Over Multatuli. Jaargang 32. Delen 64-65

[p. 36]

Beelden van Max Havelaar in Over Multatuli
Guido Leerdam

Multatuli is een van de weinige - om niet te zeggen de enige - Nederlandse schrijver die niet langer toebehoort aan Nederland alleen; en een land Multatuli te onthouden, is dat land cultureel verlamd laten, iets heel levends en levenbrengends amputeren.
(Carrasquer 1981)

Het tijdschrift Over Multatuli heeft in zijn bestaan (vanaf 1978) tot nu toe vanzelfsprekend met regelmaat aandacht besteed aan Max Havelaar. Dat is gemakkelijk vast te stellen bij doorbladeren van het register. Ik onderneem een noodzakelijkerwijs versimpelende vogelvlucht-analyse van wat in meer dan dertig jaargangen door de verschillende redacties aan de lezers werd aangeboden, om daarna vooruit te blikken op mogelijkheden in de toekomst.

De artikelen uit de eerste verschijningsjaren hebben een grote literatuurwetenschappelijke focus op Max Havelaar. Deze opstellen kunnen worden beschouwd als naijling bij het wetenschappelijk discours naar aanleiding van het proefschrift van Sötemann over structuur en stijl van Max Havelaar uit 1966. Voorbeelden zijn de structuuranalyses van Van der Paardt (1978) en Hoogteijling (1985), de klassieke stijlanalyse van de Havelaar in Sötemann zelf (1981), de mentaliteitshistorische aanpak van het boek in Janssens (1984) en een artikel over de compositie van Max Havelaar getoetst aan de geschetste verhouding tussen Stern, Droogstoppel en Sjaalman, in Bousset (1984).

Een bepaald belangrijke rode draad door de jaargangen is die van de druk/editiegeschiedenis, die ingezet werd met de stevige discussie over nut of onnut van de fotografische herdruk van Max Havelaar in 1987 door W.F. Hermans tussen hemzelf en Annemarie Kets: Hermans (1986 en 1988), Kets (1987 en 1988). Er is het span-

[p. 37]

nende verslag van analytisch-bibliografisch speurwerk naar de wordingsgeschiedenis van de Ausgabe letzter Hand uit 1881, aan de hand van archiefvondsten zoals de catalogus van de fondsveiling van uitgever Funke en de strookjes papier waarop veranderingen in de kopij en de tekst van in te voegen noten (in het handschrift van Mimi) naast elkaar konden worden gelegd, van Annemarie Kets uit 1990. Jaargang 28 was geheel gewijd aan de totstandkoming van de eerste echte wetenschappelijke historisch-kritische uitgave van Max Havelaar door Annemarie Kets in 1992. Een paar jaar later was er vanzelfsprekend ook aandacht voor de daarop gebaseerde leeseditie die in 1998 verscheen.

Artikelen waarin de weerklank van Multatuli's hoofdwerk in de maatschappijen van vroeger en nu wordt gepeild vormen een derde scherp te onderscheiden groep. Hiertoe behoort een classic als ‘Onhoorbaar groeit de padi. Max Havelaar en de publieke zaak’ van Fasseur (1988). Maar ook een stuk als dat van Termorshuizen (1991) over de Indonesische vertaling van Max Havelaar in 1972 kunnen we ertoe rekenen en ‘Dat boek is meer dan een boek - het is een mensch’ van Maas (1992), waarin voor het eerst de contemporaine reacties op het boek die in 1860 in kranten en tijdschriften verschenen, uitputtend worden geanalyseerd.

In zekere zin behoren hier ook de artikelen toe die de verschillende vertalingen van Max Havelaar tot onderwerp hadden. Dat zijn er vele: de totstandkoming en receptie van de Spaanse, Bulgaarse, Engelse, Estse en Koreaanse vertalingen van Max Havelaar kwamen in verspreide jaargangen aan bod, respectievelijk bij Carrasquer (1981), Smeets-Sirakova (1986), Hermans (1989), Prosa (1994), Myong Suk (1996). Culminatiepunt werd gevormd door het internationale tweeluik in Over Multatuli 59 en 60, waarin bijdragen over Havelaarvertalingen - het ging hierbij overigens over Multatuli's gehele oeuvre - in het Deens, Zweeds, Frans, Hongaars, Pools, Servisch en in Vlaanderen en Zuid-Afrika bezien werden vanuit de invalshoek van de cultural transfer.

Hiermee laat ik deze korte en compendiale Over Multatuli-geschiedenis achter me, met verontschuldiging aan alle auteurs die mijn systeemmaken niet haalden. En daarmee: history bows out. Vraag is nu: is er ook wat Over Multatuli betreft nog toekomst voor Multatuli en dus voor de berichtgeving over Max Havelaar?

Het antwoord - partijdig, namelijk uit de koker van een huidig redacteur - luidt onomwonden ‘ja’: de cultural transfer-aanpak heeft aangetoond mogelijkheden te bieden om wegen te reconstrueren. In de speciale internationaliseringseditie van het Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde (2009) is door Geert Buelens aandacht gevraagd voor het werpen van een duurzame internationale blik op de omgang met onze literatuurgeschiedenis en cultuur. Niet alleen, zo stelt hij, wordt onze blik op de omringende wereld groter, maar vooral profiteert onze kijk op de eigen literatuur van deze ruimere mindset.

[p. 38]

Omslag van de laatste door Multatuli zelf herziene Havelaar-editie, Amsterdam 1881.

Toegepast op Multatuli en Max Havelaar zijn vele benaderingen denkbaar. Leent onze meest geëngageerde roman ooit zich niet uitstekend voor een internationale of globale pendant van de ‘taak van de schrijver’-discussie zoals die in 2009 is aangezwengeld door de Amsterdamse hoogleraar Thomas Vaessens? Daartoe zou een systematische studie ondernomen kunnen worden van leeservaringen met Max Havelaar in de verschillende vertalingen, op basis van de gegevens die er nu zijn, mede dankzij de artikelen in Over Multatuli, maar er zijn andere bronnen uit de vertaalwereld. Over Multatuli leverde trouwens ook voor de leescultuurbenadering al enig voorwerk: voor de negentiende eeuw in Nederland door Boudien de Vries (1997) en Gerard Termorshuizen nam Indonesië voor zijn rekening (1991).

Een bekend probleem bij alle literaire vertalingen dat ook optreedt bij de Havelaar is dat veel letterlijk onvertaalbaar is maar wel bij benadering kan worden aangeduid, mits er in een begeleidend commentaar of in een notenapparaat de nodige uitleg verstrekt wordt. Multatuli ondervond het zelf al, ook al ging het niet om een vertaalsituatie, bij het leveren van verklarende noten voor de vierde en vijfde druk. Deze aanpak vergt veel tekstruimte, in te vullen door een ter zake kundige, auteur of vertaler, maar uitgevers - ook al zou het vernieuwde Nederlandse Letterenfonds bijspringen - deinzen terug voor het onzekere avontuur om in dergelijke boeken te investeren. De internationale uitgeefmarkt is ook een conjunctuurgevoelige branche.

[p. 39]

Gelukkig biedt de technologie uitkomst: het is mogelijk om voorheen moeilijk distribueerbare bronnen door middel van een geavanceerde gedigitaliseerde aanpak tegen relatief lage kosten voor een wereldgemeenschap te ontsluiten. Op de internationale webbibliotheek Europeana kunnen nu al vele Multatuli-items worden doorgebladerd, voor het grootste deel brochures - ook over Max Havelaar - uit de collectie van het Multatuli Museum, eerder ter beschikking gesteld aan de site Het Geheugen van Nederland. Culturele erfgoedgelden van de Europese Commissie komen in de huidige en volgende subsidieplanperiodes in steeds overvloediger mate beschikbaar. Welke vergezichten de elektronische editiewereld anno nu biedt, kan de lezer toetsen aan de in 2009 gereleaste webeditie van Menschen en Bergen van Lodewijk van Deyssel (1891). Het begrip comparatistiek krijgt een treffende nieuwe invulling: leestekst, facsimiles, gecorrigeerde drukproeven, variantenvergelijkingen, teksthistorische commentaren en nog veel meer ontrollen zich voor het oog van de lustige lezer. Het meest canonicale boek in Nederland leent zich uitstekend voor een eLaborate-project, onder auspiciën van de knaw, waarin de benaderingen van de Max Havelaar die hierboven zijn genoemd, met alle divagaties en digressies naar de tekst/editie/cultuurgeschiedenis van dien, de vertalingen en hun context, een plaats kunnen krijgen.

Hier zal ongetwijfeld het nodige laboratorium-experimenteerwerk aan voorafgaan. Over Multatuli, dat even uit het discours was verdwenen, zal in welke aggregatievorm dan ook ruimte willen blijven bieden aan spannende artikelen die verslag doen van bovenvermelde of andere nieuwe vondsten en bevindingen, als reflector op Multatuli en de zijnen, op Max Havelaar en het belendende oeuvre. Ook Over Multatuli wil uitgegeven en gelezen blijven worden!

Literatuur

Op http://www.multatuli-museum.nl/genootschap/activiteiten.html is de alfabetische auteursindex op Over Multatuli te vinden: de in dit essay met auteursnamen en jaartallen van verschijning aangeduide publicaties zijn daarin opgenomen. Het genoemde artikel van Geert Buelens, ‘Drie manieren om naar internationalisering te kijken’, verscheen in tntl 125 (2009), p. 116-121. De literair engagement-discussie is zo oud als de literatuur zelf, maar kreeg onlangs een impuls door de verschijning van het boek van Thomas Vaessens, De revanche van de roman. Literatuur, autoriteit en engagement. Nijmegen: Vantilt 2009; een heel eigen visie op deze kwestie werd recent geformuleerd door Kees 't Hart in de Kellendonklezing 2010, waarin Max Havelaar kort wordt aangestipt. De Menschen en Bergen-editie is te vinden op http://menschenenbergen.huygens.knaw.nl/path. Meer aanzetten tot andere veelbelovende eLaborate-projecten zijn te vinden op http://www.huygensinstituut.knaw.nl/.