Parmentier. Jaargang 6

[p. 44]

Athanasius van Alexandrië
De verleiding van Antonius
Vertaald door Vincent Hunink

Evenals Jezus werden ook heiligen vaak verleid door de duivel, niet zelden op zeer beeldende en spectaculaire wijze. Een van de oudste en invloedrijke voorbeelden is te vinden in het heiligenleven van Antonius, door Athanasius van Alexandrië, geschreven in het midden van de vierde eeuw na Chr. (de heilige zelf zou hebben geleefd in Egypte van 251 tot 356). Het belang van dit veelgelezen Leven van Antonius kan moeilijk onderschat worden. Het is een ware ‘moeder aller Heiligenlevens’ geworden: het was dé inspiratiebron voor alle latere heiligenlevens in het Westen. Ieder klooster heeft een versie van het werk bezeten. Daarvan getuigen de honderden handschriften waarin de tekst is bewaard. Naast het Griekse origineel bestaan er oude versies in zeven talen, waaronder het Latijn en het Kerkslavisch. Nog tot in de moderne tijd spreekt het verhaal tot de verbeelding: beroemd is Flauberts La tentation de Saint-Antoine uit 1872.

De hier vertaalde passage komt uit het begin van Athanasius' relaas. Op achttienjarige leeftijd verliest Antonius zijn ouders, en krijgt hij de zorg voor zijn zusje. Maar al na een paar maanden hoort hij de lokroep van verzaking aan de wereld. Hij verkoopt zijn bezittingen, doet zijn zusje bij enkele brave maagden in huis en gaat een ascetisch leven leiden. De duivel ergert zich al heel snel aan die vrome plannen.

Maar de jaloerse duivel, die het goede haat, kon er niet tegen om bij een jongeman zulke goede voornemens te zien. Al zijn gewone praktijken probeerde hij daarom tegen hem te richten.

Allereerst trachtte hij hem van zijn ascese af te brengen door hem te laten terugdenken aan zijn bezittingen, de zorg voor zijn zuster en zijn familiebanden; aan geldzucht, roemzucht, lekker en gevarieerd eten, en andere genoegens van het leven; en ten slotte aan de hardheid van de deugd en alle moeite die zij kost. De zwakheid van het lichaam voerde hij hem voor ogen, en de lengte van de tijd. Kortom, hij gaf hem een hele wirwar van gedachten, om hem zo van zijn juiste besluit te laten afvallen.

Toen de Vijand zag dat hij niets uithaalde tegenover de voornemens van Antonius, en juist zelf verslagen werd door diens onwankelbaarheid en verdreven door zijn geloof, dat hij het aflegde tegen zijn onophoudelijke gebeden, toen stelde hij zijn vertrouwen en trots in de ‘wapenen van de onderbuik’. Dat is namelijk het eerste waarmee hij jonge mensen belaagt. Zo ging hij op de jongeman af. 's Nachts bracht hij hem in verwarring en overdag viel hij hem zo lastig dat hun worsteling voor anderen zichtbaar werd. Hij gaf hem onreine gedachten in, maar met gebe-

[p. 45]

den wist de ander die te verdrijven. Hij prikkelde hem, maar de ander dacht dat hij ervan bloosde en ommuurde zijn lichaam met geloof en vasten.

Maar de ellendige duivel ging zo ver dat hij de gedaante van een vrouw aannam en haar helemaal nadeed, alleen om Antonius te misleiden.

Maar deze hield Christus voor ogen, richtte via hem zijn gedachten op het edele en spirituele van de ziel en wist zo de gloeiende kolen van de bedriegerij te doven. Opnieuw liet de Vijand hem denken aan de zachtheid van genot. Maar nu leek de ander wel kwaad en verdrietig en hij stelde zich de dreiging van het vuur en de ‘kwellingen door de worm’ voor ogen. Door die ertegenover te zetten, kwam hij er ongeschonden doorheen.

Dat alles gebeurde tot schande van de Vijand. Want hij die had gedacht Gods gelijke te worden, werd nu bespot door een jongeman; hij die zich trots de meerdere waande van alle vlees en bloed, werd omver geworpen door een vlees dragende mens. Want deze had de Heer aan zijn zijde, Hij Die omwille van ons het vlees heeft gedragen, en het lichaam de overwinning op de duivel heeft geschonken [...]

De duivel neemt vervolgens de gedaante aan van een zwart kind en spreekt Antonius toe. (Hierna zal de duivel voorgoed met zwart geassocieerd blijven.) Maar op de vraag ‘wie ben jij?’ moet hij zijn ware aard onthullen: hij is de ‘vriend van ontucht’. Antonius slingert hem naar het hoofd dat hij, inderdaad, zwart van geest en zwak als een kind is. Daarop vlucht ‘de zwarte’. Antonius wijdt zich aan geestelijke oefeningen, en hardt zijn lichaam met waken en strenge vasten. Zo bereidt hij zich voor op een nieuwe aanval van de duivel.

[...] Antonius ging naar de grafkamers, die een eind van het dorp af lagen. Hij vroeg éen van zijn vrienden hem om de zoveel dagen wat brood te brengen en ging een grafkamer binnen. De ander deed de deur achter hem dicht en hij bleef alleen binnen. De Vijand kon hier niet tegen en was zelfs bang dat hij de woestijn in korte tijd tot een stad van ascese zou maken. Op een nacht kwam hij binnen met een menigte demonen. Hij tuigde hem zó af dat hij zijn stem kwijt was door die marteling en zo op de grond lag. Nadien verzekerde hij dat de pijn dermate erg was, dat hij wel kon zeggen dat klappen van mensen niet zó'n marteling konden brengen.

Door de voorzienigheid Gods (want de Heer laat degenen die hun hoop op Hem stellen niet in de steek) kwam de volgende dag de vriend brood brengen. Deze deed de deur open en trof hem aan op de grond, als een dode. Hij pakte hem op, droeg hem naar de dorpskerk en legde hem daar op de grond. Veel familieleden en dorpelingen gingen rond Antonius zitten als om een dode. Tegen middernacht kwam Antonius bij en werd hij wakker. Iedereen om hem heen sliep, zag hij, alleen de vriend was nog wakker. Hij maakte een gebaar dat deze bij hem moest komen. Toen vroeg hij om hem weer op te pakken en weg te brengen naar de

[p. 46]

grafkamers, zonder iemand te wekken.

Aldus werd hij door de man weer weggebracht. Zoals hij gewend was, zat hij weer alleen binnen, met de deur dicht. Maar staan kon hij niet vanwege de klappen van de demonen en hij bad liggend. Na het gebed sprak hij luid: ‘Hier ben ik, ik ben Antonius. Ik vlucht niet voor jullie klappen! Al doen jullie nog meer: niets “zal mij scheiden van de liefde van Christus”.’ Daarop psalmeerde hij: ‘Ofschoon mij een leger belegerde, mijn hart zou niet vrezen.’ Dat was wat de asceet dacht en zei. Maar de vijand, die het goede haat, verbaasde zich dat hij na die klappen nog durfde te komen. Hij riep zijn honden bijeen en zei razend: ‘Jullie zien het: noch met de geest van ontucht, noch met klappen hebben we hem kunnen stoppen! Hij durft zich zelfs tegen ons te verheffen! Laten we hem dus eens anders aanpakken!’

De duivel kan makkelijk alle vormen aannemen om kwaad te doen. Toen, die nacht, maakten ze zo'n kabaal dat het leek of de hele plek aan het schudden raakte. De vier muren van het gebouwtje werden door de demonen als het ware opengebroken en ze leken daardoor naar binnen te komen. Ze waren van gedaante veranderd en hadden nu de verschijning van wilde beesten en reptielen. Meteen was de plek vol van de verschijning van leeuwen, beren, luipaarden, stieren en slangen en adders en schorpioenen en wolven. En elk ervan bewoog zich op zijn eigen manier. De leeuw brulde als om aan te vallen, de stier leek de horens te schudden, de slang kronkelde naar hem toe en de wolf scheen te gaan springen. Al met al was het schrikbarend: de woestheid van al die verschijningen bij elkaar en het geraas van hun geluiden.

Antonius, hierdoor gegeseld en gestoken, voelde een nog heviger pijn in zijn lichaam. Maar zonder te trillen, ja, wakker van ziel, lag hij daar. Wel kreunde hij vanwege zijn lichamelijke pijn, maar nuchter in gedachten en als het ware spottend zei hij: ‘Als jullie écht macht hadden, was het genoeg als éen van jullie hier kwam. Maar nu de Heer jullie heeft ontkracht, proberen jullie me daarom schrik aan te jagen door je aantal. Maar het is een teken van zwakheid dat jullie de vormen van redeloze beesten aannemen!’ Hij vatte aldus moed en sprak opnieuw: ‘Als jullie écht iets kunnen en macht hebt gekregen over mij, aarzel dan niet, maar val me dan aan! Maar als jullie niets kunnen, waarom dan die vergeefse moeite? Ons zegel en muur ter beschutting is het geloof in onze Heer.’ Na meerdere pogingen knarsten zij de tanden, omdat ze eerder zichzelf bespotten dan hem.

Maar de Heer vergat ook toen niet Antonius' strijd, maar schoot hem te hulp. Antonius keek omhoog, zag het dak als het ware opengaan en een lichtstraal naar hem neerkomen. Ineens waren de demonen verdwenen: meteen was de pijn in zijn lichaam weg en was het huisje weer heel. Hij merkte dat hij geholpen werd en herademde, bevrijd van de pijn. Toen vroeg hij het hem verschenen visioen: ‘Waar was U? Waarom bent U niet aan het begin verschenen om een eind te maken aan mijn pijnen?’ En er bereikte hem een stem van boven: ‘Ik was er wel, Antonius, maar ik wachtte om jouw gevecht te zien. Je hebt volgehouden en

[p. 47]

bent niet verslagen. Daarom zal ik voortaan altijd je Helper zijn, en zal ik zorgen dat je overal beroemd wordt.’

Nadat hij dit gehoord had, stond Antonius op en bad. Hij was nu heel sterk geworden: hij voelde dat hij veel meer kracht in zijn lichaam had dan daarvoor. Hij was toen bijna 35 jaar oud.

Bibliografische aantekening:

Vertaald zijn c.5 (bijna geheel), 8, 9 en 10.

Voor de Griekse tekst zie: Athanase d'Alexandrie, Vie d'Antoine, cd.

G.J.M. Bartelink, Paris 1994 (Sources Chrétiennes 400) (kritische editie van Griekse tekst, met Franse vertaling.).

De Latijnse versie is te vinden in: Vita di Antonio, ed. G.J.M. Bartelink, Roma 1974 (Mondadori) (Latijnse tekst met Italiaanse vertaling). Een volledige, maar niet erg aantrekkelijke Nederlandse vertaling is die van C. Wagenaar (Bonheiden, 1981; Monastieke cahiers 17).