Over Multatuli. Jaargang 32. Delen 64-65

[p. 98]

Het probleem zelf is veel interessanter dan de oplossing: Max Havelaar
Saskia Pieterse

Wat is het meest besproken onderwerp in Max Havelaar? Schoonheid. Wie het boek koopt vanwege zijn degelijke reputatie komt dus bedrogen uit. Voordat we eindelijk toe zijn aan een serieuze verhandeling over knevelarij en uitbuiting, hebben we hoofdstukken lang uitweidingen gelezen over de kunsten. Dat begint meteen bij Droogstoppel, die weliswaar tegen de literatuur is, maar het tegelijkertijd over niets anders kan hebben. Daarna maken we kennis met Havelaar, die tot ver in het twaalfde hoofdstuk gesprekken voert over architectuur, dans, schilderkunst, poëzie, en de schoonheid van de natuur.

Dat is vreemd. Als we als lezers overtuigd moeten worden van een concreet probleem - de mishandeling van de Javaan - waarom dan die lange omweg langs de esthetiek? In de secundaire literatuur legt men vaak de nadruk op de strategische bedoelingen van Multatuli. Zo wordt er vaak beweerd dat de tafelgesprekken van Havelaar vooral moeten demonstreren hoe welbespraakt en belezen de held annex auteur is.

In deze uitleg blijft de inhoud van Multatuli's argumentatie echter onderbelicht. Misschien was Multatuli zelfingenomen, narcistisch zelfs. Goed, goed, alles goed. Maar dan weten we nog niet waarom Havelaar nu juist deze tafelgesprekken voert, en we snappen ook niet waarom Droogstoppel precies die bezwaren tegen de literatuur heeft. In dit artikel wil ik daarom de inhoud van deze discussies over schoonheid nader bekijken.

Vervolgens zal ik in mijn betoog een sprong maken naar de recente activiteiten rondom Multatuli. Ik wil in dit stuk benadrukken dat Max Havelaar een veel sprankelender en verrassender boek is dan nu naar buiten wordt gebracht. De geestige tegendraadsheid van het boek zou in het bereiken van nieuwe lezers beter benut kunnen worden.

[p. 99]

Voor en tegen schoonheid

Schoonheid, doceert Havelaar aan Duclari en Verbrugge, wekt een verlangen op naar het onstoffelijke en het onsterfelijke. De mooie vrouwen van Arles geven Havelaar de volgende gedachte in: ‘Want zóó edel waren de trekken, dat men iets als schaamte voelde, slechts een mens te wezen, en niet een vonk... een straal - neen, dat waar stof! - een gedachte!’ Maar dat verlangen kan nooit ingevuld worden, want uiteindelijk zijn alle manifestaties van schoonheid - zowel in de natuur als in de kunsten - van stof gemaakt en dus aan de vergankelijkheid onderhevig.

Havelaar geeft een aantal voorbeelden van dat onvermijdelijke echec. De danseres lijkt tijdens haar dans de zwaartekracht te trotseren, maar moet ten slotte in een lelijke pose stil gaan staan. De dom van Keulen is onvoltooid gebleven, wat bewijst dat de christenen er niet in geslaagd zijn hun ideeën over onsterfelijkheid in steen uit te drukken. De schilder geeft ons op het eerste oog een volmaakt geslaagde weergave van de onthoofding van Maria Stuart, maar als we wat langer blijven kijken dan krijgen we medelijden met de beul. Door zijn eigen gedichten haalt Havelaar een zwarte streep, want rijm en metrum zijn maar een lelijk rijglijf. De natuur brengt evenmin soelaas, want zelfs de allermooiste vrouw snuit wel eens haar neus. De voorbeelden die Havelaar aanhaalt zijn geen van alle toevallig gekozen. Zoals Ira Wilhelm heeft laten zien, gaat achter ieder voorbeeld een langlopende discussie over esthetiek schuil. Neem bijvoorbeeld de dom van Keulen: aan de hand van die kathedraal was door onder andere Goethe, diverse romantici en Heine intensief gedebatteerd over de gothiek en de schoonheid van het unvollendete.

Wie ontvankelijk is voor schoonheid, is door een wreed lot getroffen. Schoonheid wakkert een verlangen aan naar het volmaakte, maar diezelfde schoonheid versterkt tevens de smartelijke sensatie dat dit verlangen nooit ingevuld zal worden.

Alsof dat niet ingewikkeld genoeg is, is het streven naar schoonheid voor Havelaar niet te onderscheiden van het streven naar het goede. Want de ontvankelijkheid voor schoonheid werkt als een hefboom op de ziel: deze verheft zich boven banale en egoïstische verlangens. Helaas ontsnapt de deugdzaamheid evenmin aan de kluisters van de stoffelijke beperkingen. Tine mag nog zo anspruchslos zijn, ook zij moet haar neus snuiten.

Heeft het dus wel zin om open te staan voor het schone en het goede? Uiteindelijk schiet Havelaar er niets mee op. Hoe prachtig hij gesproken heeft voor de hoofden van Lebak: de knevelarij gaat door. (‘Styl? Hebt ge gehoord hoe hy sprak tot de Hoofden? Wat heeft het hem gebaat?’) Door zijn ontvankelijkheid voelt Havelaar alleen maar des te scherper zijn mislukking, terwijl mensen die om te beginnen niet ontvankelijk zijn het onvermijdelijke echec met een schouderophalen begroeten. Is Havelaar geen Don Quichot, een belachelijke en vooral machteloze figuur? Dat lijkt de bittere conclusie te zijn.

[p. 100]

Geen wonder dat Multatuli afstand neemt van Havelaars dichterschap. Anders dan zijn alter-ego, zal hij niet mooi schrijven:

Als ik dus wil worden gehoord - en verstaan vooral! - moet ik ánders schryven dan hy [Havelaar]. Maar hoe dan?
Zie, lezer, ik zoek naar 't antwoord op dat hoe? en daarom heeft myn boek een zoo bont aanzien. Het is een staalkaart: bepaal uw keuze. Later zal ik u geel of blauw of rood geven naar uwen wensch.

Multatuli lijkt hier bij monde van de auctoriale verteller een dikke streep te zetten door zijn eigen dichterlijke natuur. Anders dan Havelaar zal hij geen appèl doen op een verheven gevoel voor schoonheid bij zijn lezers, maar aan onze platte verlangens naar vermaak tegemoet komen.

Dan is er nog Droogstoppel. Alsof het tragische lot van Havelaar niet genoeg argumenten levert tegen het streven naar schoonheid, stapelt Droogstoppel in zijn opening bewijs op bewijs dat onze zogenaamde bewondering voor de kunst flauwekul is. Al dat applaus in de schouwburg voor de nobele zelfopoffering van de breiende heldin is vals: in werkelijkheid bestaat zo een deugdzaamheid niet, en als die deugd wel bestond dan werd ze niet beloond. Wie wil snappen hoe de wereld in elkaar zit, doet er goed aan om de literatuur de deur te wijzen.

En hier kantelt de hele argumentatie. Want is het werkelijk de bedoeling dat we Droogstoppel gelijk geven? Misschien is het waar en worden in het echte leven de machteloze Havelaars altijd bespat door de Droogstoppels en de Slijmeringen. Maar neemt het boek daar genoegen mee? Het is niet voor niets een aanklacht. Multatuli laat de makelaar ten slotte stikken in koffie en eist eerherstel voor Havelaar - de dichter Havelaar. Zo bezien heeft Multatuli helemaal geen streep gezet door zijn poëtische ik. Hij smokkelt Havelaar aan het slot weer naar binnen en de schoonheid wordt dus toch tot de laatste snik verdedigd.

En dan - weet Droogstoppel wel zo goed hoe de wereld in elkaar zit? Zijn ziel is nog kleiner dan zijn visitekaartje, omdat er niets uit de buitenwereld tot hem door kan dringen. Zijn ongevoeligheid voor schoonheid maakt hem eveneens blind voor de koloniale realiteit. Terwijl de ontvankelijke dichtersnatuur van Havelaar ervoor zorgt dat hij heel goed snapt hoe de werkelijkheid in Lebak in elkaar steekt.

In Max Havelaar slingert de lezer langs al die argumenten voor en tegen schoonheid. Een eenduidig antwoord is er niet, we dringen integendeel steeds dieper door tot de complexiteit van de zaak. Zonder zijn gevoel voor esthetiek had Havelaar nooit zo'n diep medeleven gevoeld met de Javaanse arbeider. Maar diezelfde ontvankelijkheid voor schoonheid maakt hem als ambtenaar machteloos.

[p. 101]

Batavus Droogstoppel door Albert Hahn, 8 mei 1910, coll. De Nederlandse arbeidersbeweging tot 1918, Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis, Amsterdam.

Natuurlijk behandelt Max Havelaar naast deze discussie over schoonheid de concrete Lebak-zaak. Die concrete Lebak-zaak had echter nooit die specifieke vorm aan kunnen nemen, als Havelaar niet geworsteld had met zijn dichterschap. Want ook hier laat Multatuli vooral zien hoe ingewikkeld alles ligt. In de beschrijving van de koloniale werkelijkheid benadrukt de verteller de complexiteit van die wereld: het is een wirwar van tegenstrijdige belangen, van ambtelijke en feodale gedragcodes. Interessant is bovendien dat Havelaar in zijn toespraak de hoofden van Lebak niet autoritair voorschrijft hoe ze moeten handelen, maar hen met literaire middelen probeert te bewegen tot gewetensvol handelen. Dat mislukt jammerlijk, maar het laat in ieder geval zien dat het probleem van de esthetische gevoeligheid direct verbonden is met de Lebak-zaak.

De tafelgesprekken over de dom van Keulen, Maria Stuart en de vrouwen te Arles zijn dus geen uitweidingen die net zo goed gemist hadden kunnen worden: de tafelgesprekken geven de sleutel tot het boek.

Van chocolademelk naar wijn

Curieus genoeg wordt de moeilijkheidsgraad van Multatuli's werk steeds vaker uitgelegd als een zwak punt. Dit is bijvoorbeeld overduidelijk het geval in de recente bewerkingen van Woutertje Pieterse en Max Havelaar. De bewerkers zien de uitweidingen als nodeloos langdradig en taai. Gijsbert van Es zei hierover:

Met de eindeloze dialogen van Havelaar in Indië had ik meer moeite. Daar zaten wel erg veel uitweidingen in. Daar heb ik delen van geschrapt. Havelaar filosofeert bijvoorbeeld over de onthoofding van Maria Stuart; dat stuk kon wel wat korter.

[p. 102]

Ivo de Wijs vertrok vanuit de veronderstelling dat Multatuli zelf niet goed wist waar het met het verhaal over Wouter naar toe moest en het zijn lezers ‘nodeloos moeilijk maakte’. Daarom voelde hij zich gerechtvaardigd in de tekst te schrappen, net zo lang tot er een kort en bondig verhaal overbleef.

Wat voor zwakte wordt aangezien, is feitelijk een bewuste poëticale keuze van Multatuli. Daar wringt de schoen. Want de bewerkers geven zich er geen rekenschap van, dat ze een andere opvatting over literatuur hebben dan Multatuli zelf. Die schreef heel bewust proza zonder een duidelijke verhaallijn of plot. Niet voor niets verwijst Multatuli in Max Havelaar naar Cervantes, Laurence Sterne en Heinrich Heine. Er is al vaker betoogd - onder andere door Sybren Polet en Atte Jongstra - dat het proza van Multatuli nauw verwant is aan het werk van deze schrijvers. In dit type proza wordt de chronologie van het verhaal voortdurend onderbroken door lange uiteenzettingen en ingebedde verhalen. Veel van die verhalen zijn onaf. Niet omdat de schrijvers met het verhaal geen raad wisten, maar omdat ze goed op de hoogte waren van het esthetische denken over unvollendete kunst.

Bovendien wordt er voortdurend gereflecteerd op het schrijfproces: hoe komt de tekst tot stand en welke hindernissen moeten daarbij overwonnen worden? De lezer krijgt dus geen meeslepend verhaal voorgeschoteld, maar wordt integendeel zich er voortdurend bewust van gemaakt dat hij een geconstrueerde tekst in handen heeft. Dat de schrijver het de lezer moeilijk maakt, is nu net de grap van dit soort proza.

Belangrijk is verder dat de spanning niet opgewekt wordt door de ontwikkeling in de plot, maar door botsende denkwerelden. De idealistische Quichot wordt geconfronteerd met de boerse nuchterheid van Sancho Panza, zonder dat er in de tekst gekozen wordt voor het gelijk van een van de twee personages. De lezer ten slotte krijgt in dit type literatuur heel veel ruimte: het is aan ons om de voors en tegens af te wegen van het probleem dat we voorgelegd krijgen.

Dit type proza is geestig, ideeënrijk, maar misschien minder geschikt voor beginnende lezers. Vergelijken we Max Havelaar bijvoorbeeld met Uncle Tom's Cabin dan valt het verschil onmiddellijk op. Uncle Tom's Cabin heeft herkenbare personages, spannende verwikkelingen en een duidelijke ontknoping. De verteltechniek in de roman van Beecher Stowe is niet wezenlijk anders dan in Harry Potter. Dat maakt het boek relatief gemakkelijk te bewerken tot een verhaal voor jonge lezers: ze hoeven geen andere leeshouding aan te nemen.

Max Havelaar dwingt de lezer wel tot een andere manier van lezen. De lezer kan zich niet gemakkelijk identificeren met excentrieke personages als Droogstoppel en Havelaar. Er zijn in Lebak weinig ontwikkelingen, Havelaar is vooral aan het

[p. 103]

woord. Een duidelijke ontknoping komt er niet. Natuurlijk moet Havelaar in Lebak een moeilijke beslissing nemen, maar die strijd speelt zich grotendeels in zijn innerlijk af. Hetzelfde geldt voor Wouter: zijn worsteling met zijn exceptionele ontvankelijkheid is een innerlijke strijd die zich juist niet gemakkelijk laat vertalen naar concrete handelingen.

Er is heel wat geweld nodig voordat Max Havelaar een beetje gaat lijken op Uncle Tom's Cabin, en je moet Woutertje Pieterse tot op de grond toe afbreken voordat het verhaal enigszins doet denken aan Kees de Jongen. Maar waarom zouden we dat Multatuli en de lezer aandoen? Het avontuur zit 'm bij Multatuli nu eenmaal niet in de plot, maar in de argumentatieve slingerbeweging. Juist in de uitweidingen bereikt die slingerbeweging zijn hoogtepunt. Ga je daar in schrappen, dan verdwijnt alle dynamiek uit de tekst. En ontzeg je de lezer de kans op genot.

Het is waar: Multatuli trakteert de lezer op een ander soort leesplezier dan in de realistische verteltraditie gebruikelijk is. Zijn literatuur is daarom misschien niet zo geschikt voor jonge lezers die net kennis maken met de literatuur, maar biedt wel een prachtige kans om iets ervarener lezers te laten ruiken aan een ander type proza. Lezers die de chocolademelk ontgroeid zijn en wel eens goede wijn willen proeven.

Wat in ieder geval niet werkt: cacao door de wijn roeren en die dan verkopen als chocolademelk. Dat is de strategie die Van Es en De Wijs voorstaan, maar de kans dat lezers daar wijzer van worden lijkt me nihil.

Tot slot

Max Havelaar is een van de feestelijkste boeken uit de Nederlandse literatuur. Op iedere pagina kietelt Multatuli de lezer wel een keer met een onverwachte zinswending, of een ironische opmerking. In ieder nieuw hoofdstuk stuurt de schrijver ons op een avontuurlijke denkexercitie.

Die prikkelende tegendraadsheid krijgt te weinig aandacht. In plaats daarvan is de laatste jaren de nadruk meer en meer komen te liggen op Max Havelaar als belangrijk historisch document. Om die reden werd het boek in 2006 door de commissie Van Oostrom opgenomen in de canon van Nederland. En ook in dit jubileumjaar is de historiserende benadering dominant. Zelfs als de actualiteit van Max Havelaar wordt aangetoond, dan gebeurt dat vanuit een historiserende argumentatie. Die argumentatie verloop dan als volgt: zoals Multatuli de knevelarij in Lebak aan de kaak stelde, zo brengen huidige Fair Trade organisaties de uitbuiting van boeren in ontwikkelingslanden onder de aandacht.

Maar laten we de zaak eens omkeren. Eigenlijk is Max Havelaar veel actueler en moderner dan wij zelf zijn. Zowel vanuit een literair als een idealistisch oogpunt. Immers, ook vandaag de dag staat het overgrote deel van het Nederlands proza nog

[p. 104]

altijd in de realistische verteltraditie. Laten we dus Max Havelaar niet langer op het procrustesbed van de realistische literatuuropvatting leggen, maar in plaats daarvan de experimentele waaghalzerij van het werk waarderen.

Voor Multatuli's idealisme geldt iets soortgelijks. Waar fair trade aandringt op een bepaald soort oplossing (eerlijke handel), daar confronteert Multatuli zijn lezers met een probleem. Over een eventuele oplossing moeten we vervolgens zelf maar nadenken. Hoe dwingend zijn tekst ook is, we krijgen alle ruimte om het dilemma van alle kanten te bekijken. Juist die openheid van de tekst maakt het werk ook vanuit een ethisch oogpunt zo fascinerend: het geweten wordt niets voorgeschreven, maar het moet zelf een keuze maken.

Kortom: in Max Havelaar is het probleem zelf veel interessanter dan de oplossing.

Literatuur

Paul Arnoldussen, ‘Droogstoppel vertalen was een feest’, in: Het Parool, 1 februari 2010. M. Februari & Marjolijn Drenth, Een pruik van paardenhaar & Over het lezen van een boek, Amsterdam: Querido 2000. Atte Jongstra, Familieportret, Amsterdam: Contact 1996. Heinrich Lützeler, Der Kölner Dom in der deutschen Geistesgeschichte, Bonn: Akademische Vorträge und Abhandlungen (12) 1948. Multatuli, Max Havelaar, red. Annemarie Kets, Assen/Maastricht: Van Gorcum 1992. Sybren Polet, Tussen de zwarte en de witte pagina. De voorgeschiedenis van het moderne proza, Utrecht: IJzer 2003. A.L. Sötemann, De structuur van Max Havelaar, Groningen: Wolters-Noordhoff 1966, hoofdstuk ‘identificatie en perspektivische concentratie’. Ira Wilhelm, ‘Watervalfobie - Max Havelaars watervalfobie oftewel: waarom de vrouwen van Arles hun neus niet mogen snuiten’, in: Over Multatuli 52 (2003), p. 81-88.

Buste van Douwes Dekker, gemaakt door de Italiaanse beeldhouwer Ersanilli.