Over Multatuli. Jaargang 30. Delen 60-61

[p. 85]

Jaap Grave
Over de ‘kerel’ die Multatuli ‘'n walg’ was
Olf Praamstra's biografie over Busken Huet

Hij ambieerde een leidende rol, kon niet met geld omgaan en leefde op grote voet. Hij was welbespraakt, populair én gehaat, kon goed schrijven, was geestig en scherp en verbleef lange tijd in het buitenland. Daar leefde hij in feite in ballingschap omdat hij de ontwikkelingen in Nederland op de voet bleef volgen. Verder werkte hij voor De Opregte Haarlemsche Courant, voelde zich miskend, nam af en toe wilde, ondoordachte beslissingen en schrok niet terug voor persoonlijke wraakoefeningen. Deze informatie is van toepassing op Multatuli en Conrad Busken Huet (1826-1886) en afkomstig uit Olf Praamstra's biografie over Busken Huet die vorig jaar is verschenen.

Praamstra's goed geschreven biografie bevat een schat aan gegevens over de negentiende-eeuwse maatschappij in Nederland en Nederlands-Indië. Want hij laat het niet alleen bij informarie over Busken Huet en zijn directe omgeving maar plaatst het leven van de dominee, criticus, journalist, romanschrijver (bijvoorbeeld Lidewyde) en auteur van diverse boeken over geschiedenis en cultuur (waaronder Het land van Rembrandt) in een breed kader. Zodoende kan de biografie ook worden gelezen als de geschiedenis van een groot deel van die eeuw, met Huet als hoofdpersoon, en veel informatie over de Waalse Kerk, het academisch onderwijs, het studentenleven, Nederlands-Indië, de erbarmelijke toestand van de Nederlandse steden (Praamsrra heeft het over ‘verpaupering’), de pers en het literaire leven. Praamstra maakt duidelijk dat Nederland een kleine elite had en het land er in vergelijking met omringende landen en de zeventiende eeuw slecht aan toe was. Zo slecht dat Huet ervoor pleitte dat Nederland er beter aan deed aansluiting te zoeken bij een van de grote taalgebieden van Europa.

Wie Praamstra's biografie over Busken Huet leest, het een en ander van Multatuli's werk weet, misschien Dik van der Meulens biografie over Multatuli heeft gelezen, vindt veel parallellen tussen beide negentiende-eeuwse grootheden - meer dan de hierboven genoemde. Praamstra is in zijn lezing voor het Multatuli Genootschap in 2006 (zie: Over Multatuli, nummer 58, 2007) al uitgebreid op de verhouding tussen Huet en Multatuli ingegaan - hun relatie begon uitstekend maar eindigde uiteindelijk in Multatuli's oordeel ‘Die kerel is my 'n walg’.

Zelfs hun misselijke streken en hun opvatting over moderne letterkunde, om nog eens twee parallellen uit Praamstra's biografie te lichten, verschillen nauwelijks van elkaar. Een voorbeeld van die streken zijn hun persoonlijke wraakoefeningen: Busken Huet publiceerde in 1877 een negatieve bespreking van Das Hohelied und andere Gedichte van Holda, een pseudoniem van Jeanne Clant van der Mijll-Piepers, de minnares van Vosmaer. Via deze bespreking nam Huet wraak

[p. 86]

op Vosmaer door - zonder namen te noemen maar dat was ook niet nodig - hun verhouding publiek te maken en Vosmaer van hypocrisie te beschuldigen. Multatuli kon dat ook: hij had in zijn Ideën Ten Brink indirect al eens uitgemaakt voor hoerenloper. Het gevolg daarvan was dat Ten Brink Multatuli niet wilde opnemen in zijn reeks Onze hedendaagsche letterkundigen. Busken Huet zou die bijdrage uiteindelijk schrijven, maar als hij had geweten wat Multatuli toen over hem dacht, had hij dat nooit gedaan.

De tweede overeenkomst betreft hun opvatting over moderne, Franse letterkunde. Busken Huet volgde de internationale literatuur vanuit Parijs beroepsmatig, Multatuli las vrij weinig moderne literatuur. Hun opvatting over de Tachtigers was niet positief, eerder onverschillig, en ook het werk van Franse vernieuwers als Verlaine en Baudelaire hebben ze niet gelezen. Om Zola's naturalistische romans konden ze niet heen. Daarbij is het opvallend dat hun oordeel over Zola min of meer vergelijkbaar is en het zelfs op dezelfde roman van Zola - L'assommoir (1877) - gebaseerd is. Huet schreef dat Zola zich overgaf aan ‘welbehagelijke schilderingen van maatschappelijk bederf, opwekking eener ongezonde belangstelling, stilstaan bij het dierlijke in de menschelijke natuur’. Eén van Multatuli's bezwaren tegen Zola's werk is de ‘walging die z'n onderwerpen my veroorzaakt’. Maar Multatuli's blik raakt niet vertroebeld door zijn moralistische oordeel en hij waardeert de roman toch om de ‘menschkunde’, ondanks de stijl, de ‘vuiligheid’ en zijn opvatting dat Zola als psycholoog en schrijver onbekwaam is. In L'assommoir vindt hij ‘de teekening van 'n menschenzieltje die naar myn oordeel tot het schoonste behoort wat er ooit op psychologisch gebied verschenen is’.

Praamstra is er uitstekend in geslaagd om Huets veelzijdigheid en leven vol breuken te beschrijven. Dat heeft et ongetwijfeld ook mee te maken dat hij al bijna zijn leven lang met Huet bezig is geweest en talrijke publicaties over hem op zijn naam heeft staan. Wie meer over de negentiende eeuw wil weten, moet dit boek lezen. Voor kenners van Multatuli's leven en werk is Praamstra's biografie een verrijking. Je kunt de levenslopen van Multatuli en Busken Huet naast elkaat leggen en hun uitspraken, oordelen en netwerken met elkaar vergelijken. De negentiende eeuw heeft eigenwijze critici en schrijvers geen recht gedaan. Biografen kunnen dat achteraf gelukkig wel.

Olf Praamstra, Busken Huet. Een biografie. Uitgeverij sun. isbn 978 90 8506 4091, 941 blz. Amsterdam 2007.