Parmentier. Jaargang 6

[p. 48]

Kamiel Vanhole
Hoofdstuk twaalf

Geachte heer,

als waarnemend commercieel-directeur heb ik last u mede te delen dat hoofdstuk twaalf wordt geschrapt. Uw boek loopt uit de hand, dat voelde ik eerder al aankomen, maar dit deugt werkelijk nergens voor. Het is waar, kunst in 't algemeen deugt nergens voor. Dat schijnt zelfs haar grootste troef te zijn. Alles van waarde is nutteloos, ik heb dat in koeien van letters op een verzekeringsgebouw zien staan. Kunst is de gel in mijn coupe. Kunst is neon. Dat flikkert aan en uit en wij kijken daar naar. Dan lopen we verder, mijnheer, als u dat maar onthoudt. Wij doen in papier. Wij geven onze uw ziel uit. Waarvan het me spijt dat er in hoofdstuk twaalf zo weinig terug was te vinden.

Maar waarover ging het eigenlijk, dat had ik graag nog eens met u besproken. Over een missionaris dus, Pierre-Jean de Smet geheten. U heeft in Montana een tentoonstelling over die man bezocht, schrijft u in uw begeleidende brief. Weet u, eerlijk gezegd hebben wij zo'n beetje onze bekomst van missionarissen. Wij beginnen die heerooms en tante nonnekes en paternonks stilaan te kennen. De Vlaamse literatuur bulkt ervan, ze moeten destijds een goed exportartikel zijn geweest. Nu sterven ze uit, naar 't schijnt. Zo'n missionaris zou dan ook een mooi toonbeeld van nutteloosheid zijn geweest, had u dat willen bedoelen. Maar dat doet u niet, oh nee, u brengt gewoon het bekende verhaal van de priester die in 1821 zijn land ontvlucht om onder de heidenen te gaan leven en hen te bekeren. In het begin gaat het nog, u schetst daar een sober beeld van de vader, Judocus de Smet. Scheepsmakelaar, verwekker van 22 kinderen, strenge bakkebaarden. Een fatsoenlijk man zo te zien, een man met bezit en beschaving. Die twee gaan samen op, dat weet u. Toen zijn oudste zoon weigerde trouw te zweren aan de Franse revolutionaire grondwet en naar het eiland Ré werd verbannen, kocht de vader hem weer vrij. Een schone, voor de hand liggende geste. So far so good, als ik ook even die tic van u mag overnemen om kwistig Engelse uitdrukkingen door de tekst te strooien.

Maar dan begint het pas. ‘Op twintigjarige leeftijd,’ schrijft u, ‘vlucht een van de jongste zonen clandestien uit België weg, tegen de wil in van de vader. Samen met acht andere aspirant-jezuïeten wordt hij in Amsterdam aan boord van een schip gesmokkeld om na meer dan een maand zwalpen Amerika te bereiken. “Dieu m'a appellé, il fallait suivre,” schrijft hij in een brief aan zijn vader...’

Nu dat weer! Had u die zin niet gewoon kunnen vertalen in plaats van meteen te gaan uitweiden over de status van het Frans als handelstaal in het toenmalige katholieke Vlaanderen? Denkt u nu werkelijk dat de le-

[p. 49]

zer daarop zat te wachten? Voor je 't weet, ben je hem kwijt. Actie, erotiek, hedendaagse thrills, dáar zijn wij om verlegen. Bloed. De rest zullen we maar aan de beroepshistorici overlaten, nee? Die zijn beslagen in die materie.

En een zeestormpje, had dat er niet afgekund? Of hoe dat aan-boord-gesmokkel nu precies in zijn werk ging. Maar nee, u beperkt zich rustig tot de feiten, u noteert droogweg dat Pierre-Jean de Smet in 1827 tot priester werd gewijd. In Saint-Louis was dat, een Frans pelshandelscentrum aan de samenvloeiing van de Missouri met de Mississippi. Sjonge, jonge, wat u daar allemaal hebt laten liggen. Terwijl u toch gewoon een ticket had kunnen kopen om hup heen en weer te vliegen. De twintigste eeuw, mijnheer, ik zou gezworen hebben dat u die kende. Sfeer snuiven, wilde anekdotes inlassen, de kraak en de smaak van een plek: dát moet uit de pagina's opstijgen. Sper open die neusgaten, verwijd onze pupillen, doe onze harten bonzen! Of vindt u dat zo iets niet te pas komt? Verdiept u zich misschien liever in de sociologische aspecten van het christendom in die dagen? ‘In sterk romantische periodes zoals de negentiende eeuw was de grens tussen geloof en bijgeloof snel overgestoken,’ schrijft u. En u neemt de gelegenheid te baat om een scapulier te beschrijven dat aan het Heilig Hart van Jezus was gewijd. Mon Dieu! En dan te bedenken wat een behekste tijden dat moeten zijn geweest. De Franse Revolutie was als een rode vloed over het land gespoeld, priesters werden gekeeld, de Boerenkrijg brak uit... En zoiets doet u met een armzalig borduurwerkje af, dat moet rijmen op een scapulier dat u al in de eerste bladzijden van uw boek hebt verstopt. Arme, arme wever.

Hebben de dochters van de herinnering daarvoor hun mooiste jurkjes aangetrokken? Nee, echt, soms doet u me aan een Vlaamse produktie denken waarin een aanstormend heir wordt uitgebeeld door drie man en een paardekop, die begeesterd kokosschalen tegen elkaar slaan. Ga toch weg.

Maar ik wil beleefd blijven. Verduldig, wij doen in papier. En opwinden mag ik me ook al niet, dat is slecht voor mijn bloeddruk, zegt mijn medisch adviseur. Dus heb ik maar wat bladzijden overgeslagen waar, ik kon dat aan mijn water voelen, weer zeer vele terzijdes in voorkwamen. Over Ierse missionarissen.

Over zilveren harten die als ex-voto aan Maria waren gewijd.

Over een godshuis in Grimbergen dat ‘maison de plaisance’ werd genoemd.

Die opsomming alleen.

En bij elk onderwerp moet u weer zo nodig. Een goed boek dient zich als een vampier in de lezer vast te bijten. Het moet aan hem zuigen en niet om de haverklap van perspectief wisselen. Maar wat doet u? Ineens grabbelt u alle decorstukken die u zo pietepeuterig had opgesteld, weer bij elkaar, smijt ze in een hoek en trekt andere op. Ineens staan we daar aan de rand van de prairie naar een medicijnman te kijken die een visioen heeft. Hij heft zijn armen, hij gaat spreken en hij spreekt. Hij zegt dat hij mannen ziet aankomen, mannen zonder bloed die lange zwarte rokken dragen. Ze zullen een nieuwe manier van bidden brengen en

[p. 50]

een nieuwe wet. De Zwartrokken zullen vrede brengen, zegt hij, maar ook zal hun komst het begin van het einde betekenen van allen die in dit land wonen. Alzo ongeveer sprak Shining Shirt, medicijnman van de Salish Indianen, terwijl achter hem zich een reusachtig bultenveld uitstrekt, grazige heuvels in cinemascope, precies wat we lusten, maar niet te lang, gewoon de camera even over de horizon laten zwiepen en hup, volgende scène: een delegatie van Indianen steekt de Grote Vlakten over. Cut. Likje muziek eronder en weer verder. En of dat nu Salish Indianen waren of Iroquois of Nez Percé, ach, dat doet er niet zoveel toe. In de cinema wordt dat ook niet uitgelegd. En wij vergeten dat, wij werden gek als wij alles onthielden. U heeft het makkelijk, u schrijft dat op, maar wij lezers, kom.

En dan al dat gemier over de levenswijze van de Indiaan. Zijn kleren, zijn wapens, zijn geloof... Dat mateloze respect van de cultuurrelativist. Zoudt u willen geloven dat wij daarvan zijn teruggekomen? Vroeger ja, toen voelden wij ons inderdaad ook schuldig. Wij wisten ook wel wat onze voorouders met de Indianen hadden uitgespookt. En om vooral niet met provinciaaltjes te worden verward, omhelsden wij elke cultuur die de onze niet was. Alle zeden, alle gewoonten stonden immers op gelijke voet, zoveel had de antropologie ons wel geleerd. Waardeoordelen ho, daar lieten wij ons niet mee in. Hadden de vroegere kolonisatoren zich al genoeg aan bezondigd. En clitoridectomie was zo erg niet, die mensen geloofden daarin.

Maar, ik zei het al, wij zijn daarvan teruggekomen. Een viriel humanisme, dat is wat wij nu voorstaan. Wij moeten voor ons eigen goed opkomen: voor het gelijk van eeuwen beschaving. Zo is dat ook gegroeid: pas door de ontdekking van Amerika kon dat humanisme van ons zich gaan ontplooien. We leerden andere volkeren kennen, maakten de vergelijking en gingen aan onszelf twijfelen. We zagen in hoe wankel we waren en hoe gebonden. De denkende, dolende mens was geboren. En dan zeg ik bij wijze van spreken: Indianen zouden huisnummers moeten hebben. Of tenminste een telefoon. U lacht, u begrijpt me. Ik bedoel: wij hebben het Kantiaans gefundeerde recht om barbaarse gewoontes te veroordelen. Persoonlijk vind ik hoofddoeken heel lelijk. Weduwenverbranding is een gruwelijke praktijk. Maar kom daar maar 's voor uit zonder meteen van geestelijk imperialisme te worden beticht. En wat collega's van mij al niet te horen krijgen. Ze zijn nog maar net naar een lageloonland verhuisd of ze worden al neo-kolonialisten genoemd die de kloof tussen arm en rijk helpen uitdiepen. Terwijl zij die juist dempen, dacht ik. Zij verschaffen werk en welvaart. Zo ken ik persoonlijk een vrouw die vroeger als animeermeisje in een bar werkte en die nu in dienst is bij een schoonmaakbedrijf dat de lokale Hilton onderhoudt. Ziet u het verschil? En heeft zo'n vrouw dan recht tot klagen? En: zoudt u dan nog durven beweren dat Pierre-Jean de Smet een agent was van het Amerikaans expansionisme? Oké, u schrijft dat niet, maar de suggestie is er. Of moet ik het nog 's op een rijtje zetten?

In de jaren '30 van de vorige eeuw wordt in de protestantse pers een zoetsappig beeld opgehangen van de ongeletterde Indiaan die wanhopig

[p. 51]

op zoek is naar de god van de blanke. Weldra schieten in Oregon de eerste missies op. Congregationalisten, Methodisten, Presbytheranen... u kent ze. Alleen de Salish Indianen nemen daar geen genoegen mee. Mannen met lange zwarte rokken willen ze, zoals in dat visioen. Hun verkenners zwermen uit, steeds verder, tot ze in Council Bluffs een jezuïetenmissie aantreffen, waar ook de 38-jarige De Smet toe behoort. Voor hem komt hun verzoek ‘als een schreeuw uit de wildernis’. Hij reist mee naar hun stamgebied, vervult de profetie en begeestert de hele Indianengemeenschap met zijn nieuwe Mangod.

Vol vertrouwen reist De Smet naar de moedermissie terug. Hij legt zijn plan voor aan de bisschop en krijgt de toestemming om in de Rocky Mountains een nieuwe post op te richten, ‘een baken op de weg die het kapitalisme later zal bewandelen’. Dat schrijft u, ontkent u dat maar niet. Dat zat onder het gras van een bijzinnetje. Waarna u meteen weer gas terugneemt en over de godsdienst begint. Over de confrontatie van twee religies. En daar gaan we weer.

U behandelt de bijna tribale devotie waarmee negentiende-eeuwse katholieken aan de Maagd Maria waren toegewijd.

U onderhoudt ons over de sacramentele kracht van de kerkgezangen en de verering van gewijde voorwerpen.

U stipt het gebruik van water en wierook aan in zuiveringsrituelen en vergelijkt ‘onze’ engelbewaarders met ‘hun’ beschermgeesten.

Kortom, het katholicisme met al zijn tovenarij was nagenoeg voorbestemd om in de harten van de Indianen door te dringen. En in het begin ging het nog goed ook, de missie van St. Mary's floreerde. De Indianen wenden zich een dagelijkse routine van gebed en veldarbeid aan. En dan Mengarini, die kostelijke pater Mengarini. Italiaans linguïst en chirurg, was het niet? Op al zijn reizen sleepte hij een trommel, een accordeon en een klarinet met zich mee. Zodra hij de kans kreeg, begon hij te musiceren met alle spelers die zich maar aandienden. Op amper zes maanden tijd vormden zijn Indiaanse pupillen een ensemble dat de fijnste Europese muziek kon spelen.

Dát zijn tenminste beelden die beklijven. Zie: zie ze daar door de vlakte trekken. Diep onder de blauwe lucht trekt daar een bepluimde harmoniekapel voorbij. De wegen zijn eindeloos, de hitte is verzengend...

Enzovoorts enzoverder, u kan dat zelf wel af.

Intussen breidde het geloof zich uit. Snel achtereen werden missies geopend bij de Pend Oreille Indianen, de Kootenai en de Zwartvoeten. En dat was het begin van het einde. Stilaan begonnen de Salish Indianen genoeg te krijgen van het autoritaire karakter van de katholieke kerk. Nou ja, in het begin lieten ze zich nog van alles aanleunen, je wist nooit wat er van die bleekgezichten nog te leren viel. Begrippen als zonde of hel echter wilden maar niet doordringen. Meer macht, daar was het de Salish om te doen. Macht en bescherming van bovenaf. In hun gebeden vroegen ze een lang leven te mogen leiden, veel dieren en vijanden te doden en zoveel mogelijk paarden te kunnen stelen van de buren. Dat de jezuïeten hun goden aan diezelfde buren wilden uitdragen, werd dan ook als een klinkklaar verraad aangevoeld. Alleen zij, de Salish, hadden

[p. 52]

recht op een Mangod.

Zo stortte na een kleine tien jaar De Smets droom van een Koninkrijk in de Wildernis in elkaar. De Salish vielen massaal van het geloof af, de missie werd gesloten. Een paar kleinere posten bleven stilletjes verder boeren, maar: that was the end of it. Van droom naar mislukking naar herinnering, trapsgewijs omlaag. Zo gaat dat. Zo lezen wij graag dat het gaat. Het rad van fortuin, niet?

Hoe het pater De Smet verder verging heeft daarbij vergeleken niet zoveel belang meer. De man werd een soort diplomaat, schrijft u. Afgezant van de regering wanneer er met de Indianen moest worden overlegd. Zo bracht hij de Plateau-stammen op andere gedachten, toen ze zich bij hun oorlogszuchtige buren wilden aansluiten. En hij speelde een cruciale rol tijdens de onderhandelingen die tot het tweede Fort Laramé Verdrag zouden leiden. In 1868 was dat, u heeft het daar al 's eerder over gehad. ‘De goedhartige’ werd De Smet door de Indianen genoemd. Misschien verklaart dat waarom hij zich door de Amerikaanse overheid in de doeken heeft laten doen. Eerst probeerde hij Sitting Bull te overtuigen van de goede bedoelingen van de regering en toen dat niet lukte, sprak hij de mensen van diens volk aan: hij kreeg er net genoeg op zijn hand om het uiteindelijke verdrag te laten bezegelen.

Maar hem om die reden de wegbereider van het Amerikaanse expansionisme noemen? De man heeft zich onbewust laten misbruiken, meer hoeft u daar niet achter te zoeken. In zijn ogen was het Verdrag de best haalbare kaart, waardoor een oorlog kon worden afgewend. En dat de regering haar beloften binnen de kortste keren weer zou breken, kon hij onmogelijk voorzien hebben. Dat is de simpele waarheid, veel drama hangt daaraan niet vast. En u weet dat ik aan geen enkel geloof ben gehecht, verre van. Als waarnemend commercieel-directeur kan ik me dat niet veroorloven. Papier verdraagt alle gezindten.

Voilà, dat is het zo ongeveer. En voor de rest zou ik zeggen: neemt u maar eens contact op met de mensen die het leven van pater Damiaan gaan verfilmen. U zult daarvan ongetwijfeld nog veel kunnen opsteken, verhaaltechnisch gesproken. Maak van die botsing van culturen maar iets episch en kiest u vooral duidelijk afgelijnde hoofdpersonen. De Smet aan de ene kant en een of andere medicijnman als zijn verbeten antagonist. Tragiek, mijnheer, een clash van Titanen die voor allebei faliekant afloopt. En alsjeblieft, smokkel Jef Ronsmans daar ergens tussen. Hoe had u dit hoofdstuk anders willen verantwoorden? Gun hem tenminste een bijrolletje, hoe bescheiden dat ook mag zijn. En val de mensen niet te hard, stumperds zijn wij allemaal. Enfin, u zal dat zelf wel beter weten. U schrijft toch zo graag: ‘denk ik’. Of: ‘dacht hij’. Weet u, meneer, de mens denkt en God lacht. Kent u dat gezegde? Denkt u daar maar eens over na.

Hoogachtend,

Kamiel Vanhole