Over Multatuli. Jaargang 30. Delen 60-61

[p. 62]

Ivo de Wijs
Schuldig aan eigenwaan
Woutertje Pieterse bekort

(Vooraf: Op verzoek van de redactie van Over Multatuli heb ik geprobeerd een leesbaar artikel te maken van de fragmenten, zinnen en steekwoorden die ik gebruikte bij mijn toespraak voor het Multatuli Genootschap op 3 maart 2007)

Goedemiddag, dames en heren,

Laat ik beginnen met een toneelstukje - een Onuitgegeven Toneelspel voor een gerechtsdienaar, een rechter, een beklaagde en een kleine jongen.

De gerechtsdienaar:

Heer rechter, daar is de man die Woutertje Pieterse vermoord heeft.

De rechter:

Die man moet hangen. Hoe heeft hij dat aangelegd?

De gerechtsdienaar:

Hij heeft hem in kleine stukjes gesneden, en ingezouten.

De rechter:

Daaraan heeft hij zeer verkeerd gedaan.... Hij moet hangen.

De beklaagde:

Rechter, ik heb Woutertje Pieterse niet vermoord. Ik heb zijn leven juist verlengd. En ik heb mijn uitgevers bij me, Hoogland en Van Klaveren, keurige heren, die zullen verklaren dat ik een goed mens ben en geen moordenaar...

De rechter:

Gij moet hangen... gij verzwaart: uw misdaad door uw eigenwaan. Het past niet aan iemand die van iets beschuldigd is, zich voor een goed mens te houden. Gij moet hangen. Ge hebt Woutertje Pieterse stukgesneden, ingezouten en zijt ingenomen met u zelven... drie kapitale punten. Wie ben jij, kereltje?

De kleine jongen:

Ik ben Woutertje Pieterse...

De beklaagde:

Goddank,... rechter... gij ziet dat ik hem niet vermoord heb!

De rechter:

Hm... ja... zo... maar het inzouten?

Woutertje Pieterse:

Nee, rechter, hij heeft mij niet ingezouten, hij heeft mij integendeel veel goeds gedaan... hij is een edel mens...

[p. 63]

De beklaagde Lotharivo:

U hoort het rechter, het ventje zegt dat ik een braaf mens ben... De rechter (slotwoord)

Hm... het derde punt blijft dus bestaan. Gerechtsdienaar voer die man weg, hij moet hangen. Hij is schuldig aan eigenwaan.

(Doek)

Dit, dames en heren, was een bewerking. Zoals ik dit toneelspel uit de Max Havelaar bewerkte, heb ik ook Woutertje Pieterse bewerkt. En bekort. De Woutertje Pieterse-compilatie van Stuiveling beslaat 556 pagina's, die van Donkersloot 645 pagina's, terwijl mijn versie slechts 220 bladzijden telt. Ook heb ik de taal toegankelijker gemaakt en op voorstel van mijn uitgevers de historie van een slot voorzien. Die ingrepen maken mijn bewerking annex bekorting volgens nrc Handelsblad-scribent Pieter Steinz: ‘Controversieel.’

Hoera! Stel u voor. Daar zit ik, 61 jaar oud, als brave burger en trouw dienaar van natuur en milieu met pantoffels en bloeddrukpillen bij de haard en dan komt er iemand die je arbeid plompverloren ‘controversieel’ noemt. Het vervulde mij met grote vreugde. Zelfs in mijn jonge en onbezonnen cabarerjaren viel het woord ‘controversieel’ mij zelden te beurt. Oh, wat was ik blij. Zeker toen ik ook nog ontdekte dat er een Woutertje Pieterse-fan door Amsterdam liep die me vanwege mijn bemoeienissen op mijn bek wilde slaan.

Controversieel was ik ook voor een groep mensen die me puur als cabaretier beschouwen en die me ergo het recht ontzeggen om met mijn kleinkunsttengels aan Woutertje Pieterse te zitten. Ter verklaring een kort stukje persoonlijke geschiedenis: een titel in de neerlandistiek heb ik niet. Ik heb de Nederlandse taal- en letterkunde bestudeerd tussen 1964 en 1969 aan de mo-opleiding van de Universiteit van Amsterdam. Die opleiding was in het leven geroepen om een universitaire studie te scheppen voor mms-meisjes, maar ik (hbs-a) mocht met de meisjes meeliften. Ik haalde mijn mo-a en mijn mo-b-diploma, maar stoomde niet door naar kandidaats- en doctoraalexamen, omdat ik het te druk kreeg met mijn onderwijsbaan en mijn hobby (cabaret) en ook omdat ik te weinig begrip kon opbrengen voor de roerige studentenacties tijdens en na de Maagdenhuisbezetting van 1969.

Met mijn mo-b-examen was ik wat ik wilde zijn: leraar Nederlands, bevoegd voor alle klassen van de middelbare school. Ik heb slechts vier jaar voor de klas gestaan, maar de Nederlandse taal als bezorger, bloemlezer, inleider, kleinkunstenaar, light verse-dichter, radiomaker, enz. immer trouw gediend.

[p. 64]

In de zomer van 2006 maakte ik een bewerking van Multatuli's Woutertje Pieterse. In december 2006 kwam die bewerking op de markt. De reacties waren verdeeld. Er was één heel lelijke kritiek (in de Volkskrant) en er stonden hele boze ingezonden brieven in de nrc - van mensen die overigens het boek nog niet gezien of gelezen hadden, maar die meteen begonnen te schuimbekken bij de gedachte dat ik mijn infame handen naar Woutertje had durven uitstrekken.

Opvallend in die brieven was een zekere kwaadaardigheid, aanwijsbaar in zinnen als ‘Maar zulke dingen weet Ivo de Wijs natuurlijk niet!’ of ‘Maar dat zal IdW wel niet gelezen hebben...’

Los van vooringenomenheid en kribbigheid waren er echter ook heel aardige reacties: Elsbeth Etty beval mijn bewerking aan de lieve jeugd aan in nrc Next en Aukje Holtrop schijnt (ik heb haar niet gehoord) heel lovend geweest te zijn voor de microfoon van de vpro. Ook uw voorzitter, de heer Fasseur, reageerde bijzonder vriendelijk toen de redactie van Pauw en Witteman hem vroeg naar zijn opinies.

De onvriendelijken riepen en roepen echter allemaal: ‘Men zal Woutertje Pieterse niet bekorten!’

Hm. Deze lieden slaan een tree over. Volgens Multatuli mocht de geschiedenis van Woutertje niet eens losgemaakt worden uit de Ideën (al dan niet met twee of drie e's). Kennelijk zijn de critici inmiddels gewend geraakt aan dat lospeuteren (zoals gebeurde door weduwe Mimi, door Stuiveling, door Donkersloot en anderen), maar zijn zij nog niet toe aan verdere ingrepen. Want wederom briesen zij: ‘Men zal Woutertje Pieterse niet bekorten!’

Hm. Ik heb het bekorten niet uitgevonden. Al in 1960 verscheen De Kleine Wouter (69 pagina's) en in het Multatuli Museum heb ik nog een andere bekorting gezien. Ook illustrator Jan Kruis heeft, naar ik begrijp, een ingedikte versie gebruikt. Het lijkt me van belang om de vraag te stellen waarom mensen Woutertje Pieterse bekorten. Het antwoord op die vraag zal, houdt u vast, even pijn doen. Dat antwoord raakt een open zenuw. Men bekort Woutertje Pieterse, omdat Multatuli het er lelijk bij liet zitten! (‘Heremensechristenzieligehemelsegoeiegenadigedeugdvanmeleven! Wie denkt die Ivo de Wijs wel dat-i is!’)

Beste dames en heren, ik weet waar ik het over heb. Na de verleidingsscène met Juffrouw Laps in de hoofdrol is de koek eigenlijk op. Een en ander gebeurt bij Stuiveling op pagina 292 en dan zijn we net over de helft. Op bladzijde 301 begint Multatuli aan Een Hoofdstuk zonder avonturen - en daarna raakt de meester steeds verder de draad kwijt. Wat krijgt de lezer in de tweede helft voorgeschoteld?

[p. 65]

-	Veel over Lucas Rotgans, niks meer over Kristien Laps.
-	Veel over Ouwetijd en Kopperlith, maar niks meer over Meester Pennewip.
-	Nieuwe gezichten die doen terugverlangen naar de lieve Leentje en zelfs naar de domme Stoffel.
-	Een intrige die niet meer overtuigt.
-	Een veel lager tempo.
-	Steeds minder stilistische verrassingen.
-	Een stijlbreuk. Naast Wouter slaat plotseling ook de verteller aan het fantaseren. De vrolijke mededelingen over de prins van Caramanie, de Paltsgravin van Aetolie en de Groothertog van IJsland tonen, helaas, aan dat de schrijver er niet meer helemaal bij is met z'n hoofd.

Ik heb eigenlijk niemand ontmoet die Woutertje Pieterse van a tot z heeft gelezen, behalve u natuurlijk, dames en heren! U heeft het werk allemaal vele malen met groot genoegen tot u genomen - en u grijpt er nog regelmatig naar.

Ik moet oppassen dat ik in mijn strijd voor het eigen gelijk niet voorbij zie aan de Totale Liefde. Natuurlijk is het goed mogelijk om van Woutertje Pieterse te houden ‘warts and all’ - onvoorwaardelijk, door de tekortkomingen heen, zoals men kan houden van een vrouw zonder gehinderd te worden door haar zichtbare en onzichtbare tekortkomingen. Natuurlijk kan men van Woutertje houden zoals Godfried Bomans hield van David Copperfield. Bomans schreef over dat werk:

‘Sommige critici vinden het boek te lang, wat het godzijdank ook is.’

Kijk, op zulke Onvoorwaardelijke Liefde wil ik niets afdingen. Het gaat mij niet om Grote Harten, het gaat mij om Kleine Geesten, die geknepen sissen: ‘Gij zult Woutertje Pieterse niet gelukkig laten worden.’

In één van de Ideën (ik geef eerlijk toe dat ik ze niet allemaal gelezen heb, maar het is Idee 1067) vertelt Multatuli dat Femke nooit moeder worden zal ‘gelyk den lezer bekend kan worden als-i doorleest’. Die mededeling ontneemt mij volgens sommigen het recht om in mijn toegevoegde laatste hoofdstuk Wouter en Femke te laten trouwen. Wie echter kan mij garanderen dat Multatuli aan zijn voornemen had vastgehouden? Multatuli werkte immers geenszins (de inconsequenties in het boek vormen het bewijs) aan de hand van een spijkerhard ontwerp.

Professor Marita Mathijsen schrijft in nrc Handelsblad dat ik op een zwarte lijst moet, omdat ik afwijk van de brontekst. Hertalen mag van haar, maar bewerken en bekorten is uit den boze. (Terzijde: ik heb een hekel aan het woord ‘hertalen’. Ik vind het een slappe woordspeling.) Ik begrijp best dat mijn werkzaamheden Marita Mathijsen niet welgevallig zijn: het is niet leuk als iemand je vakgebied

[p. 66]

ongevraagd komt bewerken en bekorten, maar ik vind het ook een beetje star van haar. Ik droomde vannacht van een Letterkundig Reservaat, waar nooit meer iemand een voet zette behalve Marita Mathijsen.

‘Is er nog iemand langs geweest?’ vroeg Bilderdijk aan Kneppelhout. ‘Niemand,’ zei Kneppelhout, ‘alleen Marita Mathijsen.’
‘Heb jij nog visite gehad?’ vroeg Rhijnvis Feith aan Hieronijmus van Alphen. ‘Nee, alleen Marita Mathijsen,’ zei Hieronijmus van Alphen - ‘en morgen komt misschien Nelleke Noordervliet.’

Lieve hemel, wat deed Nelleke Noordervliet in die droom van mij? Ik vond het antwoord in een e-mail. Nelleke Noordervliet zou gezegd hebben: ‘Ik heb niks tegen een bewerking van Woutertje Pieterse, maar ik vind het jammer dat het nodig is.’ Met die bewering kan ik geen kant op. Zoals ik ook niet weet wat ik moet beginnen met de door velen geuite bewering: ‘In het buitenland worden de klassieken nog overal en door iedereen in hun oorspronkelijke vorm gelezen.’ Als het waar is, is het mooi. Maar is het waar? Grijpen Franse middelbare scholieren gretig naar Racine en Corneille? Kan elke Brit de sonnetten van Shakespeare begrijpen en opzeggen? Ik geloof er eigenlijk niks van.

Een middag als vanmiddag vertekent. U zit hier niet voor niets. Aan u ligt het niet. Uw huis is een boekenkast. U bent oprecht geïnteresseerd in de letterkunde van het verleden. Het gerucht gaat dat uw voorzitter de heer Fasseur niet alleen wel eens een boek heeft gelezen, maar zelfs wel eens een boek heeft geschreven. U vertekent. U kent alle auteurs die kundig en mooi over hun vakgebied schreven en schrijven: Frits van Oostrom over de Middeleeuwen, Marita Mathijsen over de Romantiek, Dik van der Meulen over Multatuli, Enno Endt en Harry Prick over Tachtig, maar zij allen schrijven alleen voor u, voor een - het spijt me - tamelijk kleine groep van geïnteresseerden. Om de Letterkunde van Toen levend te houden is meer nodig. Helaas, telkens weer staan de bewakers van ons Literaire Erfgoed op en krijten: ‘Laat dat! Blijf af!’

Ik heb verzen van Bredero bewerkt voor de radio en ik heb een hoorspel gemaakt van de Mei van Gorter, en ik wist steeds van tevoren wat ik voor m'n kiezen zou krijgen: ‘Nergens voor nodig, die oppoetserij! Met een verklarend woordenlijstje erbij kan iedereen het moeiteloos begrijpen!’ En: ‘Pfff, De Wijs heeft er wel erg veel uitgelaten!’ Altijd maar weer die totaal rigide bewaking van het oorspronkelijke product. En dat product wordt niet bewaakt door de Hartstochtelijke Minnaars, waarover ik eerder sprak, maar door zelfbenoemde Cipiers, achterneven van Droogstoppel, en niet te vergeten door Rare Struisvogels, die niet willen zien dat de Literatuur af en toe behoefte heeft aan een nieuwe jas. De literatuur leeft, bewerkt en bekort, voort op het witte doek (Jane Austen), op het toneel (De

[p. 67]

Stille Kracht van Couperus), als stripverhaal (À la recherche etc. van Proust, De Avonden van Reve), als hoorspel (Ollie B. Bommel van Toonder), maar de letterkundige onverzettelijken staan er misnoegd bij en zeggen: ‘Jammer dat het nodig is’.

Die gediplomeerde letterlievenden zijn aan het winnen: Vondel, Hooft en Bredero zijn al helemaal dood. De achttiende en negentiende eeuw zijn langzaam aan het sterven. En de ethische bewakers van de canon wijzen verwijtend naar het onderwijs, naar de overheid, naar de spellingwijzigingen, naar de heersende zapcultuur - en, zeker, dat zijn allemaal mogelijke oorzaken, maar er is meer aan de hand. Er zijn twee dingen die de Cipiers en Struisvogels zich niet aan het verstand willen laten peuteren:

1)	ook aan een groot kunstwerk kunnen tekortkomingen kleven;
2)	een kunstwerk, zoals Beatrijs Ritsema betoogde in hp De Tijd, is in zekere zin vogelvrij, maar wie een kunstwerk bekort, bewerkt en interpreteert, beschadigt daarmee geenszins het origineel.

Ik betrek, tot slot, die twee conclusies op mijn bewerking en bekorting van Woutertje Pieterse en zeg: ‘Wie geen oog heeft voor de tekortkomingen van Woutertje Pieterse, steekt zijn kop in het zand’, en ‘Wie blijft roepen dat een letterkundige tekst heilig en onaantastbaar is, drukt die tekst langzaam maar zeker dood.’ Ik droomde van een Reservaat: stil misschien, maar niet zonder bloemen en bomen. Ik ben bang dat ik binnenkort zal dromen van een Mausoleum: totale verlatenheid, kale stenen, in het midden een grote urn met de tekst: ‘Nederlandse Letterkunde.’ De dood in de pot.

Ik dank u voor uw aandacht.