens van het dodenrijk ben ik,’). Juist die overdrijving lijkt in de Latijnse vertaling helemaal verdwenen, in vele berijmingen, waar de westerse vorm om aanvulling en dus uitweiding vraagt, ook. De allermooiste en aangrijpendste zijn de psalmen waarin de ‘ik’ zich vanuit de diepte naar helderheid tracht toe te bidden, van godsverduistering naar licht. Ze zijn voor de huidige lezers waarschijnlijk ook de modernste, juist door hun soms uitzichtloze ‘waarom?’. Vragen om erbarmen van God

[p. 12]

(‘Miserere’) gebeurt altijd met een beroep op de overvloed van diens weldaden in het verleden, op zijn beloften ook. God wordt altijd aan zichzelf herinnerd. Dat de ‘ik’ voor het volk van Israël staat, zal duidelijk zijn, zoals hij in de christelijke traditie dat nieuwe volk van God, de kerk, is. De psalmen laten altijd verruiming toe: van het individu naar een gemeenschap.
De stem is ook de stem van velen tegelijk. De lyriek is ook gemeenschapszang.

Toen Augustinus lag te sterven, liet hij op de muur van zijn kamer de teksten bevestigen van de zeven boetpsalmen, teksten zwaar als molenstenen waartussen de ziel zich laat vermorzelen. Hij zal de woorden hebben herkauwd, zoals het hoort.
‘Disperdes inimicos meos’, las hij tegen het einde van de zevende. En de vijanden waren duivel en dood, maar ook de barbaren die Hippo omsingelden. En in Hippo zijn kerk. ‘Ik ben uw dienaar’, zijn de laatste woorden. De psalmen maken klein. Ook door hun literaire grootheid. Wie die niet ziet of die honderdvijftig gedichten in de postchristelijke leegte wenst te gooien, zou misschien een literaire vervloeking verdienen. En dat tot in het derde geslacht!