Over Multatuli. Jaargang 32. Delen 64-65

[p. 35]

Max Havelaar in Indonesië: constanten en variabelen
Kees Snoek

Saïdjah en Adinda

Ter gelegenheid van het veertigjarig bestaan van de vakgroep Nederlands aan de Universitas Indonesia werd op 24 april 2010 voor 250 mensen (studenten, docenten en enkele gasten) een excursie georganiseerd naar Rangkasbitung, de hoofdplaats van het district Lebak, waar Eduard Douwes Dekker enkele maanden van 1856 het ambt van assistent-resident had uitgeoefend. We werden ontvangen door de huidige regent van Lebak, die uiteraard een prachtige pidato (speech) hield, waarin hij niettemin terloops te kennen gaf dat de roman Max Havelaar ook dusta (leugens) bevatte. Dat mocht echter de pret niet drukken. Nadat Paul Peters, de cultureel attaché van de Nederlandse Ambassade, de toespraak van de regent op hoffelijke wijze had gereciproceerd, trad onder de pendopo (de door een enorm baldakijn overdekte aula tegenover de residentie van de regent) een Bantamse folkloristische groep aan, die traditionele dansen te zien gaf waarin zwaarden en vaandels volop bijdroegen aan het visueel genot. Vervolgens brachten studenten van de vakgroep Nederlands, getraind door de Vlaming Lennaert Maes, een programma van zang en dans dat werd besloten met hun versie van het verhaal van Saïdjah en Adinda - waar het nodige sentiment niet aan ontbrak. Deze idylle met zijn tragische afloop is voor Indonesiërs de kern van de roman Max Havelaar. Lang voordat er sprake was van een Indonesische vertaling van de roman, is dit verhaal er telkens uitgelicht, vertaald en gepubliceerd of opgevoerd.

Zo zijn er Indonesische vertalingen van Saïdjah en Adinda bekend uit 1921, 1946 en 1969.¹ Die vroege vertaling uit 1921 werd als feuilleton gepubliceerd in het Bataviase dagblad Neratja (‘Balans’). De ondertitel van deze krant luidde: ‘Steun en hulp bij een behoorlijke vooruitgang van Volk en Vaderland op passende wijze’.² De vertaler was de toen achttienjarige Sumatraan Muhammad Jamin, die rond 1932 een van de leidende figuren zou worden van Soekarno's Partai Indonesia.³ Bakri Siregar (1922-1994), eveneens een Sumatraan met een linkse reputatie, publiceerde in 1954 een toneelbewerking van Saïdjah en Adinda.⁴ In zijn voorwoord maakte hij zijn bedoeling duidelijk: dit toneelstuk moest dienen als wapen

1 Voor de versie van 1921 zie volgende noot. De vertaling van 1946, van een zekere T. Hadrianus, verscheen in het tijdschrift Api Merdeka (Vuur van de Vrijheid), jaargang 1, vanaf nr. 13-14 (mei-juni 1946). (In het kitlv is het tijdschrift tot het decembernummer bewaard, maar het feuilleton gaat daarna nog verder). Een kortere versie van Saïdjah en Adinda, door een onbekende vertaler, is afgedrukt in het tijdschrift Moestika 2 (september 1949) 21 en (oktober 1949) 22. In 1969 werd in Harian Indonesia Raya in afleveringen een vertaling gepubliceerd van S.B. Aminoeddin, die ook onder het pseudoniem Jabani schreef (In het Pusat Dokumentasi Sastra Indonesia H.B. Jassin te Jakarta is de derde aflevering, van 21 februari 1969, bewaard).

2 Neratja; penjokong dan pembantoe kemadjoean jang lajak bagi Bangsa dan Tanah Air dengan djalan jang patoet. Dit dagblad, dat geheel in het Indonesisch was gesteld, bestond van 1917 tot en met 1924. Jamins vertaling verscheen in de vijfde jaargang, tussen 19 februari en 10 maart 1921. Over deze vertaling zie ook Dolk 1993: 50-52.

3 Muhammad Jamin of Yamin (1903-1962), volgde de Hollandsch-Indische School en Algemene Middelbare School. Studeerde in 1932 af aan de Rechtshogeschool te Batavia. Hij was voorzitter van de Jong Sumatranen Bond (1926-28) en vooraanstaand lid van de Partai Indonesia (Partindo). In mei 1937 richtte hij samen met Gani en Amir Sjarifuddin de Gerindo op, maar na een intern conflict vertrok hij om zijn eigen op Minang georiënteerde partij op te richten, de Parpindo, die hij in de Volksraad vertegenwoordigde (1938-42). Hij was berucht om zijn licht ontvlambare, polemische natuur. Daarnaast was hij een productief schrijver van fictie en non-fictie en maakte hij Indonesische vertalingen van het werk van onder meer William Shakespeare en Rabindranath Tagore.

4 Bakri Siregar was docent Indonesisch aan de Universiteit van Warschau (1956-57) en die van Noord-Sumatra te Medan (1957-59), voordat hij hoogleraar Indonesische literatuur werd aan de Universiteit van Peking (1959-62). Hij schreef korte verhalen (1953) en een geschiedenis van de moderne Indonesische literatuur (1964). Multatuli, Saidjah dan Adinda; Lakon 3 babak, werd gepubliceerd door Uitgeverij Sasterawan te Medan.

[p. 36]

in de strijd van de boeren in Noord-Sumatra. Daarnaast zijn er nog twee andere toneelbewerkingen van het verhaal geweest, maar voor zover bekend zijn die niet in boekvorm verschenen.⁵ In 1948, in de tijd van de zogenaamde politionele acties, zond een radiostation in Solo een radiohoorspel uit over Saïdjah en Adinda door Urip Tjitrosuwarno, evenals een declamatie van ‘Hari Achir Olanda’, de opzwepende ‘Vloekzang’ over ‘De laatste dag van de Hollanders op Java’, door Multatuli in een noot geciteerd maar geschreven door zijn vriend Sikko Roorda van Eysinga (1825-1887). Ongetwijfeld gaat het hier om de vertaling in de jagende zinnen van Chairil Anwar (1922-1949) - jonggestorven dichter van de Indonesische Revolutie.⁶ Het revolutionair elan van Multatuli en Roorda werd ingezet voor de nationale strijd. Jaren later, in 1956, publiceerde Rivai Apin (1927-1995) een aanzet tot een filmscenario naar Saïdjah en Adinda, maar daar bleef het bij.⁷ Interessant is de fraai geïllustreerde Soendanese vertaling van het verhaal, gemaakt door de voormalige regent R.T.A. Sunarja.⁸ Met deze in 1951 verschenen uitgave bereikte het tragische verhaal van de twee geliefden ook de desa, zoals Multatuli het ook zou hebben gewenst. In 1975 ten slotte verschijnt het verhaal van Saïdjah en Adinda als apart boekje, gepresenteerd door de javanoloog Kamajaya.⁹ Hij heeft de tekst gesneden uit de vertaling van Max Havelaar door Hans Bague Jassin (1917-2000), die in 1972 was verschenen, maar hij heeft er hier en daar toelichtingen aan toegevoegd en weggelaten wat hem niet relevant leek voor het verhaal. De kaft bevat een romantische afbeelding van twee jongvolwassenen, Saïdjah als rijzige jongeling met een ransel. In zijn voorwoord zegt Kamajaya dat in 1973 het verhaal van de twee geliefden met succes is opgevoerd door jongeren in Jakarta.

5 Volgens een brief van H.B. Jassin aan G.J. Resink van 25 januari 1960 zijn er ooit drie toneelbewerkingen van Saïdjah en Adinda opgevoerd, van de hand van A.K. Hadi, A.S. Dharta en Bakri Siregar. (Pusat Dokumentasi Sastra Indonesia H.B. Jassin).

6 Mededeling van Wiratmo Soekito in de brief van H.B. Jassin (noot 5). De vertaling van Chairil Anwar werd gepubliceerd in Gelanggang Pemuda, december 1945.

7 Rivai Apin was dichter, essayist, vertaler en redacteur van diverse tijdschriften, onder meer van Zaman Baru (De Nieuwe Tijd). Hij was ook politiek actief als lid van knip (het eerste Indonesische parlement) en van de gemeenteraad van Jakarta. Zijn verzamelde gedichten werden in 1972 in Maleisië uitgegeven. Zelf zat Rivai Apin toen op het eiland Boeroe, waar hij na de coup van 1965 als politiek gevangene werd geïnterneerd. Zijn ‘Fragmen Skenario film’ werd gepubliceerd in Zaman Baru, juni 1956 (p. 21-25) en juli 1956 (p. 8-13).

8 Saidja; Karangan Multatuli; Disundakeun ku R.T.A. Sunarja. Djakarta; Balai Pustaka 1951. De Balai Pustaka was de Staatsuitgeverij, die zich ten doel stelde ook het volk in de desa's op te voeden.

9 Saidjah dan Adinda; Kisah sedih kutipan buku ‘Max Havelaar’ karangan Multatuli; Disajikan oleh: Kamajaya. Yogya: Penerbit U.P. Indonesia 1975. Kamajaya is het pseudoniem van Karkono Partokusumo (geboren 1915).

Heftige fragmenten

Naast deze min of meer volledige vertalingen zijn er ook herhaaldelijk fragmenten uit het verhaal van Saïdjah en Adinda vertaald, vooral het lied ‘Ik weet niet waar ik sterven zal’.¹⁰ Sommige vertalers vertellen dat zij in hun jeugd reeds de fascinatie

10 Dit lied verscheen in verschillende vertalingen: in Noesantara, jg. 1, nr. 1, maart 1946 (door Ida S.), in Medan Bahasa 5 (1955), p. 47 (vertaald door Tartusi, voorafgegaan door een fragment inclusief het lied van de badjing, in: Idem, p. 30-32) en in Gadjah Mada8 (april 1957) 1. Het Pusat Dokumentasi Sastra Indonesia H.B. Jassin bezit bovendien knipsels uit Dwiwarna, 22 en 26 augustus 1953 van het begin van het verhaal van Saïdjah en Adinda. Mogelijk is de vertelling in dit weekblad tot het einde toe voortgezet. Al deze publicaties en de bewaard gebleven knipsels bewijzen in elk geval de enorme aantrekkingskracht die het droevige verhaal (‘kisah sedih’) van Saïdjah en Adinda bezat - en nog steeds bezit - voor het Indonesische publiek.

[p. 37]

van dit verhaal hebben ondergaan. Een van hen is de ook in Nederland bekende Sitor Situmorang (geboren 1924). Hij schrijft dat hij in de eerste klassen van de middelbare school, rond 1941, ‘voor het eerst werd betoverd door het lied van Saïdjah en Adinda’. En hij, die later alleen in het Indonesisch zou schrijven, heeft het toen vertaald in het Bataks.¹¹ In 1987 zegt de dichter G.J. Resink (1911-1997) dat Multatuli zijn roem in Indonesië te danken heeft aan die ene episode die gevaarlijk werd geacht: Saïdjah en Adinda.¹² De grote symbolische waarde die het verhaal van de twee geliefden heeft, als aanklacht tegen iedere onmenselijke behandeling van het arme volk, komt op speelse wijze naar voren in een anoniem artikel uit 1968, gepubliceerd in het degelijke dagblad Kompas. De auteur schrijft:

Elke keer als we een kijkje op het platteland hebben genomen of wanneer we van anderen een verslag krijgen over de situatie op het platteland, moeten we aan Multatuli denken. En dan stellen we ons elke keer weer de vraag: wanneer zullen onze schrijvers afdalen naar de desa, naar het platteland. Niet om daar te gaan wonen, maar om het lijden van het arme volk van dichtbij te zien en aan den lijve te ondervinden. Misschien worden ze dan geïnspireerd om ook als Multatuli te schrijven. Want Saïdjahs zijn er nog steeds, ook al zijn we nu een eeuw verder. Ook al is de situatie gewijzigd en ook al zijn wij nu onafhankelijk. Waarom zijn er nog steeds Saïdjahs? Omdat onze mentaliteit over het algemeen nog dezelfde is. Dezelfde als in het midden van de negentiende eeuw, toen Multatuli's werken werden geschreven. [...] Ook nu nog leeft in de desa's en het binnenland de visie dat leiders rijk moeten zijn. Hun privéwoning moet groot en luxueus zijn. [...] Maar uiteraard kunnen alleen schrijvers die zelf niet feodaal zijn, die antifeodaal zijn en democraat, een werk als Saïdjah en Adinda schrijven, en trachten die feodale mentaliteit te veranderen. Bestaan die wel, Indonesische schrijvers, die naar de desa willen afdalen en die een antifeodale inborst hebben?¹³

Deze oproep, gedaan in 1968, toen de zogenaamde Nieuwe Orde van Soeharto - drie jaar na de hetze tegen alles wat links was en de daaruit voortvloeiende moorden en arrestaties - zich begon te stabiliseren, is een impliciet protest tegen de gelijkschakeling. Pramoedya Ananta Toer (1925-2006), de belangrijkste prozaïst van de Generatie van' 45 en groot bewonderaar van Multatuli, was in zijn verhalen uit de jaren vijftig, gesitueerd in de Midden-Javaanse streek Blora, wel degelijk naar de desa afgedaald, maar in 1968 zat hij al enkele jaren in een strafkamp op Boeroe. We moeten wachten tot de jaren tachtig tot et weer sociaal bewogen Indonesische schrijvers opstaan zoals Ahmad Tohari (geboren 1948), die hun romans laten spelen in de desa, maar daarmee komen zij nog niet toe aan de narratieve complexiteit van Multatuli's Max Havelaar.¹⁴

11 Sitor Situmorang, ‘Kepenyairan sebagai panggilan dan profesi’, Merdeka, 24-10-1978. Situmorang schreef ook: ‘Multatuli en de Indonesische cultuur. Een terugblik op zijn Sumatraanse periode’. Over Multatuli, jg. 13 (1990) nr. 24, p. 3-15.

12 Interviewreeks ‘Multatuli, een drama in acht bedrijven’, opgenomen voor de brt door Marian Janssen en Luc Coorevits. Resink zegt ook dat de episode van Saïdjah en Adinda werd vermeden, maar dat viel gezien het voorafgaande wel mee.

13 Anoniem, ‘Kompasiana’, Kompas, 25-5-1968.

14 Van Ahmad Tohari verschenen in vertaling bij De Geus Het dansmeisje uit mijn dorp (1993) en De onheilskomeet (1998).

[p. 38]

Het is de Indonesische lezer primair te doen om de inhoud, niet om de vorm. Daarmee beantwoorden zij in elk geval aan de verwachting van Multatuli zelf. Bepaalde stukken uit Max Havelaar die ook qua vorm bijzonder zijn, hebben op Indonesische lezers indruk gemaakt om hun inhoud. Behalve het verhaal van Saïdjah en Adinda zijn dit de toespraak tot de hoofden van Lebak, verder het slot van de roman waar Multatuli zelf de pen opneemt en zich rechtstreeks richt tot Koning Willem iii, en ten slotte het verhaaltje dat voorafgaat aan het eerste hoofdstuk, van Barbertje die ondanks haar onschuld toch hangen moet. Deze fragmenten zijn dan ook verscheidene malen vertaald.

Max Havelaar compleet

De eerste Indonesische vertaling van Max Havelaar die in boekvorm verscheen was die van Jassin, wiens prestatie werd gehonoreerd met de Martinus Nijhoff vertaalprijs. Het boek verscheen op 21 juli 1972 bij uitgeverij Djambatan in een oplage van 5000 exemplaren. Omdat de Nederlandse overheid f 13500,- subsidie had gegeven, kon de eerste druk tegen een lage prijs worden aangeboden. De oplage was binnen drie maanden uitverkocht.¹⁵

Nu was Jassins vertaling niet de eerste die van de roman was gemaakt, want de schrijver Haksan Wirasutisna (geboren 1915) was hem voorgegaan. In de jaren zestig leverde deze zijn voltooide manuscript in bij de staatsuitgeverij Balai Pustaka, maar nadat het hoofd van de uitgeverij het hem had teruggegeven met suggesties voor correctie, is de uitgave op de lange baan geschoven, kennelijk door gebrek aan fondsen.¹⁶ Jassin had wat dat betreft de tijd mee. Dankzij het op 7 juli 1968 gesloten Cultureel Akkoord tussen Nederland en Indonesië kon er een beroep worden gedaan op overheidssteun. Aangemoedigd door het enthousiasme van mensen als Gerard Termorshuizen, lector aan de pas opgerichte vakgroep Nederlands van de Universitas Indonesia, ging hij al in oktober 1970 aan de slag. In zijn dankwoord bij de uitreiking van de Martinus Nijhoffprijs maakt Jassin enkele aardige opmerkingen over de vertaalproblematiek. Hij zegt onder meer:

In het begin had ik de neiging de zogenaamd door Droogstoppel geschreven gedeelten te verbeteren, maar ik zag tijdig in dat zowel de taal- en stijlfouten als ook de foutieve redeneringen door de schrijver bedoeld zijn geweest om Droogstoppels onontwikkeldheid en zijn slordigheid van denken te illustreren; ook had ik eerst de soms lange zinnen van Max Havelaar in stukjes willen hakken, maar toen overwoog ik dat deze stijl behoorde tot zijn status als gouvernementsambtenaar. Ik heb me zo dicht mogelijk bij de tekst gehouden en zoveel mogelijk ekwivalente Indonesische woorden voor de oorspronkelijke in de plaats gezet, maar steeds et voor gezorgd dat geen inbreuk werd gemaakt op het

15 Voor gegevens over de uitgave en verkoop van de roman zie Termorshuizen 1991: 17-19.

16 Termorshuizen 1991: 16. Eveneens in: Alfons Tarjadi, ‘Mengapa baru sekarang Max Havelaar diterdjemahkan kedalam bahasa Indonesia?’ [‘Waarom wordt Max Havelaar nu pas in het Indonesisch vertaald?’], Kompas, 1-8-1972. Volgens de Ensiklopedi Indonesia, deel 7 (1984) was de Soendanees Wirasutisna van 1951 tot 1970 zelf redacteur van de Balai Pustaka, dus daar kan het niet aan liggen. Wél gepubliceerde vertalingen van zijn hand zijn Robinson Crusoe (1963) en Gulliver's travels (1965-1977). Een soort bloemlezing in vertaling van Max Havelaar, door K.S. Depari, werd van mei tot en met juli 1960 gepubliceerd in het dagblad Mimbar Indonesia (Medan). (Snoek 1991: 48).

[p. 39]

Indonesische taalgevoel en taalidioom. Want ik ben van mening dat grote schrijvers hun taal weloverwogen gebruiken, bewust en intuïtief en daaraan mag een vertaler niet tornen door zichzelf op te dringen. Of de vertaler moet creatief beter zijn dan de te vertalen schrijver en dat ben ik niet.¹⁷

Kees Snoek Max Havelaar in Indonesië: constanten en variabelen

De laatste zin tekent Jassins bescheidenheid, evenals zijn verklaring: ‘Men is bij het vertalen als iemand die in het oerwoud loopt, men kan zich nu en dan wel eens vergissen als men vermoeid is. Vooral waar twee betekenissen dicht bij elkaar staan, kan men onbewust juist de verkeerde nemen.’ Gelukkig zijn er kritische nalezers, zegt hij dan. Verder meent hij dat ‘vertalen, mits serieus gedaan, niets dan goeds kan voortbrengen, vooral voor landen met een tot nu toe gesloten gemeenschap. Deuren en ramen moeten worden opengegooid om frisse lucht van ideeën binnen te laten.’ Daarbij maakt hij de opmerking dat de Indonesische taal, ‘die zich pas sinds het begin van deze eeuw ontwikkelde [...] betrekkelijk jong [is] als voertuig voor moderne ideeën en moderne wetenschappen’.¹⁸

Maar de roman Max Havelaar, deze experimentele gelaagde roman, moest volgens degenen die daarover gingen toch in hapklare brokken worden opgediend om aantrekkelijk te zijn voor Indonesische lezers. Zo verscheen de derde druk van Max Havelaar in Jassins vertaling in een aanzienlijk verkorte edisi peladjar, een edi-

17 Jassin 1973:15.

18 Jassin 1973:17-18.

[p. 40]

tie voor leerlingen, en ook de vierde en vijfde editie waren enigszins ingekort.¹⁹ De zesde druk, uit 1985, bevatte weer de volledige tekst. Op het omslag van die druk prijkt een foto van Saïdjah en Adinda als kinderen, uit de film Max Havelaar, en in een hoekje van het omslag staat in een opvallend kadertje: ‘Verfraaid met de episode Saïdjah en Adinda’. Het boek moest immers verkopen! In 1991 verscheen de zevende druk van Jassins vertaling en in 2000 de achtste druk. Van alle edities tot en met 1985 werden telkens 5000 exemplaren gedrukt, en vermoedelijk ook van de laatste twee drukken. Uitgeverij Djambatan, ooit begonnen als Uitgeverij Djambatan/De brug, ging echter ter ziele na het overlijden van haar directrice Ita Pamoentjak. Inmiddels waren er toch maar zo'n 40000 exemplaren van de roman verspreid, wat in een land zonder een gevestigde leescultuur aanmerkelijk mag heten.

Het kwam als een grote verrassing, toen er in 2008 een nieuwe vertaling van Max Havelaar verscheen, bij een uitgeverij in Yogyakarta, Penerbit Narasi. Op het omslag ditmaal geen verwijzing naar Saïdjah en Adinda, maar de foto die César Mitkiewicz eind 1864 van Douwes Dekker maakte, en daaronder de tekst: ‘Het eerste boek dat de ogen van de wereld opende voor de verrotting van het kolonialisme in Nederlands-Indië en dat het Indonesische volk inspireerde tot zijn onafhankelijkheid’. De vertaling is van de hand van een zekere Andi Tenri Wahyu, maar bij nadere beschouwing blijkt die te zijn gebaseerd op de Engelse editie van vertaler Roy Edwards in de reeks Penguin Classics. De bron van de vertaling wordt niet vermeld, maar valt af te leiden uit diverse secundaire gegevens.²⁰ Gegevens over oplagecijfers en receptie van deze nieuwe vertaling ontbreken tot dusverre, maar ik hoop daar bij een volgende gelegenheid meer over te kunnen zeggen. De prijs van het boek is 68000 Roepiah, omgerekend iets minder dan 5 euro.

19 Termorshuizen 1991:19.

20 In een mail van 28 april 2010 aan Willem van Duijn, conservator van het Multatuli Museum, wijst Hans Groot van het Erasmus Taalcentrum te Jakarta op het notenapparaat in de Indonesische uitgave en een schema om de plattegrond van het Indische huis van de assistent-resident van Lebak te verduidelijken. Deze zijn identiek aan het notenapparaat en het schema in de Penguin-editie.

Indonesische receptie

Over de Indonesische receptie van Max Havelaar of delen daarvan is veel te zeggen. Feit is dat Indonesische intellectuelen in de koloniale tijd, die door hun Ne-

[p. 41]

derlandse opleiding toegerust waren om de originele versie te lezen, de roman hebben geïnterpreteerd in overeenstemming met hun nationalistische aspiraties. Maar ook in de postkoloniale periode is de roman of zijn stukken eruit, in het origineel of in vertaling, zodanig gerecipieerd dat de besprekers er hun eigen preoccupaties aan konden verbinden. Liesbeth Dolk heeft enkele fasen onderscheiden in de Indonesische visie op Max Havelaar: toen Indonesië nog Nederlandsch-Indië heette, zagen Indonesische nationalisten Multatuli als antikoloniaal en Max Havelaar als een antikoloniaal boek. Na de Tweede Wereldoorlog werd Multatuli door communisten en andere links georiënteerden gezien als ‘anti-imperialist’ en ‘proletarisch humanist’. Hij bond immers de strijd aan ‘tegen sociaal onrecht, tegen onderdrukking van het volk en tegen machtsmisbruik’.²¹ Een mooi voorbeeld van een commentaar uit deze periode vinden we in een redevoering die Pramoedya Ananta Toer op 2 maart 1960 heeft gehouden bij de herdenking van Multatuli's honderdveertigste geboortedag.²² Pramoedya zei toen: ‘Menselijkheid zonder strijd is slechts een illusie. [...] Hij [Multatuli] streed tegen een koloniaal stelsel, tegen de verdedigers en profiteurs daarvan, namelijk mensen als Droogstoppel [...] die als we het juist willen stellen geen woeker bedreven met koffie, tabak, suiker, indigo of andere producten, maar met het bloed, het zweet en de weeklachten van het Indonesische volk.’

De grootste hausse aan commentaar kwam los in 1987 en 1988, in reacties op de pas in november 1987 vrijgegeven film Max Havelaar. Daarin kwamen ook minder positieve geluiden naar voren: Multatuli's aanval op de regent van Lebak was volgens sommigen onheus, omdat hij geheel voorbijging aan diens gewaardeerde positie in de samenleving en aan de betekenis van het gewoonterecht, de adat. Dit soort commentaren vond mede steun in de publicatie Hikayat Lebak (1977) van Rob Nieuwenhuys, de Indonesische vertaling van een voorloper van zijn essay De mythe van Lebak (1987). Het vrijgeven van de film gaf overigens vele Indonesische intellectuelen een prima excuus om in hun kritieken heikele thema's aan te snijden die taboe waren onder het sinds 1965 aan de macht zijnde regime. De parallellen tussen hedendaagse toestanden enerzijds en het feodalisme, de corruptie en het nepotisme in de tijd van Max Havelaar anderzijds lagen voor het oprapen.²³ En opnieuw bleek hoe explosief de erfenis van Saïdjah en Adinda kon werken: toen de bekende protestdichter Rendra (1935-2009) in 1991 zijn parlando gedichten wilde voordragen waarin hij stem gaf aan hedendaagse Saïdjahs en Adinda's, aan bewoners van Rangkasbitung en aan Multatuli zelf, legden de autoriteiten hem een verbod op.²⁴

Bij de telkens verschuivende interpretatie van Multatuli en zijn Max Havelaar bestaat de kans dat beiden worden gereduceerd tot merknaam of icoon. Liesbeth Dolk schrijft, dat Multatuli ‘multi-inzetbaar [is], en hij is poly-interpretabel’.²⁵

21 Dolk 1998:145.

22 Deze rede is opgenomen in de gestencilde uitgave Multatuli 1820-1887. Disusun dari dokumentasi Pramoedya Ananta Toer, uitgegeven door het Komite Perdamaian Indonesia (Comité van Indonesische Vrede), p. 16-23. De volledige uitgave telt 61 pagina's en bevindt zich in de collectie van het Multatuli Museum. Pramoedya's eigen exemplaar werd in 1965 evenals de rest van zijn bibliotheek in beslag genomen en nooit aan hem teruggegeven. In 1991 kon ik hem verblijden met een fotokopie uit het Multatuli Museum.

23 Voor de receptie van de Indonesische vertaling van de roman en van de film zie Termorshuizen & Snoek, Adinda! Duizend vuurvliegjes tooien je loshangend haar; Multatuli in Indonesië, Leiden 1991.

24 Voor deze gedichten zie Rendra, IJzeren wereld, Breda 1991, p. 128-149. Rendra had zich al eerder uitgelaten over Multatuli en Max Havelaar, in: Joop Huisman [= Kees Snoek], ‘Interview met Rendra over de betekenis van Multatuli voor Indonesië’, Over Multatuli jg. 10 (1987) nr. 18, p. 10-12. Rendra stelt, dat het adatrecht met de daarbij horende instituties niet bestaat op Java. Op Java gaat het er meer om wie de macht bezit. Het bijzondere van Multatuli was, dat hij de mens benaderde als een rechtspersoon die bepaalde fundamentele rechten heeft.

25 Dolk 1998:149.

[p. 42]

Dat is waar, maar het feit dat zijn roman sinds 1972 in het Indonesisch kan worden gelezen heeft toch ook geleid tot een groter aantal commentaren die zich duidelijker baseren op de tekst zelf dan op vage noties en vooroordelen, zoals de misvatting dat Multatuli zich in zijn roman mede zou hebben gekeerd tegen het Cultuurstelsel. Langzamerhand is duidelijk geworden dat Multatuli niet per se antikoloniaal was, maar eerder een strijder voor algemeen menselijke waarden en mensenrechten. En misschien komt er ooit meer aandacht voor de literaire aspecten van het boek, nu ook de Indonesische literatuur romans kent waarin geëxperimenteerd wordt met de vorm en de desa plaats van handeling is, zoals in de roman Saman (1998) van Ayu Utami.²⁶ Er zou een boek te schrijven zijn over de receptie van Multatuli en zijn Max Havelaar in Indonesië. Zo stelt Boejoeng Saleh²⁷ in 1956, dat Multatuli niet alleen het Nederlandse volk toebehoort, maar ook het Indonesische volk en zelfs de mensheid als geheel. En, zo verzekert hij de lezer, ‘de wederzijdse beïnvloeding tussen Multatuli en Indonesië is voor beiden bepalend geweest’.²⁸ Daar heeft hij gelijk in, maar hiermee komen we op een ander onderwerp, dat de grenzen van dit colloquium te buiten gaat.

N.B. Ik heb me voor dit artikel gebaseerd op materiaal uit het Pusat Dokumentasi Sastra Indonesia H.B. Jassin (Documentatiecentrum H.B. Jassin voor Indonesische Literatuur), uit de Perpustakaan Nasional (Nationale Bibliotheek), op artikelen die ik zelf heb verzameld in 1987 en 1988 en op waardevol aanvullend materiaal uit de collectie van Liesbeth Dolk, voor het gebruik waarvan ik haar zeer erkentelijk ben.

26 Saman van Ayu Utami (geboren 1968) verscheen in 2001 onder de titel Samans missie bij Uitgeverij De Geus.

27 Boejoeng Saleh (pseudoniem, geboren 1923), schrijver en essayist, was redacteur van het maandblad Indonesia (1953-58), doceerde Indonesische taal en letterkunde aan de Universitas Indonesia (1960-62) en de Universiteit M.V. Lomonosov te Moskou (1962-64). Na de coup van 1965 gearresteerd en geïnterneerd op Boeroe, werd hij in 1977 vrijgelaten. Hij verdiepte zich in de islam en nam weer deel aan het maatschappelijke leven, maar voortaan onder zijn eigen naam: Saleh Iskandar Poeradisastra.

28 Boejoeng Saleh, ‘Seorang Indonesia tentang Multatuli’, in: Menara, jg. 18 (1956), p. 2-20. Salehs retorische uithaal staat aan het einde van zijn artikel.

[p. 45]

Literatuur

Dolk 1993 - Liesbeth Dolk, ‘Een politiek strijder met de pen. Over Multatuli en de Indonesische intellectuelen (1900-1942)’. In: Liesbeth Dolk, Twee zielen, twee gedachten; Tijdschriften en intellectuelen op Java (1900-1957). Leiden, p. 23-67.

Dolk 1998 - Liesbeth Dolk, ‘Gebruik en misbruik in de gordel van smaragd. Multatuli als merknaam’. In: Theo D'haen en Gerard Termorshuizen (ed.). De geest van Multatuli; Proteststemmen in vroegere Europese koloniën. Leiden, p. 142-150.

Jassin 1973 - H.B. Jassin, ‘Dankwoord’. In: Uitreiking Martinus Nijhoffprijs voor Vertalingen 1973 aan H.B. Jassin en Peter Verstegen op 26 januari 1973 in de Raadzaal van de Gemeente 'sGravenhage, gebouw Javastraat 26 (mededeling van het Prins Bernhard Fonds). Amsterdam, p. 14-19.

Snoek 1991 - Kees Snoek, ‘Blijvende Controverse: Max Havelaar als spiegel van een neo-feodale samenleving’. In: Gerard Termorshuizen & Kees Snoek, Adinda! Duizend vuurvliegjes tooien je loshangend haar; Multatuli in Indonesië. Leiden, p. 43-67.

Termorshuizen 1991 - Gerard Termorshuizen, ‘Multatuli in Indonesië: een blijvend symbool van menselijkheid’. In: Gerard Termorshuizen & Kees Snoek, Adinda! Duizend vuurvlieges tooien je loshangend haar; Multatuli in Indonesië. Leiden, p. 9-35.

Kees Snoek is hoogleraar Nederlandse letterkunde en cultuurgeschiedenis aan de Sorbonne. Hij publiceerde onder meer Adinda! Duizend vuurvliegjes tooien je loshangend haar. Multatuli in Indonesië (met Gerard Termorshuizen, 1991), Nederland leren kennen (1996), de biografie E. du Perron. Het leven van een smalle mens (2005) en de bloemlezing O God, er is geen God! Multatuli over geloof en godsdienst (met August Hans den Boef, 2008). In Nederlandse en Vlaamse tijdschriften verschijnen geregeld bijdragen van zijn hand over Indische letterkunde en geschiedenis, de schrijvers van het interbellum en moderne poëzie. Hij werkt aan een uitgave van de brieven van Soetan Sjahrir (1909-1966) aan Maria Duchâteau (1932-1940).