Over Multatuli. Jaargang 30. Delen 60-61

[p. 87]

Francisca van Vloten
Een multimediale Havelaar
De toneelversie van Ab Gietelink

Douwes Dekker noch Duymaer van Twist zou waarschijnlijk ooit hebben bevroed dat zo'n 150 jaar na hun ‘conflict’ het werk van de eerste op het landgoed van de tweede ten gehore gebracht en verbeeld zou worden. En dan niet zomaar een werk, maar juist de Max Havelaar, die vlammende aanklacht van Multatuli tegen het Nederlandse beleid in Indië met Duymaer als de verantwoordelijke gouverneur-generaal. Dat prachtig geschreven, fragmentarische, retorische en provocerende geschrift is meermalen voor het toneel bewerkt maar geen van die bewerkingen heeft het multimediale karakter van Ab Gietelinks versie uit 2007 en is tegelijkertijd zo trouw gebleven aan de oorspronkelijke indeling en het negentiende-eeuwse taalgebruik. Is dat laatste van belang?

Volgens Ger Thijs, de maker van de vorige Havelaar-toneelversie, is bewerken altijd verraad en pleeg je het grootste verraad als je probeert trouw te blijven aan het origineel. ‘Dat levert alleen maar reductie op,’ schreef hij in Over Multatuli 54, ‘je krijgt - als het over adaptatie van een roman naar toneel gaat - een stuk dat aan de buitenkant het boek reproduceert, en van binnen gesimplificeerd is.’ Hoe meer de bewerker zijn eigen visie en fascinatie laat gelden en daarmee een nieuw kunstwerk creëert, hoe beter het is.

Gietelink denkt daar anders over. Het programma van zijn toneelgezelschap Theater Nomade ‘behoudt de documentaire opbouw, de retorische kwalireit en het pure engagement van Multatuli’. Sterker nog: ‘Het wil de ziel van Multatuli tonen. Het wil en zal het publiek meezuigen in de sfeer en problematiek van het negentiende-eeuwse Java, om van daaruit subtiel de paral[l]ellen en verschillen naar de moderne wereldorde te leggen.’ Heel lovenswaardig, het eerste; heel ambitieus, het tweede. Blijft de vraag of Gietelink is geslaagd in wat hij zich heeft voorgenomen.

Een kleine zestig voorstellingen van zijn bewerking werden tussen 9 augustus en 17 november 2007 opgevoerd op twaalf ‘historisch verantwoorde’ locaties in Nederland. Een heel mooi programmaboekje begeleidde het stuk, met de integrale tekst, verantwoordingen en beschouwingen, achtergrondinformatie en prachtige foto's en prenten.

Op 18 augustus heb ik de laatste van de vijf voorstellingen bijgewoond die in Diepenveen op Nieuw Rande, Duymaets voormalige landgoed, werden gegeven. Een koele zomeravond, te koel. Indische etensgeuren - de restanten van het aangeboden theaterdiner - dreven met een lichr briesje naar buiten, naar het gazon waarop een overdekte tribune was neergezet die plaats bood aan 240

[p. 88]

bezoekers. Een groot deel van die zitmogelijkheden werd enigszins onwennig bezet, dikke jassen, plaids en sjaals waren uit de auto's op de parkeerplaats gehaald.

Duymaers huis vormde het achtergronddecor en stelde het negentiende-eeuwse koloniale huis van de Havelaars in Lebak voor. Op de veranda waren een tafel en enkele stoelen neergezet, tropische (kunst)planten versterkten de Indische sfeer. Rechts op de voorgrond van het gazon werd een negentiende-eeuwse Nederlandse studeerkamer verbeeld door een bureau met een stoel, en links vooraan was een speelvlak gemaakt waarop Wayang kolekpoppen en Gamelaninstrumenten lagen. Afhankelijk van de belichting, speelden de scènes zich nu eens in Amsterdam dan weer op Java af. Centraal in de enscenering stond midden op het grasveld een oprolbaar projectiescherm waarachter een geïmproviseerde draagkoets bleek schuil te gaan. Eén van de geniale vondsten van deze productie. Op het projectiescherm waren naast foto's van Douwes Dekket koloniale en Nederlandse zwart-wit foto- en filmbeelden te zien die de gebeurtenissen op het toneel in een breder Indisch-Europees verband trachtten te plaatsen en - inderdaad - in een enkele flits naar ‘de moderne wereldorde’ verwezen. Dat multimediale aspect haalde het evenwel niet bij het stille vermogen van de koets. De dramatis personae stapten in en stegen uit - dat gaf al een zekere dynamiek, maar vooral werd het verplaatsingsvermogen in de verbeelding van de toeschouwers tot leven gewekt door de stille Javaanse gestalte die gehurkt aan de achterzijde van de koets de denkbeeldige paarden stuutde in hun haast veilige havens te bereiken. De begeleidende Gamelan- en krekelgeluiden verhoogden het effect. Hier liet Gietelink zien hoe je met simpele middelen heel veel kunt bereiken. Maar bereik je op die manier ook de kern?

Het multimediale aspect van de opvoering deed denken aan de toverlantaarnvoorstellingen van vroeger. De omgeving, de authentieke tekst, de gebruikte simpele middelen en de negentiende-eeuwse Indische en Europese kostuums wekten samen met de videobeelden, het mimespel dat de vermeende vergiftiging van Slotering weergaf en de verhalen van Saïdjah en Adinda en van de Japanse steenhouwer in poppen- en schimmenspel, eerder de indruk van een sprookje dan een aanklacht. Daarom kwamen de karakters misschien wel iets te weinig uit de verf, afgezien van het feit dat de teksten soms iets te lang waren. Het documentaire karakter van Multatuli's geschrift werd door de veelzijdige aanpak heel goed benaderd en de enscenering was heel knap, het geheel betoverend, maar een sprookje wil de Havelaar natuurlijk niet zijn. Ik miste de koortsachtige gloed in Havelaars ogen, het fanatisme in zijn stem, de gedrevenheid in zijn houding en bewegingen en de reactie van de anderen daarop. Ook al begon en eindigde het stuk met de noodkreet ‘de javaan wordt mishandeld!’.