Over Multatuli. Jaargang 32. Delen 64-65

[p. 17]

‘Ja, ich will gelesen werden!’
Max Havelaar en zijn Duitse vertalingen als object van vertaaltheoretisch receptieonderzoek
Jelle Stegeman

Inleiding

Nadat Multatuli kennis had genomen van Stromers Duitse vertaling¹ van Max Havelaar, voegde hij in 1881 de volgende, vaak geciteerde, tekst als noot (3) aan zijn boek toe:

- ‘Dass er - de jonge Stern - bei uns speisen kann!’ Aldus heeft zekere Herr Stromer, in z'n zoogenaamde vertaling van den Havelaar deze woorden overgezet. Wanneer men nu nog daarby verneemt dat die snuggere letterman blyk geeft geen verschil te kennen tusschen de woorden pantalon en pantoffel dat hij ‘witte mieren’ verandert in schweinsnieren, enz. enz. zal men de waarde van z'n werk kunnen beoordeelen. Hij heeft bovendien omstreeks 2/5 van 't boek mir nichts dir nichts doodeenvoudig weggelaten, en alzoo 't heele boek tot onzin gemaakt. Ik stel voor, hem tot beroemde buitenlandsche schrijver te benoemen.
Ook de fransche vertaling van Nieuwenhuis en Crisafulli laat zeer veel te wenschen over, maar zóó slecht als de duitsche kon ze nu eenmaal niet worden. Onbereikbaar!
De engelsche bewerking van myn nobelen Alphons Nahuys daarentegen is goed, en wordt ook in Engeland geprezen.²

De meeste Duitse vertalers³ hebben de aantekeningen en ophelderingen van Multatuli onvertaald gelaten, alleen Paul Seliger vond het de moeite waard ook deze teksten gedeeltelijk in het Duits weer te geven. Opvallend genoeg laat deze vertaler uitgerekend de sarcastische opmerkingen over zijn voorganger Stromer weg⁴ en vervangt, mir nichts dir nichts, deze noot (3) doodeenvoudig door noot (4). De geciteerde noot is gefundenes Fressen voor de Multatuli-liefhebber die nagaat hoe vertalingen van Max Havelaar tot stand zijn gekomen, hoe deze beoordeeld werden en hoe ze hebben bijgedragen aan de internationale faam van het boek. Dezelfde tekst geeft echter ook aanleiding om een geheel ander probleem aan de orde te stellen: hoe ernstig zijn de omissies en kennelijke fouten van de eerste Duitser die de Ha-

1 Multatuli 1875.

2 Multatuli 1881, p. 351.

3 Van Max Havelaar verschenen 23 uitgaven en/of herdrukken in het Duits, zie het overzicht in Stegeman 1991, p. 535-537, dat aangevuld dient te worden met Martina den Hertog-Vogts vertaling, zie Multatuli 1993 (1^e en 2^de druk) en de pocketeditie ervan (Multatuli 1997). Voorts verschenen facsimiles als Multatuli, Max Havelaar oder die Kaffee- Versteigerungen der Niederländischen Handels-Gesellschaft. 1. Aufl. dieser Neuausgabe. Bremen, 2007, met een tweede ‘Auflage’ uit 2008. Bovendien kan men Max Havelaar dawnloaden en Spohrs vertaling als ebook lezen. In totaal hebben acht vertalers Duitse versies van de volledige Max Havelaar gepubliceerd. Daarbij zijn niet meegerekend de vertalers die gedeelten van het boek in het Duits hebben gepubliceerd.

4 Seliger 1903, p. 381.

[p. 18]

velaar vertaalde? Algemener geformuleerd: welke betekenis hebben varianten, weglatingen en toevoegingen überhaupt in vertalingen?

Voor de beantwoording van dergelijke vragen is een korte bezinning op de problematiek van theorievorming binnen filologische disciplines wenselijk. Na een schets van het vertalen als communicatief proces komen de implicaties ter sprake van het gekozen theoretische kader voor het onderzoek naar de receptie van vertaalde literatuur. Ter illustratie wordt verwezen naar onderzoek uit de jaren negentig dat de Duitse vertalingen van Max Havelaar als object had. In dit onderzoek dienden Multatuli's roman en de Duitse vertalingen ervan als testmateriaal in het laboratorium van de empirische onderzoeker.

Theoretisch kader

Het lijkt voor filologen methodisch zinvol te zijn om onderzoek te verrichten binnen een algemeen aanvaard onderzoeksprogramma of in het kader van een gegeven theorie. Resultaten van onderzoek leiden tot meer kennis en inzicht, bevestigen veronderstellingen of vormen aanleiding om de theorie bij te stellen.⁵ Op grond hiervan kan de onderzoeker nieuw materiaal en voorspellingen toetsen om zo nieuwe feiten aan het licht te brengen. Ook een wisseling van theorie, een verschuiving van een paradigma⁶ of het kiezen van een ander uitgangspunt bieden de kans om nieuwe vragen op te werpen die tot meer kennis en inzicht leiden. Wie echter een gangbaar theoretisch kader de rug toekeert of een nieuw paradigma kiest, kan niet altijd op begrip van vakgenoten rekenen. Integendeel, degene die in zwang zijnde methodes afwijst of een afwijkend wetenschappelijk kader voor zijn onderzoek kiest, lijkt van zijn geloof te zijn gevallen; hoon is niet zelden zijn deel. Typerend voor de toonzetting bij methodologische discussies zijn bijvoorbeeld Karel van het Reves ironische beschouwingen over de literatuurwetenschappelijke theorieën van zijn tijd, zijn provocerende opmerkingen over Sötemanns structuralistische analyse van Max Havelaar en de reacties hierop.⁷ Binnen de taalkunde is het niet anders. Linguïsten die in de tijd waarin het structuralisme hoogtij vierde, het waagden om Chomsky te recenseren,⁸ waren aanvankelijk op één hand te tellen. Toen er gefluisterd werd dat ‘Schultink om was’, betekende dat niets minder dan dat de Utrechtse taalkundige als profeet van de nieuwe religie - de transformationeel generatieve grammatica - in de ogen van de meeste collega's een afvallige was geworden die een afgod diende.

Ook binnen de vertaalwetenschap hebben nieuwe theorieën voor ophef en afwijzing gezorgd.⁹ Teleologische opvattingen in oudere publicaties over de vraag of de vertaler zijn tekst aan zijn lezers diende aan te passen of juist niet¹⁰ moesten plaats maken voor semiotische¹¹ benaderingen. Literair-historisch georiënteerde onderzoekers¹² werden geconfronteerd met transformationele modellen¹³ van het

5 Voor een recent overzicht van discussies met betrekking tot wetenschappelijke methoden zie Mc Grew 2009.

6 Voor een discussie over het verwerpen van hypotheses respectievelijk het vervangen van wetenschappelijke paradigmata zie onder andere Mc Grew 2009, p. 459-470, Popper 1962, Kuhn 1962 en Lakatos 1974.

7 Zie Van het Reve 1979, p. 128 en volgende.

8 H. Schultink besprak als een van de eerste taalkundigen ter wereld Chomsky's Syntactic Structures in de Nieuwe Rotterdamse Courant van 20 juli 1957.

9 Zo stelt Toury vast: ‘Unfortunately, the fallacious rejection of somebody else's concepts on the ground that they are untenable within one's own frame of reference, which was designed to serve a completely different purpose, is still very much with us.’ (Toury 1995, p. 135).

10 Schleiermacher formuleerde dergelijke vragen al in het begin van de negentiende eeuw (Schleiermacher, 1813); voor overzichten van de diverse eisen die men aan vertalingen en vertalers heeft gesteld, zie Savory 1957, p. 49 en Koller 1972, p. 99 en volgende.

11 Vergelijk Wills 1980 en Gorleé 1994.

12 Zie Kloepfer 1967, Apel 1982 en Kittel 1992.

13 Vergelijk Callens 1970, Walmsley 1979 en Höhlein 1984.

[p. 19]

vertaalproces. Generatieve paradigmata¹⁴ moesten wijken voor semantisch en syntactisch onderzoek in het kader van functional grammar,¹⁵ wat psycholinguïsten ondertussen niet belette om te onderzoeken wat er in hoofden van vertalers gebeurde.¹⁶

Het was dan ook niet verrassend dat in de jaren negentig van de afgelopen eeuw onderzoek naar de receptie van vertalingen op onbegrip¹⁷ zou stuiten. Toen menig vertaalwetenschapper het evangelie van de zogenoemde descriptieve modellen verkondigde, gold onderzoek naar de effecten van aldus beschreven vertaalvarianten als vloeken in de kerk. Wie een communicatietheoretisch model als wetenschappelijk kader koos, week af van de leer en ‘vertroebelde de taalwetenschappelijke discussie’, zoals, om met Multatuli te spreken, de snuggere letterman Naaijkens beweerde.¹⁸ Toch is het niet moeilijk om aan te tonen dat uitgerekend receptieonderzoek in het kader van een algemene theorie over vertalen als specifieke vorm van menselijke communicatie¹⁹ tot nieuwe inzichten kan leiden en nieuwe feiten kan opleveren. Bovendien valt aannemelijk te maken dat hypotheses met betrekking tot de equivalentie van vertaling en origineel een veelbelovend uitgangspunt²⁰ vormen voor nader onderzoek.

Het proces van vertalen, opgevat als een specifieke vorm van talig handelen,²¹ veronderstelt geconditioneerde²² deelnemers die voor hun communicatieve handelingen gebruik maken van teksten in bron- en doeltaal. In zijn eenvoudigste vorm ziet het vertaalproces er schematisch als volgt uit. Een producent P_Li, lid van een taalgemeenschap L_i, intendeert iets mee te delen. Dat wat hij wil uiten duidt men aan met termen als ‘boodschap’ of ‘informatie’. Deze informatie, I_Li, verwoordt hij in een tekst, die als basis of drager van de communicatie functioneert. Deze tekst, D_Li, die wellicht nog is bewerkt door een bemiddelaar B_Li, wordt door een vertaler vervolgens gerecipieerd, wat leidt tot een receptieresultaat of tot ontvangst van informatie bij de vertaler. Op zijn beurt verwoordt de vertaler deze informatie I_v in een tekst, dus in een drager van informatie in de doeltaal: D_L2. Een lezer R_L2 die deel uitmaakt van taalgemeenschap L₂ recipieert deze tekst, wat leidt tot een receptieresultaat of informatie I_L2. Een specifieke vorm van vertalen is het overbrengen van een literaire tekst in een andere taal. Deelnemers aan een literair vertaalproces zijn zo geconditioneerd dat ze zich ervan bewust zijn literaire teksten te produceren, te vertalen en te recipiëren, waardoor zij zich houden aan specifieke conventies.

Met behulp van syntactische, semantische en structurele analyses is het goed mogelijk verschillen tussen een vertaling en het origineel, zogenoemde verschuivingen, te inventariseren.²³ Het gaat daarbij dus om vergelijkende beschrijvingen van de informatiedragers (D_d) en (D_b).²⁴ Dit kan geschieden op meta-, micro-, en

14 Vergelijk Lörscher 1986.

15 Vergelijk Van Leuven-Zwart 1984.

16 Vergelijk Krings 1986.

17 Zo weigert Coster in zijn boekbespreking van Übersetzung und Leser (In: Target 5 (1993), p. 115-119) domweg om het theoretisch kader van het gepresenteerde empirisch onderzoek naar vertalingen te aanvaarden als hij zich afvraagt: ‘What would Stegeman think of an empirical approach which focuses soleley on the historical dimension?’ Nu, het antwoord luidt: niets, want het boek ging daar nu eenmaal niet over, wat één blik op de titelpagina ervan al duidelijk maakt.

18 Zie de recensie van Naaijkens (In: Forum der letteren 3 (1993), p. 238-240). Tekenend in dit verband is een opmerking als ‘Je kunt het wetenschapsbegrip van Stegeman respecteren, maar je hoeft maar even een ander uitgangspunt te hanteren of je vermag te stellen dat deze auteur zich bezondigt aan onthistorisering, ontwetenschappelijking en onthavelarisering [...]’. Daarop kiest de recensent inderdaad, zonder enig ‘respect’, een ander wetenschapsbegrip om vervolgens kolommen te vullen over mogelijke andere vormen van vertaalonderzoek die niet aan de orde zijn in het boek dat hij geacht wordt te bespreken. Overigens suggereert Naaijkens, niet gehinderd door enig begrip voor een empirische benadering, dat receptieonderzoek niet meer inhoudt dan ‘hier en daar een bladzijde uit te scheuren en daar een vraag bij te stellen’. Wanneer men nu nog daarbij verneemt, om nogmaals met Multatuli te spreken, dat hij empirisch onderzoek ‘normatief’(!) noemt en een theoretisch uitgewerkt begrip als ‘equivalentie’ zonder enige wetenschappelijke argumentatie als ‘stoffig’ afdoet, zal men de waarde van zijn bespreking kunnen beoordelen. Het verdient dan ook aanbeveling hem tot beroemde binnenlandse recensent te benoemen (vergelijk Multatuli 1881, p. 351).

19 Vergelijk Stegeman 1985.

20 Delabastita concludeert in zijn bespreking van Übersetzung und Leser (In: Spiegel der letteren 35 (1993) 1, p. 100-102) dat het begrip ‘equivalentie’ op deze wijze origineel wordt toegepast temeer daar in andere studies ‘het principe van het equivalente “effect” op de ontvangst van origineel en vertaling op een intuïtieve en arbitraire basis gehanteerd’ werd (Delabastita 1993, p. 100).

21 Vergelijk Holz-Mänttäri 1986.

22 Vergelijk Schmidt 1980, p. 29 en volgende, en Stegeman 1991, p. 37-40.

23 Zie Van Leuven-Zwart 1984. Voor kritiek op dit model zie onder andere Stegeman 1991, p. 80 en volgende.

24 In het kader van empirisch onderzoek naar de receptie van lezers is het daarbij niet relevant rekening te houden met ‘shifts which are obligatory, or rule-governed, and shifts that are optional’. Zie Coster 1993, p. 116; dergelijke regels, die beschrijven hoe verschuivingen tot stand komen, betreffen de productie van vertalingen, Übersetzung und Leser heeft de receptie van vertalingen tot onderwerp, zoals de titel meteen al duidelijk maakt.

[p. 20]

macroniveau. Tot het metaniveau behoort tekst die in de doeltaal toegevoegd is aan de oorspronkelijke tekst, zoals inleidingen en voetnoten van vertalers. Het microniveau omvat de vergelijkende beschrijving van kleinere syntactische eenheden, ook wel transemen²⁵ genoemd. Beschrijvingen op macroniveau betreffen verschillen tussen tekststructuren.²⁶ Syntactische, semantische en structurele verschuivingen worden daarbij gecategoriseerd als ‘verouderd taalgebruik’, ‘weglating’, ‘veralgemening’ enz.

Deeltheorieën verklaren de communicatieve handelingen van de deelnemers aan het vertaalproces, hun condities, de gevolgde conventies en de beschrijving van de informatiedragers in bron- en doeltaal.

Toegepast op Max Havelaar kan het hierboven abstract geformuleerde vertaalproces als volgt worden geconcretiseerd. De producent P_Li, Eduard Douwes Dekker, besloot in zijn eenvoudige Brusselse onderkomen gebeurtenissen, die zijn protagonisten met name in Amsterdam en in Nederlands Oost-Indië beleven en alles wat daarbij komt kijken, op te schrijven. Volgens de overlevering verwoordde hij als producent P_Li, deze informatie I_P binnen enkele weken tot een basis voor communicatie, namelijk tot een manuscript, D_ml1. Een bemiddelaar B_Li, Van Lennep, paste de tekst vervolgens aan en liet deze in 1860 in Amsterdam uitgeven, waardoor een volgende tekst in de brontaal ontstond, een gedrukt boek, D_bl1. Een zekere Wilhelm Spohr las een Nederlandse editie van de Havelaar waardoor een receptieresultaat V_I ontstond. Datgene wat hij gerecipieerd had, vertaalde hij vervolgens in het Duits. Op basis van zijn manuscript D_ml2 ontstond in 1900 te Minden de boekuitgave, D_bl2 Duitstalige lezers recipieerden vervolgens deze drager van informatie waardoor de receptieresultaten I_{L2 i-x} ontstonden, waarbij geldt dat het aantal receptieresultaten gelijk is aan de keren dat de tekst gelezen wordt. Van de deelnemers aan dit literaire vertaalproces wordt aangenomen dat zij zich stilzwijgend hielden - en houden - aan literaire conventies.²⁷

De karakterisering van vertalen als specifieke vorm van communiceren maakt het niet alleen mogelijk op deze wijze objecten van vertaalonderzoek nauwkeurig af te bakenen²⁸ maar ook vraagstellingen te formuleren.

Zijn enerzijds een tekst in de brontaal en de vertaling ervan als teksten nooit ‘identiek’, anderzijds blijkt uit vergelijkende beschrijvingen dat een vertaling, afhankelijk van frequentie en type van verschuivingen, in mindere of in meerdere mate overeenkomsten vertoont met het origineel. Welke betekenis heeft dit voor de receptie van sprekers uit de gemeenschap van de bron- respectievelijk doeltaal? In hoeverre dragen verschuivingen ertoe bij dat lezers de vertaling al dan niet anders lezen dan de recipiënten van de oorspronkelijke tekst? Anders geformuleerd: wat is het verband tussen eigenschappen van de informatiedragers in bron- respectievelijk doeltaal en het bereiken van equivalentie²⁹ met betrekking tot de receptie van vertaling en origineel?

25 Zie Van Leuven-Zwart 1984, p. 24 en volgende.

26 Begrippen als teksten structuur moeten daarbij gedefinieerd worden op grond van hypotheses die disciplines als tekstwetenschap ontwikkelen.

27 Schmidt 1980, p. 86-114 en Stegeman 1991, p. 61-69.

28 Het theoretische concept van vertalen als een specifieke vorm van menselijk communiceren maakt het mogelijk uiteenlopende vormen van vertaalonderzoek systematisch hun plaats te geven. Zo hebben descriptieve methodes de informatiedragers in bron- en doeltaal tot object, onderzoek naar de biografieën van vertalers beschrijft hoe deze deelnemers aan het vertaalproces zijn geconditioneerd, de plaats van vertalingen in een literaire canon van de doeltaal vereist onderzoek naar de receptie van groepen lezers die deel uitmaken van die doeltaalgemeenschap en analyses van receptieresultaten betreffen de effecten van varianten tussen de informatiedragers. Elk van deze typen onderzoek binnen de vertaalkunde verkrijgt zo zijn theoretische legitimiteit.

29 Van ‘equivalentie’ is in deze context sprake als er geen verschillen worden gemeten tussen de receptie van vertaling en origineel.

[p. 21]

Aan de hand van enkele voorbeelden wordt nu geïllustreerd hoe verschuivingen op meta-, micro- en macroniveau de receptie van Duitse Max Havelaars beïnvloeden. Daarbij wordt nagegaan in hoeverre resultaten van empirisch receptieonderzoek naar vertalingen leiden tot algemene uitspraken over het bereiken van equivalentie in het vertaalproces.

Effecten van verschuivingen op metaniveau

Uit een vergelijkend onderzoek van Max Havelaar en enkele Duitse vertalingen ervan blijkt dat de teksten in de doeltaal verschuivingen bevatten op metaniveau van het type ‘toevoeging’. De flaptekst van Stücks vertaling, die door Worgt werd herzien en in 1972 in Leipzig verscheen, vermeldt bijvoorbeeld:

Der Roman ist für den heutigen Leser nicht nur von historischem Interesse. Im Zeitalter des modernen Neokolonialismus, indem der Kapitalismus erneut unter der scheinheiligen Maske der ‘Humanität’ in ehemals abhängigen Staaten Fuß zu fassen sucht, erweisen sich alte und neue Praktiken der Ausbeutergesellschaft im Grunde nur als verschiedene Varianten einer Methodik.³⁰

Aldus krijgt Dekker, ingelijfd als kameraad bij de communisten van de voormalige ddr, de status van een integere idealist die tegen kolonialisme strijdt. De lezers van een eerdere Duitse vertaling, in 1965 te Zürich verschenen, kregen een heel ander beeld van Multatuli voorgeschoteld:

Diese Umstände [namelijk opstanden van de bevolking, intriges van de regenten en de slechte stemming onder de ambtenaren - J.S.], neben seiner angeborenen Nonchalance in Gelddingen, lassen ihn fahrlässig gegenüber der Verwaltung werden. Mehrere Male wird er deshalb verwarnt, bis 1843 eine Untersuchung eingeleitet wird, die zur Folge hat, daß er in Padang festgesetzt und im Januar 1844 wegen ‘Veruntreuung von Verwaltungsgeldern’ einige Zeit seines Amtes enthoben wird [...].³¹
[...] die Familie seiner zukünftigen Frau äußerte Bedenken gegen die Verbindung, da sie von seinen früheren finanziellen Nachlässigkeiten erfahren hatte. Im April 1846 kommt die Ehe mit Tine zustande, die so vielen inneren und äußseren Schwierigkeiten wird standhalten müssen.³²

Kortom, Douwes Dekker deugt volgens dit commentaar van geen kanten.

Deze uiteenlopende opvattingen over de auteur, die ook in het Nederlandse taalgebied niet onbekend zijn, kunnen weliswaar de aanleiding vormen om te specule-

30 Multatuli 1972, flaptekst.

31 Multatuli 1965, p. 500.

32 Multatuli 1965, p. 501-502.

[p. 22]

ren over de ware bedoelingen van Eduard Douwes Dekker maar nieuwe inzichten en feiten met betrekking tot de Havelaar op zich zullen ze niet opleveren. Het eerder gepresenteerde theoretische kader biedt daarentegen wel de mogelijkheid om nader onderzoek te doen naar de effecten die de commentaren van de Duitse vertalers op de lezer hebben. Het belang van dit type verschuivingen in de informatiedragers op metaniveau werd onderzocht voor de receptie van genoemde vertalingen. Daartoe kregen proefpersonen in conditie (a)³³ citaten over de auteur uit de editie van 1972 aangeboden, in conditie (b) lazen ze citaten over Douwes Dekker uit de editie van 1965. Vervolgens lazen alle proefpersonen de brief die Max Havelaar op 23 mei 1856 aan de gouverneur-generaal stuurde, waarin hij de excellentie nog eenmaal vraagt om ontvangen te worden.³⁴ Ten slotte dienden de proefpersonen vragen te beantwoorden over de bedoelingen van de schrijver van de brief

Uit een analyse van de antwoorden bleek dat er een significant³⁵ verschil bestond tussen de receptieresultaten van lezers in conditie (a) en (b). De proefpersonen in conditie (a), die gelezen hadden dat Douwes Dekker met zijn boek protesteerde tegen kolonialisme vonden significant meer dat ook de brief van Havelaar protesteerde tegen kolonialisme dan de lezers in conditie (b). Had de auteur met deze brief ook de bedoeling om voor zijn eigen rechten op te komen? Uit een pilotonderzoek met open vragen was gebleken dat de lezers van de editie Zürich 1965 inderdaad significant meer vonden dat de auteur zijn eigen belang op het oog had dan de lezers van de editie Leipzig 1972.

Dat de vertaler met zijn toegevoegde teksten op metaniveau de lezers toch niet onbeperkt kan beïnvloeden, bleek uit een vervolgonderzoek, waarbij twee andere groepen lezers nu de expliciete vraag moesten beantwoorden of Max Havelaar met zijn brief aan de gouverneur-generaal zijn rechten wilde herstellen. De meerderheid van alle proefpersonen vond van niet en was van mening dat Havelaar de Javanen wilde helpen. Tussen de beantwoording van proefpersonen die de editie Zürich 1965 hadden, gelezen, conditie (a), en de lezers van de editie Leipzig 1972, conditie (b), werden in dit opzicht nu geen significante verschillen gemeten. Ver-

33 Voor details van de hier beschreven onderzoekingen zie Stegeman 1991, p. 503-531.

34 Multatuli 1881, p. 332-334.

35 Zoals gebruikelijk is bij de hier gepresenteerde onderzoekingen steeds gemeten op een significantieniveau van 5%.

[p. 23]

moedelijk hangt dit niet verwachte resultaat samen met de vorm van enquêteren. Bij het pilotonderzoek dienden de proefpersonen via open vragen de bedoelingen van de auteur weer te geven. Met deze term werd niet expliciet aangegeven of het om de held van Lebak ging of om diens schepper. In het vervolgonderzoek werd gevraagd welke motieven Max Havelaar had. Het ziet ernaar uit dat de proefpersonen door de vraagstelling zo geconditioneerd werden dat zij tijdens de receptie van de tekst bij het pilotonderzoek de literaire conventies niet volgden maar bij het vervolgonderzoek wel, hetgeen de resultaten van het onderzoek zou verklaren.

Tot het type verschuivingen ‘toevoeging’ op metaniveau horen ook voetnoten van de vertaler. Welke betekenis hebben voetnoten in vertalingen? Daartoe eerst een citaat uit de vertaling van Dr. Karl Mischke. Hij geeft het begin van de verhaaldraad die Droogstoppel als hoofdpersoon heeft als volgt weer in het Duits:

Erstes Kapitel
Wir lernen Batavus Droogstoppel kennen, sowie Seine Ansichten über Poesie im allgemeinen und Romanschreiben im besonderen.
Ich bin Makler in Kaffee, und wohne auf der Lauriergracht¹ Nummer 37.
[...]

Vergeleken met de eerste zin uit Multatuli's manuscript verschijnt zijn Duitse tegenhanger in een aanzienlijk complexere context: na de aanduiding van het hoofdstuk, die uiteraard teruggaat op Van Lennep en de gedrukte Nederlandse edities, volgt een korte samenvatting van het hoofdstuk, een praktijk die Stromer al in 1875 had ingeluid met korte titels³⁶ en die Gijsbert van Es in 2010 voor zijn herta-

1 Amsterdam liegt in Gestalt eines Halbkreises südlich an den Meerbusen ‘het Ij’ (auch ‘IJ’ geschrieben, spr. ‘ei’) gelagert. Die Stadt ist von zahlreichen Kanälen, Grachten, durchzogen, an deren Seiten die Straßen laufen. Die größeren Grachten, Singel, Heerengracht, Keizers-(Kaiser-)gracht, Prinsen-(Prinzen-) gracht und Singelgracht, laufen gleichfalls halbkreisförmig von der westlichen Seite des Ij durch die Stadt nach der östlichen Seite. Kleinere Grachten verbinden sie in radialer Richtung u.s.w. Eine von diesen letzteren ist die Laurier-(Lorber-)gracht, im Südwesten, ziemlich an der damaligen Peripherie; sie verbindet Singelgracht und Prinsengracht; aber als Dekker schrieb, war die Lauriergracht durchaus nicht der vornehmste Teil der niederländischen Hauptstadt.

36 Stromer laat zijn tekst met drie Romeins genummerde afdelingen beginnen: I. Last & Comp., II. Herr Batavus Droogstoppel, III. Droogstoppel als Schriftsteller. Daarop volgen met woorden genummerde hoofdstukken, beginnende met Erstes Kapitel en afgesloten met Sechzehntes Kapitel die wat betreft de volgorde overeenkomen met hoofdstuk vijf tot en met twintig uit Max Havelaar.

[p. 24]

ling ook gebruikt.³⁷ Bovendien voorziet de vertaler de, op zich niet al te moeilijke, eerste zin van een uitvoerige voetnoot. Was de vertaler zo consequent verder gegaan, wat niet het geval is, dan was er een dikke Karl Havelaar door Eduard Douwes Mischke ontstaan met Multatuli's tekst als randverschijnsel. De vraag is evenwel of een voetnoot van een vertaler de receptie van een literaire tekst beïnvloedt en zo ja, in welk opzicht. Kan daarbij het onderzoek naar de receptie van specifieke voetnoten in een specifieke vertaling worden gegeneraliseerd?

Op grond van de theorie met betrekking tot het vertalen van literatuur³⁸ viel te verwachten dat voetnoten een rol zouden spelen bij de appreciatie van het literaire kunstwerk. Bij het lezen van een voetnoot volgt de lezer immers tijdelijk niet langer literaire conventies. Nader empirisch onderzoek wees uit dat invloed op de receptie afhing van het type voetnoten. Proefpersonen die voetnoten overbodig vonden, wat bijvoorbeeld geldt voor bovenstaande uitweiding over Amsterdam, waardeerden de tekst niet lager dan hun collega's die de tekst zonder voetnoten hadden gerecipieerd. Evenmin waardeerden proefpersonen een tekst hoger als deze voetnoten omvatte met noodzakelijk geachte informatie dan lezers die het moesten stellen zonder de informatie die zij wel nodig vonden. Echter, voetnoten bleken de waardering van de tekst wel te beïnvloeden als ze als storend werden ervaren.³⁹ Dit kan voor de praktijk van de vertaler niet onbelangrijk informatie vormen. Daarnaast is dit resultaat ook theoretisch van belang. Door een voetnoot te lezen verlaat de recipiënt de wereld van de fictie, de receptie van het literaire kunstwerk wordt erdoor onderbroken. Onderzoek naar het effect hiervan op zijn waardering voor de literaire tekst kan bijdragen tot meer inzicht in de perceptie van esthetische objecten in het algemeen.

37 Terwijl Mischke in het midden laat hoe de lezer Droogstoppel kan beoordelen, vertelt Van Es in zijn opschrift bij voorbaat wat de lezer over hem moet denken.

38 Stegeman 1991, p. 59-77.

39 Stegeman 1991, p. 289-308.

Effecten van verschuivingen op microniveau

Aan een vertaling is inherent dat deze in tijd en ruimte van het origineel verwijderd is: vertalen kan immers pas geschieden nadat een tekst in de brontaal is ontstaan, de vertaling wordt geformuleerd voor sprekers die deel uit maken van de gemeenschap van de doeltaal met zijn eigen, dus andere, cultuur. De afstand tussen vertaling en origineel kan zo, gelet op deze dimensies, op twee manieren verschillen. Een oudere vertaling, bijvoorbeeld Stromers tekst uit 1875, kan gedateerder zijn dan Martina den Hartog-Vogts vertaling van de Havelaar uit 1993 en zich wat betreft het taalgebruik dichter bij de oorspronkelijke tekst bevinden. Cultureel bepaalde elementen uit bijvoorbeeld de Nederlandse maatschappij zullen voor de lezers van Shi Huiye's Chinese vertaling uit 1997 exotischer zijn dan voor een lezer uit het buurland Duitsland, waardoor de Chinese Havelaar in dit opzicht verder verwijderd is van de oorspronkelijke tekst dan de Duitse.

Op grond van frequentie en type van verschuivingen als ‘exotisch’ en verou-

[p. 25]

derd’ kan men vertalingen karakteriseren. Daartoe dienen systematisch beschrijvingen waaruit blijkt in hoeverre cultureel bepaalde concepten en verouderde elementen in de tekst van de brontaal al dan niet aangepast worden. Bij het type verschuiving ‘exotisch’ gaat het om cultureel bepaalde elementen die voor recipiënten in de doeltaal vreemd zijn zoals Van Alphen en die ‘lieve wichtjes’ in een tekst als:

De fout begint al van Van Alphen af, en wel terstond by den eersten regel over die ‘lieve wichtjes.’ Wat drommel kon dien ouden heer bewegen, zich uittegeven voor een aanbidder van myn zusje Truitje die zeere oogen had, of van myn broêr Gerrit die altyd met zyn neus speelde?⁴⁰

Het type verschuiving ‘verouderd’ betreft orthografische, lexicale en syntactisch gedateerde varianten, zoals de spelling van steenen en gy of de lexicale elementen arbeid, doch en zyn loon was gering in de Japanschen Steenhouwer, een tekst die Stromer trouwens tot woede van Multatuli⁴¹ in de eerste Duitse vertaling had weggelaten:

[...] er was een man die steenen hieuw uit de rots. Zyn arbeid was zeer zwaar, en hy arbeidde veel, doch zyn loon was gering, en tevreden was hy niet.⁴²

Met behulp van de boven besproken descriptieve methode kan men verschuivingen van het type ‘exotisch’ en ‘verouderd’ inventariseren en vervolgens vaststellen of vertalers exotische elementen en verouderde teksteigenschappen in de doeltaal handhaven⁴³ of juist aanpassen. Empirisch onderzoek maakt het vervolgens mogelijk te toetsen in hoeverre deze verschuivingen de receptie beïnvloeden. Zijn er nu verschillen vast te stellen tussen de receptie van Nederlandstaligen die in onze tijd de Havelaar uit 1881 lezen en de receptie van hun Duitstalige collega's die een verouderde Duitse vertaling lezen? En verschilt deze receptie op haar beurt met die van lezers van een gemoderniseerde Duitse tekst?

Uit een vergelijkende beschrijving bleek dat de Duitse vertaling van Spohr uit 1900 meer verschuivingen bevat van het type ‘verouderd’ dan de Duitse Havelaar van Stück uit 1972, Tevens kent de tekst van Spohr het grootste aantal exotische elementen. Uit een onderzoek naar de receptie van de teksten bleek dat de proefpersonen de oudere Duitse vertaling minder toegankelijk vonden dan de nieuwere. Ook Nederlandse proefpersonen die gedeelten uit de oorspronkelijke roman hadden gelezen, vonden de tekst minder toegankelijk dan de Duitse lezers van de nieuwere vertaling. Dit resultaat bevestigt overigens indirect de bewering van Van Es dat de oorspronkelijke versie van Max Havelaar ‘minder toegankelijk is’.⁴⁴ Wat betreft de toegankelijkheid kon er geen verschil worden gemeten tussen de recep-

40 Multatuli 1881, p. 2.

41 vw xviii: 348.

42 Multatuli 1881, p. 164.

43 Voor zover dat mogelijk is; zo is verouderd gebruik van casus, bijvoorbeeld den, of een afwijkende spelling als gy moeilijk weer te geven in een vertaling.

44 Van Es in Multatuli 2010, p. 5.

[p. 26]

tie van de Nederlandse lezers en hun Duitse collega's van de oudere vertaling. Dit betekent met andere woorden dat de lezer van een oudere Duitse vertaling Max Havelaar in dit opzicht niet anders recipieert dan de Nederlander die de oorspronkelijke tekst leest. Of, omgekeerd, de lezers van de hertaalde Havelaar door Van Es in dit opzicht meer lijken op die van de nieuwste Duitse vertaling van Den Hertog-Vogt valt nog te bezien. Deze observaties leiden tot essentiële praktische en ethische vragen over het belang van hertalingen binnen dezelfde cultuur en de omgang met het literaire erfgoed.

Bij de vergelijkende beschrijving van Max Havelaar en de Duitse vertalingen ervan, bleken op microniveau verschillen in het gebruik van namen voor te komen. ‘Droogstoppel’, in het Nederlands de vleesgeworden bekrompen man zonder humor, houdt in de Duitse vertalingen zijn Nederlandse naam. Hetzelfde geldt voor dominee Wawelaar, die wawelt of wouwelt en dus een kletskop is. Zelf vond Multatuli het een ernstig vergrijp wanneer men namen niet vertaalde. Zo beklaagt hij zich in zijn brief van 24 december 1875 aan Funke erover, dat Stromer ‘Blankaart’, een sprekende naam, onvertaald liet:

Ik schreef hem [= Stromer - J.S.]: ‘dat is geen vertalen, dat is wurgen.’ Verbeelje, van 't broekje dat 'n javaansch jongetje draagt, maakt hy: pantoffel (hy kent 't woord pantalon niet!). In Holland heet 'n duitscher: ‘Blankaart’ Enz. Enz.⁴⁵

De vraag is nu of het al dan niet vertalen van sprekende namen de receptie beïnvloedt en daarmee gevolgen heeft voor het bereiken van equivalentie. Om dit nader te onderzoeken, kregen de Duitstalige proefpersonen in conditie (a) een fragment uit Wawelaars preek aangeboden waarin twee keer de naam ‘Wawelaar’ voorkwam. In conditie (b) las een tweede groep proefpersonen hetzelfde gedeelte uit de Havelaar, alleen de dominee had nu de naam ‘Quatschkopf’ gekregen. Uit een analyse van de antwoorden op de gestelde vragen bleek nu dat er inderdaad een verschil in de receptie van de teksten optrad. De lezers die in conditie (b) twee-

45 vw xviii: 134.

[p. 27]

maal de naam ‘Pfarrer Qutaschkopf’ waren tegengekomen, vonden de dominee significant humoristischer dan hun collega's in conditie (a) en ze hadden de tekst met significant meer plezier gelezen dan de eerste groep proefpersonen. In dit opzicht kon er geen verschil worden gemeten tussen de receptie van een groep Nederlandse proefpersonen die de oorspronkelijke tekst hadden gelezen en de Duitstalige lezers van de ‘Quatschkopf’-versie. Multatuli had dus geen ongelijk met zijn verwijt aan Stromer: het vertalen van sprekende namen vergroot de mogelijkheid om equivalentie te bereiken. Voor met name Nederlandse vertalers kunnen de resultaten van het hier gepresenteerde onderzoek een praktisch nut hebben, aangezien zij, zoals Lambert stelt, eigennamen uit de brontaal bij voorkeur niet vertalen.⁴⁶ Theoretisch van belang is zijn vermoeden dat indien de ‘niet-vertaling’ een fundamenteel element van iedere vertaling is, dit ‘enorme consequenties’ heeft voor de vertaling ‘in haar geheel’. Het hier besproken empirisch onderzoek bevestigt Lamberts vermoeden voor zover het de receptie van sprekende namen in bronen doeltaal betreft.

46 Volgens Lambert (1995) p. 174, nemen Nederlandstalige vertalers van literatuur in romanvorm het liefst de eigennamen van de personages over uit de brontaal terwijl hun Franse collega's in vergelijkbare omstandigheden lange tijd hebben vastgehouden aan de verfransing van de eigennamen.

Effecten van verschuivingen op macroniveau

Zonder nader in te gaan op de vraag waar de grens ligt tussen micro- en macroniveau kan men stellen dat het bij verschuivingen in vertalingen op macroniveau gaat om teksteenheden die groter zijn dan transemen. Voor het onderzoek naar de receptie van de Duitse Havelaar-teksten is het interessant na te gaan in hoeverre de vertalers ‘de structuur’ van het boek hebben veranderd. Daarbij valt te bedenken dat in de literatuurwetenschap de meningen verdeeld zijn over de waarde van het ‘bonte’⁴⁷ karakter van Max Havelaar. Deze discussie komt neer op de, wellicht te eenvoudig geformuleerde, vraag: draagt de specifieke structuur⁴⁸ van het boek bij aan de esthetische kwaliteit ervan of bezit de roman die esthetische kwaliteit ondanks zijn structuur?

Daar het slot, het zogenoemde ‘pamflet’, als essentieel bestanddeel van de structuur geldt,⁴⁹ betrof het onderzoek naar de Duitse vertalingen dan ook dit gedeelte van de tekst. In Derossi's vertaling ontbreekt het ‘pamflet’, vermoedelijk omdat zijn tekst in afleveringen verscheen, waardoor de lezer minder zicht had op de structuur van de gehele tekst. Heeft deze ingreep inderdaad gevolgen voor de receptie van het boek? Teneinde deze vraag te beantwoorden, werden proefpersonen in conditie (a) verzocht om fragmenten uit Max Havelaar en samenvattingen van de overige tekst te lezen met het volgende, door Derossi verzonnen, slot:

Havelaar aber irrte arm und verlassen einher. Er suchte Beschäftigung, wieder eine Anstellung, um wenigstens seine Familie ernähren zu können als Belohnung für siebenzehnjährige treue Dienste. Aber überall fand er verschlossene

47 Vergelijk Multatuli 1881, p. 336.

48 De term structuur is in deze context gebruikt in de betekenis die Sötemann eraan hecht, zie Sötemann 1973; aan tekstwetenschappelijke discussies over het concept structuur wordt hier voorbijgegaan.

49 Sötemann 1973, p. 62-65, 113-116, 142-143 en Oversteegen 1963.

[p. 28]

Thüren - denn er hatte es ja gewagt, gegen die herrschende Corruption, gegen die brutale Ausbeutung und Unterdrückung der armen Javanen durch die Niederländische Regierung aufzutreten, und das konnte man ihm von Oben herab nie verzeihen.-
Und so ist er, der edle Kämpfer für Wahrheit und Recht, schliesslich untergegangen im vergeblichen Kampf gegen die herrschenden Gewalten. Er ist gestorben-verdorben!-
Aber das ändert nichts an der Thatsache, die der Autor am Schlusse jenes Werkes aller Welt verkünden will: ‘Es liegt ein Raubstaat am Meer zwischen Ostfriesland und der Scheide! Und es werden in den Niederländischen überseeischen Besitzungen, u.a. Java, mehr als dreissig Millionen Menschen misshandelt, unterdrückt und ausgebeutet in einer Art und Weise, die um Himmel schreit! Und das ist ein Schandfleck auf der Kultur unseres Jahrhunderts!’

Proefpersonen in conditie (b) lazen dezelfde fragmenten en samenvattingen maar dan gevolgd door het pamflet, dat in Stücks vertaling als volgt wordt ingeleid:

Havelaar irrte arm und verlassen umher. Er suchte...
Genug, mein guter Stern! Ich, Multatuli, nehme die Feder zur Hand. Du bist nicht berufen, Havelaars Lebensgeschichte zu schreiben. Ich rief dich ins Leben..., ich ließ dich von Hamburg kommen..., ich lehrte dich in sehr kurzer Zeit ein leidlich gutes Holländisch schreiben..., ich ließ dich Louise Rosemeyer küssen, die in Zucker handelt..., es ist genug, Stern, du kannst gehen!
Dieser Schalmann und seine Frau...
Halt, du elendes Produkt aus schmutziger Geldsucht und gotteslästerlicher Frömmelei! Ich habe dich erschaffen..., du hast dich unter meiner Feder zu einem Ungeheuer entwickelt..., mich ekelt vor meiner eigenem Geschöpf: Ersticke in Kaffee und verschwinde!⁵⁰

Uit de analyses van de enquêtes bleek dat de lezers in conditie (b) de gelezen teksten niet alleen significant interessanter vonden dan hun collega's in conditie (a) maar ze vonden het slot ook significant verrassender dan de lezers in conditie (a). Dit resultaat bevestigt Sötemanns beschouwing over Multatuli's verrassende ingreep.⁵¹ De waarderingen van de proefpersonen zijn in strijd met Karel Van het Reves suggestie dat men Max Havelaar de moeite waard vindt ondanks zijn speci-

50 Stück in Multatuli 1972, p. 388, 389.

51 Sötemann 1973, p. 113.

[p. 29]

fieke structuur.⁵² Integendeel, wie meent dat de bijzondere structuur van het boek esthetisch van essentieel belang is, heeft empirische redenen om Sötemanns opvattingen hierover te delen.

52 Van het Reve 1979, p. 154.

Besluit

Empirisch onderzoek naar vertalingen van literatuur biedt interessante perspectieven voor de ontwikkeling van theorieën op het gebied van de vertaalwetenschap en het toetsen van hypotheses. Dat er desondanks niet meer vertaaltheoretisch receptieonderzoek wordt verricht,⁵³ valt moeilijk te verklaren, zeker ook gelet op de vlucht die het onderzoek naar receptie heeft genomen bij disciplines als literatuur-⁵⁴ en theaterwetenschap.⁵⁵

Receptieonderzoek dat Max Havelaar zijn Duitse vertalingen tot onderwerp heeft, leidt tot meer kennis over de manier waarop Multatuli's werk wordt gelezen en daarmee impliciet tot meer kennis over Multatuli's meesterwerk. Na 150 jaar polemiek over de kwaliteiten van Max Havelaar, het politieke gewicht ervan en de vermeende bedoelingen van Douwes Dekker, is het tijd, te vernemen hoe lezers van vlees en bloed, door wie Multatuli zo uitdrukkelijk gelezen wilde worden, oordelen over Nederlands meest vertaalde roman en de vertalingen ervan. Voor de empirische onderzoeker valt ten slotte te hopen dat men hem niet als een Lothario er valselijk van beschuldigt dat hij Max Havelaar in zijn werkplaats heeft vermoord, in kleine stukjes gesneden, en ingezouten. Immers Multatuli's held leeft voort, ook in empirische analyses en in de niet aflatende stroom van vertalingen.

53 Vergelijk Lauer 1996, Bravo 2004 en Barrotta 2010.

54 Vergelijk het onderzoek van S.J. Schmidt en de bij Gunter Narr Verlag in Tübingen verschenen reeks Empirische Literaturwissenschaft, voorts Schram 1986 en diens onderzoeksprogramma.

55 Vergelijk Schoenmakers 1983 en diens onderzoeksprogramma.

[p. 32]

Literatuur

Apel 1982 - F. Apel, Sprachbewegung. Eine historisch-poetologische Untersuchung zum Problem des Übersetzens Heidelberg.

Barrotta e.a. 2010 - P. Barrotta & A.L. Lepschy, Translation: Transfer, Text and Topic. Perugia.

Bravo 2004 - J.M. Bravo (red.), A new Spectrum of Translation Studies. Valladolid.

Callens 1970 - J. Callens, ‘Grammaire transformationelle et méthodologie de la traduction’. In: Le langue et l'homme 12 (1970), p. 37-39.

Gorleé 1994 - D.L. Gorlée, Semiotics and the Problem of Translation. With special Reference to the Semiotics of Charles S. Peirce. Amsterdam/Atlanta.

Höhlein 1984 - H. Höhlein, Die Relevanz von Tiefenstrukuren bei der sprachlichen Translation. (Tübinger Beiträge zur Linguistik 250). Tübingen.

Holz-Mänttäri 1986 - J. Holz-Mänttäri, ‘Translatorisches Handeln. Theoretisch fundierte Berufsprofile’. In: M. Snell-Hornby (red.) - Übersetzungswissenschaft. Eine Neuorientierung (Uni-Taschenbücher 1415). Tübingen, p. 348-374.

Kitte 1992 - H. Kitte (red.), Geschichte, System, literarische Übersetzung. Histories, Systems, Literary translations. (Göttinger Beiträge zur Internationalen Übersetzungsforschung Bd 5). Berlin.

Kloepfer 1967 - R. Kloepfer, Die Theorie der literarischen Übersetzung. Romanisch-deutscher Sprachbereich (Freiburger Schriften zur romanischen Philologie 12). München.

Koller 1972 - W. Koller, Grundprobleme der Übersetzungstheorie, Unter besonderer Berücksichtigung schwedisch-deutscher Übersetzungen. Bern/München.

Krings 1986 - H.P. Krings, Was in den Köpfen von Übersetzern vorgeht. Eine empirische Untersuchung zur Struktur des Übersetzungsprozesses an fortgeschrittenen Französischlernern. (Tübinger Beiträge zur Linguistik 291). Tübingen.

Kuhn 1962 - T. Kuhn, The Structure of Scientific Revolutions. Chicago.

[p. 33]

Lakatos e.a. 1974 - I. Lakatos & A. Musgrave, Criticism and the Growth of Knowledge. Cambridge.

Lambert 1995 - J. Lambert, ‘Van de nul-vertaling tot het niet-vertalen. Nog eens een andere kijk op vertaalbaarheid en op de vertaalproblematiek’. In: H. Bloemen/E. Hertog/W. Segers (red.), Letterlijkheid woordelijkheid. Literality Verbality. Antwerpen/Harmelen, p. 167-177.

Lauer e.a. 1996 - A. Lauer, H. Gerzymisch-Arbogast, J. Haller & E. Steiner, Übersetzungswissenschaft im Umbruch. Festschrift für Wolfram Wills zum 70. Geburtstag. Tübingen.

Van Leuven-Zwart 1984 - K.M. van Leuven-Zwart, Vertaling en origineel. Een vergelijkende beschrijvingsmethode voor integrale vertalingen, ontwikkeld aan de hand van Nederlandse vertalingen van Spaanse narrati(e)ve teksten. Dordrecht.

Lötscher 1986 - W. Lörscher, ‘Linguistic Aspects of Translation Processes. Towards an Analysis of Translation Performance’. In: J. House & S. Blum-Kulka (red.), Interlingual and Inter-cultural Communication. Discourse and Cognition in Translation and Second Language Acquisition Studies. Tübingen, p. 277-299.

McGrew e.a. 2009 - T. McGrew, M. Alspectot-Kelly & F. Allhoff (red.), Philosophy of Science. An historical Anthology. Oxford.

Multatuli 1875 - Max Havelaar oder die Holländer auf Java. Zeitgemälde. Deutsch von Th. Stromer. Berlin.

Multatuli 1881 - Max Havelaar of de koffiveilingen der Nederlandsche Handelmaatschappy. Rotterdam.

Multatuli 1888 - ‘Max Havelaar’, übersetzt von C. Derossi. In: Der Freidenker, (1888) 26 en 27.

Multatuli 1900 - Max Havelaar oder die Kaffee- Versteigerungen der Niederländischen Handels-Gesellschaft von Multatuli (Eduard Douwes Dekker). Für die Bibliohek der,Gesamt-Literatur’ aus dem Holländischen übersetzt von Karl Mischke. (Bibliothek der Gesamt-Literatur 1396-1399). Halle a.d.S.

Multatuli 1903 - Max Havelaar oder die Kaffeeversteigerungen der Niederländischen Handelsgesellschaft. Aus dem Holländischen übersetzt von Paul Seliger (Meyers Volksbücher 1375-1380). Leipzig/Wien.

Multatuli 1965 - Max Havelaar Roman. Aus dem Holländischen übertragen von Wilhelm Spohr Nachwort von Willem Enzinck. (Manesse Bibliothek der Weltliteratur). Zürich.

Multatuli 1972 - Max Havelaar oder die Kaffeeauktionen der Niederländischen Handelsgesellschaft. Übersetzung aus dem Holländischen von Erich Stück, revidiert von Gerhard Worgt. (Epikon Romane der Weltliteratur). Leipzig.

Multatuli 1993 - Max Havelaar oder die Kaffeeversteigerungen der niederländischen Handelsgesellschaft. Aus dem Niederländischen übertragen von Martina den Hertog-Vogt. Köln.

Multatuli 2010 - Max Havelaar of de koffieveilingen van de Nederlandse handelmaatschappij. Hertaald en bewerkt door Gijsbert van Es. Rotterdam.

Oversteegen 1963 - J.J. Oversteegen, ‘De organisatie van “Max Havelaar”’. In: Merlyn, jg. 1, p. 20-45.

Popper 1962 - K. Popper, Conjectures and Refutations: The Growth of Scientific Knowledge. New York.

Van het Reve 1979 - K. van het Reve, Een dag uit het leven van een reuzenkoeskoes. Amsterdam. Savory 1968 - T. Savory, The Art of Translation. (2de druk). London.

[p. 34]

Schleiermacher 1973 - F. Schleiermacher, ‘Über die verschiedenen Methoden des Übersetzens’. In: H.J. Störig (red.), Das Problem des Übersetzens. (Wege der Forschung 8). Darmstadt.

Schmidt 1980 - S.J. Schmidt, Grundriss der empirischen Literaturwissenschaft. (Konzeption empirische Literaturwissenschaft 1). Braunschweig/Wiesbaden.

Schoenmakers 1986 - H. Schoenmakers, Passies in pluche. De toeschouwers in de hoofdrol. Utrecht.

Schoenmakers, 1983 - H. Schoenmakers, Zeven manieren om de zevende hemel te bezoeken. Van receptie-onderzoek in het theater naar een voorstellingstheorie. (2 delen). Wilrijk.

Schram 1985 - D.H. Schram, Norm en normdoorbreking. Empirisch onderzoek naar de receptie van literaire teksten voorafgegaan door een overzicht van theoretische opvattingen met betrekking tot de functie van literatuur. Amsterdam.

Sötemann 1973 - A.L. Sötemann, De structuur van Max Havelaar Bijdrage tot het onderzoek naar de interpretatie en evaluatie van de roman. (2 delen, 2de druk). Groningen.

Stegeman 1985 - J. Stegeman, ‘Kommunikation trotz Babylon. Kommunikative Merkmale der Übersetzung’. In: S. Sonderegger & J. Stegeman (red.), Niederlandistik in Entwicklung. Vorträge und Arbeiten an der Universität Zürich. Leiden, p. 107-126.

Stegeman 1991 - J. Stegeman, Übersetzung und Leser. Untersuchungen zur Übersetzungsäquivalenz dargestellt an der Rezeption von Multatulis ‘Max Havelaar’ und seinen deutschen Übersetzungen. (Studia Linguistica Germanica 30). Berlin/New York.

Toury 1995 - G. Toury, ‘The Notion of “Assumed Translation.” An Invitation to a new Discussion’. In: H. Bloemen, E. Hertog & W. Segers (red.), Letterlijkheid woordelijkheid. Literality Verbality. Antwerpen/Harmelen, p. 135-147.

Walmsley 1979 - J.B. Walmsley, ‘Transformation Theory and Translation’. In: D. Wehls (red.), Studies in Contrastive Linguistics and error Analysis II. Descriptive Contrastive Analysis of English and German. Heidelberg, p. 85-99.

Wills 1980 - W. Wills, Semiotik und Übersetzen. Tübingen.

Jelle Stegeman studeerde Nederlandse taal- en letterkunde aan de Universiteit van Amsterdam en Duitse taal- en letterkunde aan de Universität Zürich. Als hoofd van de Nederlandse afdeling was hij verbonden aan de Dolmetscherschule Zürich, hij was als leider van de Nederlandse afdeling werkzaam aan Institut Montana Zugerberg, Zwitserland en werkte als wetenschappelijk medewerker aan de Universität Zürich. In 1978 promoveerde hij aan diezelfde universiteit cum laude en habiliteerde zich in 1989. Thans is hij hoogleraar neerlandistiek aan de Universität Zürich en de Universiteit van Leiden. Hij verricht vooral onderzoek op het gebied van syntaxis, vertaaltheorie en geschiedenis van het Nederlands. Op dit ogenblik bereidt hij een Duitstalige geschiedenis van de Nederlandse taal voor Hij was gastdocent en gaf lezingen aan onder andere de universiteiten van Zürich, Bern, Bazel, Sv. Kyril Methodij In Veliko Tarnovo, Birmingham, Leuven, Oldenburg, Ottawa, Prag, Triëst, aan de Vrije Universiteit Amsterdam en de Sorbonne Parijs. Ook was hij de initiatiefnemer bij de oprichting van het ‘Niederlandistenverband - Vereniging van universitaire neerlandici in het Duitse taalgebied’ in 2006.