Parmentier. Jaargang 6

[p. 38]

Jeanne Hoogers
Rome, 1 november 1994

Beste M,.

Hij was zevenendertig toen hij aan deze reis begon. Ik ben het ook. Is dat toeval?

Is het wel waar? Hij is van eind augustus: maagd. Maagden interesseren mij, dat blijkt wel weer. En ik hem?

Op een dag heb ik al zijn vrouwen onder elkaar geschreven, inclusief de moeder en de zuster. Ik deed het zomaar. Het was op éen van die eindeloze dagen van de afgelopen maanden waarop ik wachtte tot de tijd voorbijging. Zijn Duitse tijd, de Italiaanse van toen, waarbij een nieuwe dag begint met het invallen van de duisternis, of de mijne, het maakte niet uit, het wachten duurde even lang. De zuster, via haar zou ik hem misschien nog het meest benaderd hebben. Cornelia heette zij, net als die van die ander, zijn alter ego, Torquato.

Torquato Tasso, ik dacht altijd dat het een verzonnen naam was, maar hij is niet verzonnen. Helaas. Zijn leven moet een hel geweest zijn. Daar weet jij meer van dan ik, natuurlijk.

Terwijl ik je schrijf, probeer te schrijven, zit ik bovenaan de Spaanse trappen. Ik kijk niet naar de hangende jongeren om mij heen. Mijn nietsziende ogen laat ik meedeinen met de aan mijn voeten voortschuifelende massa. Vooral mijd ik met al mijn zintuigen het huis aan de linkerkant. Nog meer zielen uit het verleden. Zochten zij hem al, de bewoners van dat huis: Keats, Shelley, Byron?

Ik moet je schrijven. Nee, niet alleen om tijd te rekken. Ik moet de andere mogelijkheden definitief weg kunnen strepen, zeker weten dat jouw voorstel om hem te benaderen beter is dan alle andere.

Beter dan bij voorbeeld om hier te zitten, op deze plek, op een onzichtbaar kussen van achtergelaten voetstappen en me af te vragen of hij hier was, precies 208 jaar geleden.

Keek hij hier neer op het volk? Ging hij zich, gezeten op deze trappen, in gedachten te buiten aan de achttiende-eeuwse beschrijvingen waaraan hij de lichamen die hij ontmoette telkens onderwierp? Hij ordende ze: eerst naar geslacht en dan naar maat, houding, gelaatskleur, kleding. Aan hemzelf viel hem niks op. Hij schreef, dat was nog in Verona, dat hij niet langer opgemerkt zou worden als hij voortaan zijn laarzen maar uit zou laten.

Hij viel natuurlijk altijd op, de vreemdeling.

Waarom ik dit opschrijf? Ik vraag me af of het erbij hoort, bij de ruil. In hoeverre dat verandert, de manier waarop ik mij beweeg, de mate waarin ik mij een vreemdeling waan.

Misschien ben ik daarin al hetzelfde, vergeet ik net als hij dat ik op kan

[p. 39]

vallen. Soms zie ik mezelf hier in een spiegel zonder mezelf meteen te herkennen. Ik vergeet voortdurend dat mijn donkere haar in dit licht blonder wordt en mijn ogen plotseling uit grijs Noordzeewater bestaan. Pas hier krijgt mijn gestalte de vreemde stakerigheid van een lijzige Engelse dame.

Zijn zuster, daar had ik het toch over? Ze is niet oud geworden. Je zou kunnen zeggen dat ze voortleefde in de andere Lotte, Charlotte von Stein, de vrouw met de mooie ziel. Was dat trouwens niets voor jou? Wat heb je haar geboden? Hij schreef haar tijdens deze reis.

‘Ich habe in der Welt nichts zu suchen, als das Gefundene’, schreef hij haar onder andere. Waarom moet er altijd een zuster zijn om de leugens aan op te sturen? Nee, niet de leugens, de andere kant, dat wat te mooi is om waar te zijn. Ik wil het niet te mooi. Ik wil de voor- èn de achterkant.

Ik reisde hem achterna, een armzalige poging de tijd stil te zetten. Hij deed er twee maanden over om vanuit Karlsbad hier te komen. Twee maanden! Soms reisde hij 30, 40 uur achter elkaar. Zo lang dat zelfs hij, sufgeschud in hotsende koetsen, niet meer wist welke dag het was, welk uur, zodat hij zich vergiste in de datum boven zijn brieven. Ik ken een biograaf die zijn object nareisde door op een ezel over het Massif Central te trekken. Dat heb ik verworpen, de letterlijke imitatie. Er zou veel meer voor nodig zijn dan een nukkige ezel. Stap voor stap, plaats voor plaats volgde ik zijn spoor, hield me aan de dienstregeling uit de Italiaanse reis: half drie Schwarzenfeld, half vijf Schwanendorf, half acht Ponholz, tien uur Regensburg. Toen ik van tevoren met mijn vinger over de kaarten ging, klonk het al in mijn oren na, met de stem uit de Berlijnse S-bahn: laag, melodieus en lang aangehouden.

Innsbruck, de Brenner, Bozen, Torbole, Vicenza - rust - Padua, Venetië - rust - en dan de gejaagdheid om in Rome te komen.

Ergens in dat laatste traject, in Assisië, heb ik jou ontmoet.

Ik liep - net als hij - van Madonna del Angelo naar Assisië, op weg naar de tempel van Minerva. Het beviel me. Dit is haast het enige stuk in de hele reis dat ik bij benadering in hetzelfde tempo heb kunnen doen. Mijn voeten liepen als de zijne, maar om mijn hoofd bezig te houden, had ik niet meer dan de opmerkingen die hij in een paar regels opschreef.

Daar dacht ik er over, hoe weinig het was. Ik herinner me dat ik mezelf moest dwingen daarover na te denken, en niet af te dwalen naar totaal irrelevante onderwerpen, zoals de verdwijning van die Haarlemse pastoor in precies deze omgeving, eerder dit jaar.

Ik heb net als hij de Franciscaanse toverberg links laten liggen. Maar de volgende dag beklom ik alsnog het door souvenirwinkels geflankeerde steegje en liep ik tussen talloze smetteloos witte, in China geborduurde bloesjes. Ik dwaalde door de bovenkerk, de benedenkerk, langs de eerbiedwaardige fresco's en die voor meer alledaags gebruik. Het verschil zit hem er in, heb ik ontdekt, of de reisgidsen ze met stripverhalen vergelijken.

[p. 40]

Ik stond stil bij een groepje blije jongeren, die in een rondje dansten. Ze droegen gewaden die mij vaag bekend voorkwamen uit de tijd dat ik zelf zeventien was, en ik staarde veel te lang naar alweer een zwerfnon, of een nonzwerfster. Ik zie ze steeds weer in dit land, en ik vraag me af wat het habijt hen te bieden heeft. Bescherming? Kloosterkleding is tamelijk all-season. Op deze manier zijn het geen vrouwen, is dat het? Pas als je voor de tweede keer kijkt, zie je dat zij tot geen enkele orde behoren.

Het was éen van die momenten waarop er heel even iets klopte van wat ik aan het doen was. Een verschoven herhaling. Ik dacht aan die andere zwerver, nog eens 200 jaar eerder. Tasso, hij had niets om zich te beschermen, voelde zich nergens zeker van, was bang om zijn ziel te verliezen, wist niet eens zeker of hij hem nog had.

Ik vraag me af of Tasso stemmen hoorde. Als het zo was, moeten ze hem doodsbang gemaakt hebben, zodat hij alleen nog kon vluchten. De eerste keer naar Cornelia, al moet hij beseft hebben dat teruggaan in de tijd een doodlopende weg is.

Tasso, op zijn beurt, kon geen Italienische Reise maken. Hij was al in Italië. De stemmen zuchtten en floten overal en altijd hetzelfde. Hij was een kind van de inquisitie en kon zich niet opwerken tot een situatie waarin hij en hij alleen tegenover zijn God zou staan.

Tasso zocht heil en vond jou, in alles, al liet jij je evenmin kennen en schepte je er een groot genoegen in hem steeds opnieuw in onzekerheid te brengen.

Nee, Tasso zou hem, de bewonderaar die hem een paar eeuwen later terugzocht, niet begrepen hebben. Van onder zijn wassen dodenmasker zou hij huiverend in die ogen gestaard hebben, zich redeloos afvragend of jij dit keer dan echt...

Hoe zeker zou Torquato jou herkend hebben als hij had durven aanhoren hoe die ander, al was het eeuwen later, zich verbeeldde God een en ander te vergeven te hebben?

Wat moet jij je vervelen tegenwoordig!

Ik op mijn beurt wilde niets anders dan hem begrijpen. Het leek steeds gemakkelijker en in Venetië begon ik me voor het eerst te ergeren aan dat gemak. Langzamerhand kreeg ik genoeg van zijn efficiëntie, de bewuste emoties, precies gepast, de zelfgenoegzame presentatie.

Een irritatie die ik zelf niet helemaal zuiver vond.

Hij had mij nergens om gevraagd.

Hij was niet voor niets alleen op reis gegaan, al was het in de voetsporen van zijn welopgevoede vader. Op weg naar het overgeleverde en daardoor afgebakende paradijs. Het Arcadië aan de andere kant van de Alpen. Hij vond geen rijstebrij op zijn weg maar graniet en porfier en zelfs zoiets als Fraueneis.

Hij kwam hier niet als een jongeling, hij zocht niet het gezelschap van gelijke zielen om mee op de Spaanse trappen te hangen, hij zocht niet naar zichzelf, hij zocht naar alles wat anders was.

Hij vluchtte. Het was een vlucht, weg van vrienden, taken, brandveror-

[p. 41]

deningen. Een midlife crisis aangepakt met een classicistische rebirthing. Niks terug naar de baarmoeder, maar een wedergeboorte uit het hoofd van de god, de vader. Niks voelen. Geen pijn, geen heimwee, geen eenzaamheid. Hij kwam over de Alpen met gescherpte zinnen, leeggemaakt voor berekende schoonheid: de Arena van Verona, villa's van Palladio, Rome.

Dat wat van hem afvalt, schrijft hij weg in het stuk waaraan hij werkt:

Iphigenie.

Heb jij er een rol in gespeeld, in deze wedergeboorte?

Of was dat al veel eerder? Tien jaar eerder, toen hij de vrijheid zocht in dienst van een vorst en weg van de armen van een vrouw, dat heb ik nooit begrepen. Ook toen al was hij op weg naar Italië, maar hij keerde terug. Was jij erbij betrokken? Hij maakt toespelingen op jou in verband met zijn vertrek naar Weimar.

Maar goed, ik had het over Venetië, ik wil het over Venetië hebben. Ik wil uitvinden wat ons contract precies moet behelzen.

Venetië, Venetië in oktober.

In oktober zou ik het overal uit kunnen houden. In de weken ervoor reisde ik, net als hij, de peren en perziken tegemoet, daarna de vijgen en ten slotte de druiven. In Venetië hield hij op over gewassen te schrijven. Daar was hij geen reiziger meer. Bovendien, in zijn teksten is hij nooit langer naïef dan absoluut noodzakelijk is.

Twee weken Venetië.

Hij in 1786, ik nu, nu elke kier volkomen uitgelubberd, elk gebaar volstrekt versleten en de stad voorgoed versmolten is met de gedachte aan sterven.

En toch, wat ik ook dacht, hoe jij ook geprobeerd hebt mij gelijk te geven, er was daar geen verschil tussen hem en mij. Terwijl hij zich in vol ornaat tussen twee zingende gondeliers heen en weer liet varen, zij laten Tasso over het water lopen, zit ik als een voyeur - een ho-reur - gehurkt langs het water en rek elke kreet in mijn verbeelding op tot een strofe uit dezelfde gedichten.

Ik hoor het je nog zeggen. Ik zou er wel achter komen en spijt krijgen, dat ik je om dit uitstel smeekte. Dat zei je.

Je raadde het me duizend keer af en beschouwde dat als een vriendendienst omdat het uitstellen van de beslissing alleen in jouw voordeel uit kon vallen. Ik zou, na drie dagen zacht als boter, niet eens meer aan eisen durven denken.

Dat heb je me gezegd.

Natuurlijk dacht ik op dat moment dat het grootspraak was, van jouw kant, ik kon er om lachen. Stiekem vergeleek ik jou met die buurtwacht die hij in Assisië ontmoette.

Opnieuw een anekdote waarin zij, de barbaren - door de tijd, niet door afkomst - niet onmiddellijk begrepen dat een overgebleven tempel uit de eerste eeuw veel meer de moeite waard was dan het hele heiligdom voor Franciscus. Hij moest zich ten overstaan van vier ruige mannen, die hem aanhielden, verantwoorden. Ze lieten hem lopen maar éen van

[p. 42]

hen keerde op zijn schreden terug om alsnog te komen slijmen. Het ging de schurk om een fooi en om het vrouwtje dat hij in de aanbieding had.

Het was niet de eerste keer dat ik me afvroeg of ik echt andere dingen zou ontdekken wanneer ik als een man achter hem aan zou reizen.

Ik had het me wel eens vaker afgevraagd, altijd een beetje vaag, zoals je je onuitvoerbare dingen, waar je niet per se je zinnen op hebt gezet, voorstelt.

Misschien dacht ik er ook aan terwijl ik naar die zwerfnon zat te staren, daaraan en aan nog veel meer dingen.

Of hij stemmen zou hebben gehoord, bij voorbeeld. Hij heeft het er nooit over, het lukt hem beter en beter om alles buiten hemzelf te plaatsen. Stemmen horen daar niet bij, muzen en demonen zijn dan niet meer dan pure beeldspraak.

Hij splitst zich even gemakkelijk als een repelsteeltje van borduurzijde: Iphigenie, het verlangen; Tasso, de compromisloze; de ambtenaar van Weimar op werkbezoek; Müller de koopman en Miller de schilder. De subtiele verschuiving in het pseudoniem waaronder hij reist is opvallend.

Hoe is het gegaan? Heeft hij zijn ziel te koop geboden en kon niemand hem betalen? Heeft hij jou ook in het krijt gezet?

Dat overdacht ik.

Toen hoorde ik je zeggen, ‘Ik kan het je laten zien’, hoorde ik je zeggen. In eerste instantie viel het me niet eens op dat jouw stem niet uit mijn eigen hoofd kwam.

‘Het is heel gemakkelijk’, zei je.

‘Ik kan je alles geven, wat je maar wilt. Ik geef je hem. Dichterbij kun je niet komen. Je kunt hem worden, zeg maar hoe lang je dat wilt, waar, wanneer. Dit is je kans, je gaat alles overtreffen. Ik hoef er niets voor terug te hebben, bijna niets. Een ziel, wat is dat nog?’

Zei je.

‘Niet zoveel anders dan het afstaan van een beetje ruggemerg, of wat jullie maar uitruilen, tegenwoordig.’

Dat zei je. Je raffelde het een beetje af. Je lachte me uit, daar kwam het toch op neer, alsof je al met pensioen was en het je ergerde dat er nog iemand op het godvergeten idee was gekomen om aan jou te denken. Je zei nog net niet dat je van plan was om geld te gaan vragen voor je diensten, in plaats van het aan te bieden. Jouw voorstel had iets van de ouderwetse galant in zich, voor een keer hou je nog een deur voor me open, voor éen keer.

Ik weet meer van sjacheraars dan jij denkt. Dat maakt het misschien alleen nog amusanter.

In eerste instantie kreeg je gelijk, een grote gretigheid maakte zich van mij meester. Alles echt te weten te komen, een barrière over te gaan waar nog nooit iemand overheen ging.

Ik had op dat moment zo genoeg van die almaar wijkende grens tussen toen en nu, hem en mij.

[p. 43]

En mijn ziel?

Wat is nou de ziel van een biograaf? Een leegte die zich zoekt te vullen, volzuigt aan de resten van het leven van een ander.

Plotseling, vandaag, hier op deze trappen, realiseer ik mij wat maakte dat ik aarzelde. Of misschien is het zo dat ik nu weet wat mij werkelijk beweegt om op jouw voorstel, laat ik zeggen, te reageren.

Ik begrijp jou.

Ik begrijp jouw ongeduld. Waarom altijd wachten op de dood, het residu. Waarom?

Ik nader jou.

Ik wil het er nog eens met je over hebben. Als gelijke zet ik me tegenover jou. Er zijn duizend dingen die ik je wil vragen. Jouw kant van het verhaal wil ik horen. Van elk verhaal, het zijne, dat van Tasso. Er moet zoveel zijn wat jij te vertellen hebt.

Jouw biografie ga ik schrijven. Het verhaal van jouw verbanning sinds Faust. Daar komt het toch op neer.

Ik zie het al helemaal voor me.

We moeten onze afspraak veranderen, dat zie je toch ook.

Ik moet jou hebben.

Hoogachtend,

M.v.N.