Over Multatuli. Jaargang 32. Delen 64-65

[p. 40]

De vraag en het antwoord
Hein de Bie

Zou de aanklacht toen door Multatuli geuit, vandaag op meer respons kunnen rekenen?

De Max Havelaar was een krachtig pleidooi voor het recht van de Javaan op een menselijker behandeling. Het pleidooi stuitte op stilzwijgen bij de Nederlandse regering, bij het volk en bij de deskundigen. Naast het stilzwijgen was er verguizing en laster.

Weliswaar deed de Max Havelaar ‘een rilling gaan door het land’, maar met de afkeer van herstel van erkend onrecht, in zoveel voorbeelden zichtbaar, liet men het gebeurde gebeurd.

Mijn gedachten gaan uit naar perioden die liggen tussen 1860, het jaar waarin de Max Havelaar verscheen, en vandaag: 1914-1918 en 1940-1945.

Ik citeer uit een artikel van Abel Herzberg met betrekking tot de tweede periode, ‘Dodenherdenking in Rotterdam-Zuid, 1969’:

Iedereen veroordeelt de driften die zich losmaakten, de instincten van waaruit de wereld vernieuwd zou moeten worden en de praktijken die daaruit ontstonden.
Toch raken wij het vermoeden niet kwijt dat zich daarin een wet, of liever een wetteloosheid heeft geopenbaard die nog heden schijnt te gelden.
De nazi's zijn overwonnen, maar is ook dat overwonnen waardoor zij werden voortgestuwd, of heeft zich dat alleen maar in andere mensen of mensengroepen of volken verplaatst, die nu, met wisseling van toneel en decor, op hun beurt door gelijke krachten worden voortgedreven?

[p. 41]

Dit in de mensen blijkbaar onuitroeibare levensgevoel, waardoor zij zich geroepen achten om over anderen als rechters op te treden, terwijl het recht dat zij toepassen, niets anders is dan willekeur ten eigen bate.
Dit levensgevoel, waaraan zij de pretentie ontlenen anderen te mogen knevelen, welke pretentie op niets anders berust dan op een bewustzijn van superioriteit, hetwelk zijn enige rechtvaardiging vindt in een overwicht aan wapens en macht. Is het niet dit, dat de levens heeft opgeëist van hen die wij heden gedenken?

Zou de aanklacht toen door Multatuli geuit, vandaag op meer reactie kunnen rekenen?

Het antwoord is hierboven gegeven. Het hangt ten nauwste samen met de menselijke natuur.

Hierbij gaat het niet over goed of niet goed, maar over een ingewikkeld proces en dat proces heet mens. Het is vermoedelijk van een diepe betekenis dat de mens zowel in het Hebreeuws als ook in het Latijn in verband wordt gebracht met stof. Mens je bent adam, adama, homo, humus, stof, ben je.

Dit houdt een oproep in: probeer niet te hoog te paard te zitten. Een mens, vaak angstig en angst zoekt een uitweg. Bang voor het leven en bang voor de dood, bang voor ziekte en bang zijn baan te verliezen, bang door een ander niet voor vol te worden aangezien, bang voor vragen, bang voor verandering. De gedachte aan verandering kan dwingen tot overleg met anderen en dat overleg kan tot gevolg hebben dat zijn standpunt van tafel verdwijnt of - nog ingrijpender - dat zijn overbodigheid aan het licht komt. En wie wil dat onder ogen zien?

Zo komt de vraag: is het systeem zoals het functioneert op recht gebouwd en op duurzaamheid gericht, niet aan de orde.

Het bovenstaande beoogt een antwoord te geven op de vraag in hoeverre de aanklacht van Multatuli vandaag op meer reactie zou kunnen rekenen.

Literatuur

Abel J. Herzberg, ‘Dodenherdenking in Rotterdam-Zuid, 1969’, in: De man in de spiegel, Amsterdam: Querido 1980, p. 352-354.