Parmentier. Jaargang 6

[p. 72]

André van Halewyck
Zeven goede redenen om uitgever te blijven in Vlaanderen

Evengoed zou ik kunnen schrijven over de 98 redenen om vooral geen uitgever in Vlaanderen te blijven, maar dat zou mij veel meer tijd kosten. Via de zeven goede redenen wil ik tevens een bescheiden branchevisie ontwikkelen. En dat is niet echt eenvoudig, zeker niet als je zelf middenin de branche zit, want dan heb je nogal eens last van bedrijfsblindheid. Het is ook een ondankbare operatie, want wie een visie heeft, is de gehangene. Wat je ook vertelt, je bent óf een optimist óf een doemdenker. Laten we maar optimistisch blijven; zeven goede redenen dus.

De belangrijkste reden vind ik de grote hoeveelheid kwaliteit die aanwezig is in Vlaanderen. Dit hebben de Amsterdamse uitgevershuizen in het nabije verleden ook alert opgemerkt. ‘Lang voordat ze bij Sabena op het idee gekomen waren, was in de Vlaamse literatuur het uitvlaggen begonnen’, om het in de woorden van Piet Piryns te formuleren. De vlaggeschepen van het Vlaamse proza worden thans uitgegeven in Nederland. Op zich is dit geen probleem. Integendeel, Vlaamse uitgeverijen en auteurs hebben er professionalisme en know-how door kunnen opdoen. De Vlaamse lat kon een stuk hoger worden gelegd. De beste auteurs wilden de vergelijking met Nederlandse generatiegenoten aangaan en dingen nog steeds onbeschroomd naar de goedkeuring van de kritiek of de bladen met de hoogste reputatie. Allemaal dik in orde. Maar er is natuurlijk wel een schaduwkant voor Vlaamse uitgeverijen in handen van Nederlandse kapitaalverschaffers. ‘Vlaanderen is een wingewest van Nederland geworden’, om met Jos Borré te spreken. Ik kan hier verwijzen naar recente gebeurtenissen bij Standaard Uitgeverij en Dedalus. Jackie Louage, tot voorkort uitgever bij Standaard: ‘Mijn onafhankelijkheid van de voorbije jaren komt in het gedrang en dat is mede éen van de redenen waarom ik opstap. Het wordt je in dit vak terdege ingepeperd dat het investeringskapitaal uit Nederland komt en dat er bepaalde normen moeten worden gehaald. Je krijgt steeds meer te maken met de macht van het getal en de wet van de cijfers - aan de top zitten bankiers in plaats van boekenmensen. Je speelruimte wordt steeds kleiner.’

Einde citaat van Jackie Louage, exit Jackie Louage.

Voor mij is het een boeiende uitdaging om je eigen speelruimte maximaal te kunnen invullen met kwaliteit uit Vlaanderen, en daarvoor wil ik blijven vechten.

Er moet een forum blijven om het toekomstige jonge talent een kans te geven gepubliceerd te worden. Een plaatselijke, Vlaamse biotoop waarin

[p. 73]

de nieuwe mooie jonge goden zich kunnen ontwikkelen, is onontbeerlijk. Een in dit verband gunstige evolutie is de nieuwe kwalitatieve dynamiek binnen de literaire tijdschriften. Op enkele jaren tijd kregen zowel Dietsche warande & belfort, Yang, Poëziekrant en De Vlaamse gids een inhoudelijke en vormelijke face-lift. Samen met het NWT en De brakke hond blijkt er een goed functionerend circuit met een brede waaier te zijn ontstaan. Dat is als het ware gegroeid vanuit de basis, de Vlaamse klei, met enig privé-geld en veel vrijwilligersinzet. Marc Reynebeau tekent naar aanleiding hiervan aan: ‘Deze nieuwe structuur van het literaire-tijdschriftenwezen weerspiegelt perfect de veranderde structuur van het literaire bestel [...] bevrijd van enige zuil- of andere extra-literaire dwang, kon het tijdschrift weer een plek worden om meer fundamentele, desnoods experimentele vormen van literatuur te beoefenen.’

Het kan niet anders of deze gewijzigde, dynamische tijdschriftenwereld gaat nieuwe talenten genereren. Daar wil ik als Vlaamse uitgever bij zijn, te meer daar ik de indruk heb dat het voor Vlamingen in de nabije toekomst toch weer moeilijker gaat worden om aan de Amsterdamse grachtengordel een plaatsje te veroveren. Bijna elke Nederlandse uitgever heeft zijn zeven of acht Vlaamse auteurs en dat is een behoorlijk marktaandeel; ik weet niet of meer kan. Als hij te veel Vlamingen in zijn aanbieding opneemt, vraagt de boekhandel onherroepelijk aan de vertegenwoordiger of er in Nederland soms niet meer wordt geschreven. Ik denk dat de nieuwe mooie jonge goden opnieuw in Vlaanderen zullen worden uitgegeven. Waarom?

Ik kom nog terug op de steeds weerkerende animositeit tussen Vlaanderen en Nederland en de wederzijdse literaire verhoudingen. Als we dat verhaal van alle emoties ontdoen, hebben we uiteindelijk te maken met de gespannen verhouding tussen centrum en periferie, die zich zowel nationaal als internationaal binnen elk taalgebied voordoet. De Franstalige Belgische auteurs uit de Franse provincie zijn voor hun bekendheid, dus voor hun bestaan als schrijver, aangewezen op een van de grote Parijse uitgeverijen. Paul de Wispelaere verwoordt het treffend, wanneer hij schrijft: ‘In al deze en soortgelijke gevallen speelt tegelijk literaire en economische aantrekkingskracht van het centrum, het zwaartepunt van een taal- en cultuurgebied, waar een mechanisme van macht en invloed, roem en prestige, voorkeuren en vooroordelen werkzaam is, dat in aanzienlijke mate uitzicht en aanzien van de literatuur bepaalt. En dat gaat altijd ten koste van de provincie, de “andere”, de zwakkere. [...] En zo komt het dat de Vlaamse uitgeverijen op uitzonderingen na “met de kruimels blijven zitten”. In deze positie gaan zij overigens zelf niet vrijuit: het ontbreekt ze aan doelmatig management, de presentatie van hun boeken laat te wensen over, en ze beschikken niet over een gedegen pers.’

Manteau heeft in de jaren '70 en '80 onder Julien Weverbergh lang een subcentrum gevormd in Vlaanderen. Na zijn ontslag verdween de aantrekkingskracht van Manteau en werd het Vlaams talent verspreid over Houtekiet, Hadewijch, Kritak en Dedalus. Op basis van mijn veronder-

[p. 74]

stelling over het dichtslibben van de Amsterdamse markt voor de komende generatie jongeren en door te werken in het verlengde van het consequente, want op inhoudelijke en vormelijke kwaliteit gerichte, beleid bij het toenmalige Kritak ben ik ervan overtuigd dat een nieuwe uitgeverij in Vlaanderen een nieuw subcentrum kan worden, waar kwaliteit en alertheid elkaar ontmoeten.

Er is hier een markt voor het kwalitatieve algemene boek. Dit is wellicht de achilleshiel van mijn betoog, maar ik wil het er toch op wagen. Wat cijfers: 6 miljoen Vlamingen besteden 8 miljard Belgische frank aan boeken, 15 miljoen Nederlanders kopen voor 28 miljard frank. Een hogere besteding dus in Nederland: met 2,5 maal meer inwoners kopen de Nederlanders voor 3,5 keer meer boeken. Een ander belangrijk gegeven: 50% van de omzet in Vlaanderen wordt gerealiseerd door import uit Nederland, voor het algemene boek bedraagt die import zelfs 70%; de resterende 30% komt dus van eigen Vlaamse produkties.

Grosso modo wil dit zeggen dat een Vlaamse uitgever op een markt zit die 40% bedraagt van die van zijn Nederlandse collega's. Van die 40% wordt echter nog eens 70% bedekt door import uit Nederland. Met andere woorden: er blijft mij een ruimte van 30%. 30% van 40% ofwel: 12% is mijn markt ten opzichte van een collega uit Amsterdam. De meesten die dit verhaal horen, zeggen dan: maar Van Halewyck, stop ermee, dat red je nooit. En toch slaagde Kritak erin om zonder verlies in zijn uitgeverij te functioneren en enige winst te halen uit import- en distributieactiviteiten.

Kritak redde dit indertijd primo door een 120% inzet van zijn medewerkers; secundo omdat het koppig bleef vasthouden aan kwaliteit, waardoor het een quality-label kon ontwikkelen en het vertrouwen van zowel auteurs, media en lezers won; en tertio omdat het zich toespitste op een tweevoudige niche: het journalistieke dossier en de betere literatuur. Juist door het kwalitatief bespelen van die niches sloeg Kritak zich erdoor.

Maar hoe bescheiden de Vlaamse markt ook is, ze verschilt van de Nederlandse. Het netwerk waarin Kritak moest opereren, was cultureel, sociaal, journalistiek en politiek bepaald en stopte uit de aard der dingen aan de Nederlandse grens. Omgekeerd eindigt het netwerk van de Amsterdamse uitgevers in Breda; een Vlaamse uitgever zal de Vlaamse markt altijd vanuit een inhoudelijk sterkere positie kunnen benaderen en bespelen.

Over die markt valt nog het volgende op te merken. De markt van het algemene boek is in Nederland duidelijk over haar hoogtepunt heen. Het optimale samenspel van kwalitatieve uitgevers, gecombineerd met een zeer goed uitgebouwd boekhandelsnetwerk en dito distributie-apparaat (het Centraal Boekhuis), een grote mediabelangstelling (cultuurbijlages, Van Dis) en een gretig publiek hebben de afgelopen twintig jaar goede resultaten gegenereerd. Die echter zijn nu tanende. De grootste Nederlandse uitgevershuizen (Meulenhoff & Co, de Veen-groep en Singel 262, samen goed voor 50% van de omzet van het algemene boek)

[p. 75]

trachten thans hun krimpende markt in Nederland te compenseren door een directere greep te krijgen op de Vlaamse boekenmarkt, omdat zij - terecht - vermoeden dat hier nog groei te realiseren valt. Daarom hebben ze aan het CB opdracht gegeven te onderzoeken of hun boeken niet rechtstreeks vanuit het CB aan Vlaanderen kunnen worden geleverd. Op dit moment verloopt hun distributie in Vlaanderen - en die van bijna alle Nederlandse uitgevershuizen - via Vlaamse tussenstations, de zogenaamde ‘monopoolhouders’.

Als deze drie groepen hun Vlaamse tussenstation kunnen uitschakelen, zullen ze enerzijds via een rechtstreeksere greep op de Vlaamse markt hun marktaandeel trachten uit te breiden en anderzijds het exploitatieprobleem van het CB (krimpende markt in Nederland) mee helpen oplossen. Hun pakket in de markt is echter dermate dat ze bij tariefbesprekingen hier wel een en ander in de wacht kunnen slepen. Ik ben ervan overtuigd dat een onderdeel van deze strategie ook inhoudt zowel kleinere Nederlandse uitgevers als de Vlamingen een stuk van de rekening te laten betalen. Nu al liggen er bij kleinere uitgevers scenario's klaar om het CB te verlaten als de kostendruk daar te hoog wordt. Als de Nederlandse machtsgreep op de distributie in Vlaanderen zou slagen, wordt de druk van de Nederlandse import nóg groter en zullen we zeker een verschraling van de Vlaamse importeurs krijgen, aangezien de helft van de Vlaamse importeurs tevens uitgever is en de zuurstof haalt uit de importafdeling, of, juister gezegd, uit de synergie van beide activiteiten.

Mijns inziens kan de structurele achterstand die Vlaanderen steeds had op het gebied van boekendistributie een voorsprong worden: in Vlaanderen kunnen we, juist door onze kleinere distributie-units, minstens even goedkoop, snel en slagvaardig opereren als in Nederland, wanneer we erin slagen om met éen overkoepelend informatie- en bestelsysteem te werken. Daaraan wil ik graag, niet in de laatste plaats uit eigenbelang, meewerken.

Mijn vierde reden vind ik in de animositeit die er heerst tussen Vlaanderen en Nederland en die er altijd wel zal blijven. Er is de beroemde uitspraak van Willem Kloos uit 1887: ‘'t was me of er een doodskist openging, toen ik ze las...’ Hij had het over de bundels van Julius Vuylsteke.

We kennen sindsdien een moeizame gezamenlijke geschiedenis van de Nederlandstalige literatuur. Onze literatuurgeschiedenis zit vol van het aantrekken en afstoten tussen twee culturen. De literatuur van het Nederlandse taalgebied is tweeledig. Er loopt al heel lang een staatkundige grens door het gebied en wie deze passeert, bevindt zich in het buitenland, in een tot in kleine, triviale dingen verschillend samenlevingspatroon, in een ander mentaal milieu, met een andere humus en een andere dampkring. Hierin wordt het literaire bedrijf beoefend. Daarom zijn er ook Vlaamse en Nederlandse schrijvers. Voorlopig het laatste incident in deze context was de ietwat provocerende uitspraak van J.

[p. 76]

Bernlef op de Buchmesse in Frankfurt, waar hij de Vlaamse poëzie het absolute dieptepunt van de Europese dichtkunst noemde. Als uitgever vind ik dit een bijzonder boeiend en gezond spanningsveld, waarin ik graag vertoef en opereer.

Een vijfde reden in mijn geloof-hoop-en-liefdeshow is de rol van de overheid. Het zal wellicht verbazing wekken, dat ik hierin geloofsgronden zie zitten, maar mijn stelling is: ‘Wat niet goed is, kan alleen maar verbeteren.’ En de rol van de overheid kan ook niet anders dan verbeteren. Het is een verbijsterende constatering dat al sinds 18 augustus 1947 bij wet de oprichting van een Fonds voor de Letteren werd goedgekeurd, maar dat voor deze wet geen uitvoeringsbesluiten werden getroffen. Met als gevolg dat er nog steeds geen Fonds voor de Letteren is. Dat is toch niet te geloven.

Wanneer we het over een dergelijk Fonds hebben, hebben we het natuurlijk ook over de verhoging van het budget voor literatuur. Weer een vergelijking Vlaanderen-Nederland: het Nederlandse departement van WVC trok in 1993 in totaal zo'n 600 miljoen frank uit voor de literaire sector. Omgerekend naar de Vlaamse situatie (dus delen door 2,5) zou dat 240 miljoen frank moeten zijn. Voor de literaire sector is momenteel echter slechts 60 miljoen beschikbaar. Wat betekent dat het Vlaamse letterenbudget verviervoudigd moet worden om op dezelfde hoogte als Nederland te komen. Andere items waaraan dringend moet worden gewerkt zijn het leenrecht, een behoorlijk sociaal en fiscaal statuut voor de scheppend kunstenaar, het invoeren van een deugdelijk modelcontract, behoorlijke vergoedingen voor lezingen, mogelijkheden voor verblijf van auteurs in het buitenland, (in samenwerking met Nederland) promotie van de Nederlandstalige literatuur in het buitenland en een vaste boekenprijs (maar met dit laatste vertel ik niets nieuws). Ik wil me hiervoor inzetten.

Het professionalisme in Vlaanderen, zowel bij uitgevers als critici als schrijvers, groeit ontegenzeglijk. Ik ben alleen bang dat de overheid hier het traagst evolueert. De begeleiding van de auteurs, de produktie, distributie en promotie van hun boeken geschieden op hoog niveau. De hardnekkige clichés dat Vlaamse uitgevers geen kaas hebben gegeten van fraaie covers of redactionele en inhoudelijke begeleiding, trachten wij in elk geval in de praktijk te ontzenuwen.

Er is een hele generatie nieuwe namen gekomen die, zoals ik reeds opmerkte, de vergelijking met de Nederlandse generatiegenoten onbeschroomd aangaat. Vlaamse auteurs schrijven niet langer ‘in eenzaamheid en isolement’. ‘De Standaard der letteren’ is weer toonaangevend en belangrijk, samen met ‘Cafés des arts’ van De morgen. We hebben al tien jaar het NWT. Knack en Humo geven elk op hun manier veel aandacht aan boeken en auteurs. Maar ook andere, misschien minder toonaangevende, kranten ruimen veel plaats in voor recensies en (vooral) interviews. Over de literaire tijdschriften had ik het al. En men on-

[p. 77]

derschatte de damesbladen niet. Flair, Feeling, Elga, ik heb graag dat er éen van mijn boeken in besproken wordt. De BRT-radio doet bijzonder veel met, onder andere, Het vrije westen en Eenhoorn. En ik doe vast onrecht aan tientallen andere kanalen. ‘Behoud de begeerte’, de Antwerpse boekenbeurs met 160.000 bezoekers of ‘Het andere boek’ zijn initiatieven waar men ons in Nederland om benijdt. Ik vind dat we in een professionele omgeving kunnen opereren.

De culturele markt in Vlaanderen is grondig gewijzigd en verbeterd. Om te beginnen is het zo, dat het hinderlijke zuilencircuit duidelijk is afgenomen. Toen ik in de jaren '70 met Kritak begon, ondervond ik die macht van de zuilen heel duidelijk bij de andere uitgeverijen, bij de dagbladen en de literaire tijdschriften (en dus bij de literaire kritiek), de literaire verenigingen en jury's. Zuil-elites bestaan nu misschien nog wel, maar ze beheersen niet langer de basis, de levende cultuur.

Een tweede belangrijk gegeven is de mediatisering van onze culturele markt, met belangstelling voor het kwalitatieve boek, waardoor dat een veel grotere uitstralingsmogelijkheid heeft gekregen. In een sfeer van commerciële concurrentie geven de media blijk van een ongeremde honger naar iets wat nieuw is, of althans de indruk wekt dat te zijn. Ik ben het volledig eens met Marc Reynebeau waar hij schrijft: ‘Literaire nieuwigheden krijgen daardoor vaak te snel de aandacht, zonder eerst in het vagevuur van het intern-literaire circuit te moeten sudderen om daar het nihil obstat voor de confrontatie met het brede publiek te krijgen. Van die nieuwsgierigheid hebben debutanten van de jaren '80 geprofiteerd: debuteren werd een waarde op zichzelf, omdat het precies iets nieuws, met name een nieuwe auteur reveleerde. Voor uitgeverijen werd het uitbrengen van de debuten zelfs een centrale strategie in hun commerciële profilering.’

Dat laatste moet natuurlijk wat genuanceerd worden vanuit de praktijk, want die debuten moeten ook nog verkocht worden. En de omzet haalt een uitgever toch vooral uit zijn gevestigde waarden (Kritak haalde hem indertijd uit zijn non-fictietitels). Maar toch, we bevinden ons nu in Vlaanderen in een artistiek boeiend en intellectueel stimulerend klimaat, in een geëmancipeerd tijdsgewricht waarin ik als Vlaamse uitgever graag mijn deuntje wil meespelen.

Maar de belangrijkste reden is eigenlijk dat ik dit werk verschrikkelijk graag doe.