Over Multatuli. Jaargang 30. Delen 60-61

[p. 48]

Srđan Nikolić
‘De toekomst zal anders zijn, de toekomst zal mooier zijn!’^*
Drie Joegoslavische vertalers van Multatuli

Het werk van Eduard Douwes Dekker, alias Multatuli, was niet onbekend in Joegoslavië. Het stond weliswaar nooit op de ‘primaire positie’ van het Joegoslavische culturele syteem (zoals Karl Marx of enkele Russische schrijvers), maar maakte wel jarenlang een belangrijk deel uit van de ‘secundaire positie’. Dat is begrijpelijk omdat het werk van Douwes Dekker in nauw verband staat met de beginselen van filantropie en humaniteit. Deze beginselen werden, aan de andere kant, overvloedig gebruikt (en misbruikt) door de ideologen van het socialisme en het marxisme. Het Joegoslavië van na de Tweede Wereldoorlog was een ‘communistisch’ land met als grondbeginsel het zelfbestuur van arbeiders. Een analyse van Multatuli's vertaalde werken, de voor- en nawoorden ervan, biografieën, anthologieën waarin zijn werk is opgenomen, recensies over zijn werk, literatuurgeschiedenissen, wetenschappelijke artikelen, krantenartikelen, naslagwerken en encyclopedieën laat zien dat het werk van Douwes Dekker, en in het bijzonder zijn boek Max Havelaar, vruchtbare grond vormde voor de Joegoslavische ideologen. In de eerste plaats voor de veelbelovende communistische intellectueel Mirko Košir met zijn prometheïsme (voordat hij persona non grata werd), maar ook voor andere intellectuelen zoals multidisciplinair Ivo Hergešić die het beeld van Multatuli herpurgeerde en binnen een literair kader plaatste. Daarnaasr was er ook een rara avis - de onbekende vertaler die het werk van Multatuli aan de ideeën van racisme verbond.

* Bij de totstandkoming van dit artikel ontving ik hulp van de staf van de bibliotheek van de Academie van Wetenschappen van Servië in Belgrado (Tanja Ivanović), de Stedelijke bibliotheek te Belgrado (Tanja Anisijević), Slovanska knjišnica (Mateja Komel Snoj) in Ljubljana en de bibliotheek van Matica Srpska in Novi Sad. De correctie werd uitgevoerd door Irena Ajdinović, afdeling Neerlandistiek te Belgrado, en Werner Bossmann. De citaten in de hoofdtekst zijn vertaald door de auteur.

1. De receptie van Multatuli's werk in Joegoslavië

Ivo Hergešić schreef: ‘Multatuli vertalen is niet makkelijk. Het probleem is, in de eerste plaats, dat bij ons (en welhaast zeker in de andere landen) een schrijver die Nederlands spreekt moeilijk is te vinden...’¹ Maar onze vertalers hebben de bekende oplossing in dit soort situaties gevonden: het vertalen uit vertalingen - voornamelijk Duitse vertalingen. In Joegoslavië zijn de volgende werken van Multatuli vertaald:²³

1 ‘primaire positie van de vertaalde literatuur’ wit zeggen dat de vertaalde literatuur als een model dient voor de primaire, de binnenlandse literatuur. Zie: Itamar Even-Zohar, ‘Polysystem Studies’. In: Poetics Today. International Joutnal for Theory and Analysis of Literature and Communication, jg. 11, nr. 1, 1990, p. 10-27. (bron: http://www.tau.ac.il/~itamarez/works/books/ez-pss1990.pdf)

2 ‘secundaire positie van de vertaalde literatuur’ is allereerst een marginaal systeem, heeft ten tweede geen grote invloed op het centrale systeem en, ten derde, helpt conventionele en literaire vormen te behouden. Zie: ibid.

3 ‘Prevoditi Multatulija nije lako. Poteškoća je prije svega u tome što je kod nas (a valjda i drugdje) teško naći knjiševnika koji zna holandski...’. Ivo Hergešić, ‘Ĉovek koji uze ime Multatuli’. In: Hergešić 1967, p. 343.

[p. 49]

no.	publicatie	no.	jaar	karakter van publicatie
1	keuze uit de Ideën	1	1920	Een zelfstandige publicatie onder de naam Parabolen^4
2		2	1924	In de bundel 1000 schrijvers ter wereld: bloemlezing van novellen (Servo-Kroatisch)^5
	Saïdja en Adinda, uit:	3	1932	(tweede druk van dezelfde bundel, Servo-Kroatisch)
	Max Havelaar of de koffiveilingen der	4	1939	In de bundel De mooiste novellen ter wereld (Servo-Kroatisch)^6
	Nederlandsche	5	1945	In de krant Naprijed (Servo-Kroatisch)^7
	Handelmaatschappy	6	1947	Een zelfstandige publicatie (Sloveens)^8
		7	1955	In de ktant Dnevnik (Servo-Kroatisch)^9
		8	1956	In de krant Nova Makedonija (Macedonisch)^10
3	fragment uit: Max Havelaar of de koffiveilingen der Nederlandsche Handelmaatschappy	9	(?) 1946	In de krant Naša književnost (Servo-Kroatisch)^11
		10	1993	In het tijdschrift Erazmo (Servisch)^12
4	Max Havelaar of de koffiveilingen der Nederlandsche Handelmaatschappy	11	1939	(Sloveens)^13
		12	1946	(Sloveens)^14
		13	1946	(Servo-Kroatisch)^15
		14	1965	(in het Sloveens)^16
		15	1996	(in het Servisch)^17

Hiernaast bestond een reeks secundaire literaire werken over Multatuli in de talen van het voormalige Joegoslavië, die hier niet ter sprake komen.

4 Multatuli 1920. Gebaseerd op de uitgave van Otto Hauser: Multatuli, Parabeln 1. Weimar 1913 (= Aus ftemden Gärten 17). De tweede uitgave van Hauser heeft geen voor- of nawoord: Multatuli, Parabeln 11. Weimar 1913 (= Aus fremden Gärten 18). Zie over Hauser: Grave 2001.

5 ‘Saidža i Adinda / Multatuli’. In: 1000 svjerskih pisaca: odabrane novel. Zagreb: Hrvatski štamparski zavod, 1924 (vertaler Branko I. Stražičić).

6 ‘Saidža i Adinda’. In: Najljepše novele svijeta. Vol. 7. Zagreb: Hrvatska knjiševna naklada, 1939 (vertaler onbekend).

7 Zie: Hergešić 1967, p. 343.

8 Multatuli 1947 (vertaler Mirko Košir).

9 ‘Sandža i Adinda: odlomak iz romana Maks Havelar / Multatuli’. In: Dnevnik [Servische krant] van 5 juni 1955 (vertaler Josip Šlozberg).

10 ‘Sandža i Adinda. Odlomak iz romana Maks Havelar / Multatuli’. In: Nova Makedonija [Macedonische krant], 1 juli 1956 (onbekende vertaler).

11 Volgens Ivo Hergešić is dit verhaal in de krant Naša knjiševnost verschenen (Ivo Hergešić, 1967, p. 343). Toch heb ik geen fragment in Naša knjiševnost van het jaar 1946, 1945 en 1947 gevonden. Er is dus geen bewijs gevonden ter staving van de bewering van Hergešić.

12 Maks Havelar: [odlomak] / Multatuli’. In: Erazmo, nr. 2, 1993, p. 241-257 (vertaler Marija Rac).

13 Multatuli, Maks Havelaar ali Nizozemska trgovska družba prodaja na dražbi kavo. Ljubljana: Hram, 1939 (vertaler Mirko Košir).

14 Eduard Douwes Dekker, Maks Havelaar ali Nizozemska trgovska družba prodaja na dražbi kavo. Ljubljana: Cankarjeva založba, 1946 (vertaler Mirko Košir).

15 Multatuli (Eduard Douwes Dekker), Maks Havelaar ili nizozemska trgovačka kompanija prodaje na dražbi kavu. Zagreb: Matica hrvatska, 1946 (vertaler Ivo Hergešić).

16 Multatuli, Maks Havelaar ali Nizozemska trgovska družba prodaja na dražbi kavo. Ljubljana: Mladinska knjiga, 1965 (vertakt Mirko Košir).

17 Multatuli, Maks Havelar ili Licitacije kafe Holandskog trgovačkog društva. Beograd: LutErazmo & ReVision Consulting Group, 1996 (vertaler Marija Rac).

2. Vertalers

De drie belangrijkste bemiddelaars van het werk van Multatuli in Joegoslavië waren Otto Hauser, de samensteller van Parabolen (hoewel zijn naam onbekend is gebleven), Mirko Košir en Ivo Hergešić. De belangrijkste indirecte bemiddelaar is Jelica Novaković-Lopušina, die een beslissende rol in Servië speelt als promotor van de Nederlandse en Vlaamse taal en literatuur. Zij is redacteur en oprichter van Erazmo, een tijdschrift over de cultuur van de lage landen, en de oprichter van de afdeling neerlandistiek aan de universiteit in Belgrado. Op haar initiatief verscheen in 1996 een nieuwe vertaling van Max Havelaar, waarvoor Marcel Janssens een nawoord heeft geschreven. Het was de eerste keer dat een bemiddelaar uit een Nederlandstalig land het werk van Multatuli in Servië (en ook voormalig Joegoslavië) introduceerde.

2.1. De vertaler van Parabolen

De eerste vertaling van een werk van Multatuli verscheen in 1920, in het Koninkrijk SHS.¹⁶ Het bevatte onder de titel Parabolen¹⁷ een keuze uit Multatuli's Ideën. De vertaler bleef anoniem, de schrijver van het voorwoord is vrijwel zeker de Oostenrijkse schrijver, vertaler, publicist en rassentheoreticus Otto Hauser

16 Multatuli, Maks Havelaar ali Nizozemska trgovska družba prodaja na dražbi kavo. Ljubljana: Mladinska knjiga, 1965 (vertakt Mirko Košir).

17 Multatuli, Maks Havelar ili Licitacije kafe Holandskog trgovačkog društva. Beograd: LutErazmo & ReVision Consulting Group, 1996 (vertaler Marija Rac).

[p. 50]

(1876-1944), van wie al in 1913 een keuze uit de Ideën in het Duits verscheen. Hauser, van wie het voorwoord uit Parabeln 1 werd overgenomen, was duidelijk gefascineerd door de strijd die Multatuli heeft gevoerd. Geëxalteerd in zijn positie van de ‘idealist’, zoals hij Multatuli karakteriseert, gedragen door poëzie en kunst ‘wist hij alle conventie te omzeilen, en als hij schreef wilde hij alles vertellen op de meest waarachtige, de krachtigste en meest begrijpelijke manier die in een bepaalde situatie mogelijk was’.¹⁸ Maar aan de andere kant heeft Multatuli, volgens hem, een grote fout gemaakt. Zijn strijd kon niet goed aflopen omdat Multatuli ongeschreven regels had overtreden. Stap voor stap komt het racistisch standpunt van de auteur naar voren:

Op deze manier deelde hij het natuurlijke, maar toch tragische, lot van de man die zich met de beste wensen bij het ras, dat aan hem inferieur is, aansluit, zonder dat hij deze openbare afvalligheid gebruikt om de nieuwe politieke leider (en de nieuwe meester) te worden en op deze manier bevrediging van zijn ijdelheid krijgt.¹⁹

De auteur onderbouwt zijn standpunt door de tragedie van Multatuli's leven aan te halen: ‘Op een echt idealistische manier van zijn ras, dat met bewondering zou worden gadegeslagen, miste hij, als strijder voor de menselijke rechten van de slaven, de vruchten van zijn eigen leven.’²⁰ Zijn discussie over de rassen illustreert hij met een korte geschiedenis van ‘Edward Douwes Dekker’ en een kort overzicht van zijn werken. Uit Max Havelaar haalt hij alleen het deel aan waarin Dekker zijn ‘type’ beschrijft, met nadruk op de signaalwoorden ‘Blond’ en ‘Germaan’²¹ die in Ideën voorkomen. Hij concludeert dat Multatuli ‘de grootste Nederlandse dichter was’, ‘bewust van zijn grootheid’²², en een aanhanger van het ‘rousseauïsme’, wat zeker in tegenstelling met het ‘gobineauïsme’ van de auteur staat.²³

18 Zie: http://www.nederlandistika.fil.bg.ac.yu/.

19 1918-1929: koninkrijk van Serviërs, Kroaten en Slovenen. 1929-1945: koninkrijk van Joegoslavië (in sommige bronnen kan men het jaar 1941 als het jaar van de breuk van het koninkrijk vinden omdat de oorlog in Joegoslavië in dat jaar is begonnen en de koning en de regeting naat Engeland zijn gevlucht).

20 Multatuli 1920.

21 ‘On se sam dizao - ondje gore - strogo daleko od svake konvencionalnosti i svagda, kad je pisao, nastojao je da nešto kaže, i to tako stvarno, snažno i naravno kakogod je samo bilo moguće’. In: Multatuli 1920, p. 4.

22 ‘Na taj je on način pretrpio naravsku, iako tragičnu sudbinu onoga, koji u lijepoj tlapnji pristaje uz rasu, koja mu je inferiorna, a da se ne postavlja otvorenim svojim renegatstvom njenim političkim vođom (i novim gospodarom), da na taj način dobije zadovoljstvo ličnoj taštini.’ Ibid.

23 ‘U pravom idealizmu svoje rase, kojoj se čovjek treba diviti, on je promašio, kao borilac za ljudska prava robova, plodove svog vlastitog života.’. Ibid.

2.2. Mirko Košir

De eerste vertaler in Joegoslavië van Max Havelaar was Mirko Košir. Hij bleef vrij onbekend, ook al heeft hij, naast het werk van Multatuli, enkele boeken van Karl Marx en Friedrich Engels vertaald.²⁴ Bovendien schreef hij pamfletten over de burgeroorlog in Spanje.²⁵ De biografie van Mirko Košir is vooral onbekend gebleven omdat hij een politieke tegenstander van Tito, dus een politieke vijand was, wat in die tijd zwaar werd besrraft.²⁶

Er zijn drie drukken van zijn vertaling verschenen: in 1939, 1946 en in 1965. Bovendien heeft hij het verhaal over Saïdja en Adinda in 1947 apart gepubliceerd.²⁷ Het is niet zeker of Košir direct uit het Nederlands heeft vertaald. Ivo Hergešić vermeldt: ‘Ik heb ontdekt dat de Sloveense vertaler, hoewel hij uit “het Nederlands” heeft vertaald, gebruik heeft gemaakt van de Duitse vertaling, wat hem af en toe op het verkeerde spoor heeft gezet.’²⁸ Hij was een vertegenwoordi-

24 Ibid., p. 6.

25 Ibid., p. 4.

26 Joseph Arthur Gobineau (1816-1882): werkte zijn theorie over de superioriteit van het blanke ras in het bijzonder uit in Essai sur l'inégalité des races humaines dat tussen 1853 en 1855 verscheen.

27 Zijn vertalingen verscheenen in ‘Izbrana dela: v petih zvezkih’ (Marx, Karl) [‘Geselecteerde werken: in vijf bundels’], ‘Ludwig Feuerbach in konec klasične nemške filozofije’ (Engels, Friedrich) [Ludwig Feuerbach en het einde van de klassieke Duirse filosofie'], ‘Osemnajsti brumaire Ludvika Bonaparta’, (Marx, Karl) [Achttiende brumaire van Louis Napoleon], ‘Mezda, cena in profit’, (Marx, Karl) [‘lonen, prijs en winst’].

28 Mirko Košir, panija na braniku demokracije, svobode in miru: (1936-1939). Ljubljana: Cankarjeva zalošba 1946 [‘Spanje op de wal van democratie, vrijheid en vrede: (1936-1939)’ ], O. Slakar, (pseudoniem van Mirko Košir), Mućeniška Španija. Ljubljana: [‘slovenija’] 1937 [‘gemarteld Spanje’].

[p. 51]

ger van wat we de ideologische benadering kunnen noemen. De bril van het sociale engagement en de maatschappijkritiek was het enige wat hij als belangrijk voor de analyse beschouwde. Het werk van Multatuli, in het bijzonder Max Havelaar, leende zich daar uitstekend voor. Multatuli is voor Košir een geïdealiseerde Don Quichot die, in plaats van voor zijn eigen eer, voor de eer, vrijheid en waardigheid van de Javanen wil strijden. Zijn grootste vijand, het conservatieve element dat overwonnen moet worden, waren de ‘Droogstoppels’, die ‘hun neus niet alleen in de openbare werken van Multatuli staken maar ook met hun smerige handen de reinste vethoudingen ontheiligd hebben...’²⁹

‘Droogstoppels’ - het synoniem, een sterk signaalwoord, voor alles wat slecht is. Hoe zal de toekomst eruit zien met de Droogstoppels? De toekomst is altijd een wapen voor manipulatie in elke religie en ideologie:

En wat is het einddoel van al dat zware werk dat ieder bewuste lid van de maatschappij uitvoert? Zou het misschien als het ideaal van de menselijke maatschappij, de maatschappij van Droogstoppels, eeuwig bestaan? Nee, de toekomst zal anders zijn, de toekomst zal mooier zijn!³⁰

In die strijd voor een betere toekomst zal hij zeker overwinnen: ‘Nee, Multatuli heeft zich niet aan de voeten van Droogstoppel neergelegd en zal het nooit doen. Hoe meer de vingers van bloedzuigers hem wurgden hoe bewuster van zijn grote taak hij werd.’³¹ Verder bekritiseert Košir het Nederlandse koloniale systeem:

Tijdens zijn dienst in verschillende streken van de Nederlandse koloniën kon Multatuli het gehele systeem van de koloniale exploitatie echt goed leren kennen [...]. Achter dit stralende en vlekkenloze systeem schuilt de ergste exploitatie van de inheemse bevolking die het laatste stukje land moet geven, de laatste os uit de stal, om de onverzadigbare spilzucht van de inheemse vorsten te bevredigen.³²

Men kan niet aan de indruk ontkomen dat het om propaganda gaat die typisch was voor die periode in Joegoslavië. Multatuli is hier geen schrijver, hij is een vertegenwoordiger van de ‘progressieve krachten’ - een echte held van de communistische arbeidersideologie. Daardoor worden ideeën van Multatuli een belangrijke erfenis in de wereld van het internationalisme en het proletariaat:

De echte bondgenoten van Javanen bleken de vertegenwoordigers van de ussr te zijn - Manuljinski³³ en Višinski³⁴ - die dit jaar, in februari, de belangen van Indonesiërs in de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties verdedigden. Alle volken van de ussr hebben hen ondersteund en zullen hen nog

29 Meer gegevens kan men vinden in: Vesna Topić, Het lot van Mirko Košir, en de tekst die Ivan Kreft voor de krant Tribuna heeft geschreven: ‘Mirko Košir in “njegov” spor sa ck kpj’ [‘Mirko Košir en “zijn” twistgesprek met ck kpj.’] In: Tribuna, n. 16 (30 april 1980), p. 3.

30 In Servië is helaas alleen de uitgave van Max Havelaar uit het jaar 1965 beschikbaar. Met behulp van de Slovanska knjišnica en Mateja Komel Snoj heeft de auteur van dit artikel een gescande kopie van het voorwoord en het essay over Multatuli van Mirko Košir uit het jaar 1947 voor de uitgave Saïdja en Adinda gekregen.

31 ‘Ustanovio sam da se i slovenski prevodilac, mada je prevodio “s Holandščine”, služio njemačkim prijevodom, što ga je zgodimice i zavelo na krivi put.’ In: Hergešić 1967, p. 344.

32 ‘Droogstoppli niso vtikali svojega nosu samo v Multatulijeva javna dela, temveč so s svojimi umazanimi rokami oskrunili tudi najčistejše tazmerje...’ Ibid., p. 26.

33 ‘In kaj je končni namen vsega težavnega dela, ki ga opravlja vsak zaveden član človeške družbe? Ali naj večno ostane ideal človeške družbe družba Droogstopplov? Ne, prihodnost bo drugačna, prihodnost bo lepša!’ Ibid., p. 25.

34 ‘Ne, Multatuli se ni pomiril in se ne bo pomiril v krempljih Droogstopplov. Cim bolj so se ga oklepali pohlepni prsti krvosesov, tem jasneje se je zavedal svoje velike naloge.’ Ibid., p. 24.

[p. 52]

ondersteunen en alle progressieve krachten van de wereld scharen zich rond hen - van Indische arbeiders die militaire compagnieën en wapens niet wilden inschepen op de schepen naar Indonesië, tot Australische, Amerikaanse en Nederlandse arbeidersmassa's die tegen onderdrukking van de nationale bevrijdingsbewegingen in de koloniën opstaan. Deze internationale solidariteit is een waarborg dat de Saïdja's en Adinda's ondanks alle hindernissen toch zullen overwinnen.³⁵

35 ‘Multatuli je v svoji službi na raznih krajih nizozemskih kolonij dodobra spoznal ves sistem kolonialnega izkoriščanja [...]. Za vsem tem sijajnim in gladkim sistemom pa se skriva najhujše izkoriščanje domačega prebivalstva, ki mora dati zadnji košček zemlje. zadnjega vola iz hleva, da bi zadovoljilo nenasitno razsipnost domačih velikašev.’ Ibid., p. 12-13.

2.3. Het werk van Ivo Hergešić

Eén van de belangrijkste essays over Multatuli schreef Ivo Hergešić (1904-1977) in 1957. Hergešić heeft bovendien in 1946 Max Havelaar in het Servo-Kroatisch vertaald, wat de eerste vertaling van het volledige boek in het Servo-Kroatisch was. Hij gebruikte de Duitse vertaling van Wilhelm Spohr.

Hergešić studeerde aan de faculteit der filosofie in Zagreb en promoveerde in het jaar 1927 op een letterkundig-medische dissertatie.³⁶ In Parijs volgde nog een graad in de vergelijkende literatuurwetenschap. Hij was hoogleraar geschiedenis en theorie van de vergelijkende literatuur met de theatrologie aan de universiteit van Zagreb, criticus en journalist. Hij werkte in het Franse cultuurcentrum, bij uitgeverijen, bij de Twentieth Centary Fox-filmstudio, de radio en was directeur van Het Stedelijk Theater in Zagreb. Hij heeft veel vertaald, uit verschillende talen: het meest uit het Frans en het Duits maar ook uit het Italiaans, het Engels, het Russisch en het Spaans. Hergešić schreef enkele literaire werken die van vitaal belang zijn voor de Joegoslavische (in de eerste plaats Kroatische) wetenschap en het wetenschappelijk onderwijs. Daarnaast heeft hij in 1955 in Zagreb de leerstoel voor de vergelijkende letterkunde en de theaterwetenschappen opgericht die ‘de elite van de Kroatische cultuur voor het voetlicht heeft gebracht’.³⁷

Bij Hergešić valt onmiddellijk op dat hij een sterk multidisciplinaire onderzoeker is die tot grenzeloos en apolitiek ‘observatieonderzoek’ en tot vergelijking geneigd is:

De comparatieve letterkunde stelt enkele noodzakelijke voorwaarden: algemene letterkundige opleiding, kennis van vreemde talen, enige routine en een betrouwbaar oordeel. [...] De belangrijkste voorwaarde is een brede culturele horizon en een blik die de politieke grenzen overschrijdt.³⁸

Hergešić' portret van Multatuli - ‘De man die de naam Multatuli heeft genomen’³⁹ - is overtuigend en boeiend. Zijn essay is ook belangrijk omdat hij een korte geschiedenis van de Nederlandse literatuur in de negentiende eeuw geeft (speciaal de periode rond 1860 toen Multatuli zijn eerste boek schreef). ‘Onschadelijke elegie, rustige resignatie, plattelandsapathie’ - dat waren volgens Hergešić de kenmerken van die periode. De lezer komt het nodige te weten over

36 Dmitrij Zaharovič Manuiljski (1883-1959): hoge staatsambtenaar van de ussr. Bekend door de uitsptaak ‘de ootlog tussen communisme en kapitalisme is onvermijdelijk’. In de periode waarover Košir schrijft was Manuljinski vice-president van het ministerie van de ussr en vertegenwoordiger van de ussr bij de vn. Zie: http://www.newswatchmagazine.org/julaug98/julaug98a.htm.

37 Andtej Januarevič Višinski (1883-1954) was diplomaat en advocaat, hoogleraar van de Moskou Staatsunivetsiteit - Lomonosov. De betoemde procureur-generaal van J.V. Stalin wiens naam verbonden is met de wreedste gerechtelijke onderzoeken in de ussr. In de periode waarovet Košit schrijft was Višinski vervanger van de volkscommissaris van de ussr en vaste vertegenwoordiger van de ussr bij de vn. Zie: http://en.wikipedia.org/wiki/Andrey-Vishinsky.

38 ‘Prava zaveznika Javancev pa sta se pokazala predstavnika Sovjetske zveze - Manuilski in Višinski - ko sta letos v febtuarju brnila kotisti indonezijskih ljudstev v Varostnem svetu Združenih narodov. Za njima so stali in stoje vsi narodi Sovjetske zveze in okrog njih se zbirajo vse napredne sile na svetu - od indijskih delavcev, ko nočejo vkrcavati čet in orožja na ladje, namenjene v Indonezijo, do avstralskih, ameriških, nizozemskih delovnih mnošic, ki protestirajo proti zatiranju narodno-osvobodilnih gibanj v kolonijah. Ta mednarodna solidarnost pa je porok, da bodo vsem oviram navkljub vendarle zmagali Saidje in Adinde.’ Zie: Mirko Košir, ‘Uvod’. In: Multatuli 1947, p. 5.

39 ‘Le sentiment et la pensée dans 1'oeuvre de Guy de Maupassant’ - gepubliceerd in 1927. In: Suvremeni pisci jugoslavije [Hedendaagse schrijvers van Joegoslavië]. Zagreb: Stvarnost, 1966.

[p. 53]

het tijdschrift de Gids, E.J. Potgieter en C.B. Huet⁴⁰ en ook over De Génestet, Schimmel, Vuylsteke en Guido Gezelle. In zijn beschrijving gebruikt hij gegevens uit A Dictionary of Modern European Literatute.⁴¹

Verder geeft hij een zeer uitvoerige biografie van Eduard Douwes Dekker en de verklaring van zijn bijnaam:

Dekker - die medelijden met zichzelf had - nam de naam Multatuli. En omdat het Latijn een zeer conciese taal is kan men deze uitzonderlijke bijnaam op volgende manier uitleggen: ‘Ik, die veel heb geleden.’⁴² Dat het niet alleen futiele literatuur maar ook bittere waarheid is bewijst de ongewone biografie van deze ongewone schrijver die de weg voor jongelui heeft geëffend met zijn satire op de gezapige bourgeoisie, met zijn antikolonialisme en met zijn levendige taal en schrijfstijl die door vroegere letterkundige kaders breekt.⁴³

Hij geeft commentaar op het karakter van Dekker, dat hem tot de armoede heeft gebracht: ‘Bereid de verantwoordelijkheden voor zijn daden op zich te nemen, vrij van de gedweeheid die bedienden kenmerkt, kortom, een zelfbewuste man, dapper en onaangenaam maar ondanks zijn ervaring een kinderachtig romantische man.’⁴⁴ Hij gebruikt ook de volgende karakteriseringen: ‘een gevaarlijke fantast’, ‘een romantisch creatuur’, ‘een banneling’, een eenling’, ‘een martelaar’, ‘briljant’, ‘onstuimig’, ‘verward’ en ‘onhandig’.

Hergešić is dus niet zonder sympathie voor Dekker en zijn lot. Het is mogelijk dat Hergešić elementen van zijn eigen lot in dat van E.D. Dekker heeft gevonden. In het bijzonder de episode met Jacob van Lennep die, ‘ervan overtuigd was dat hij een daad van patriottisme verrichtte’,⁴⁵ toen hij met een sluw ‘immoreel contract’ bereikte dat Max Havelaar tien jaar lang niet herdrukt kon worden. Het is bijna hetzelfde lot dat Hergešić met zijn leerstoel te Zagreb onderging. Zijn eerste poging om in het jaar 1936 een leerstoel op te richten vond een roemloos einde.⁴⁶ Hij slaagde er pas twintig jaar later in. Hergešić beschrijft de sfeer van de Nederlandse maatschappij in die tijd als een sfeer van ‘starre doelloze handelsgeest’, een sfeer vol ‘hypocriete respectabiliteit’ en ‘kleinburgerlijke consideraties’ met ‘conservatieve’ en ‘nuchtere-prozaïsche’ mensen. Het is geen toeval dat zijn tekst over de beweging van ‘modernisme’ in Kroatië aan dit essay doet denken:

heftige reacties van de bejaarden die niet altijd oud zijn. Iedereen die hoe dan ook ‘het oude’ bewaren wilde, in politiek of in het maatschappelijke en letterkundige leven, heeft geprotesteerd tegen deze zogenaamde doorbraak van de buitenlandse gewoonten. Ze hebben patriottische interessen en confessionele consideraties gemobiliseerd.⁴⁷

40 Bron: Vjesnik; zie: http://www.ffzg.hr/kompk/povijest.html.

41 ‘Poredbena književnost zahtijeva razmjemo veliku spremu: opću književnu naobrazbu, poznavanje stranih jezika, stanovitu rutinu i siguran sud [...]. A glavni preduvjet jest šitoki kultutni horizont i pogled, koji ne zastaje na političkim granicama.’ In: Hergešić 2005, p. 37.

42 ‘Čovek koji uze ime Multatuli’. Hier wordt de versie van dit essay gebruikt die in de bundel van zijn portretten is gedtukt (1967). De originele druk van deze tekst dateert uit 1957.

43 Hergešić gebruikte een transcriptie. Deze verwijst naar Conrad Busken Huet (bton: www.ned.univie.ac.at).

44 Hotatio Smith, A Dictionaty of Modern European Literature. New Yotk 1947. London 1948.

45 Hetgešić plaatst juist de oorsprong van Dekkers bijnaam in de woorden van Ovidius: Ipsa multa tulinon leviora fuga (Tristia (4, 10) uit Trisria / Ibis / Ex ponto libri / Fasti., Lipsiae: B.G. Teubneri, 1908, p. 102.) en sluit de vetzen uit Ars Poetica van Horatius uit: Multa tulit fecitque puer sudavit et alsit. Hij haalt als bron de vertaling van Edouard Mousset aan: Max Havelaar (ou Les ventes de café de la société commerciale néerlandaise). Paris: Toison d'Or, 1944.

46 ‘... Dekker, koji - sažalivši se nad sobom - uze ime Multatuli. A kako je latinski jezik veoma koncizan, to se ovaj neobični pseudonim može opisati riječima: “Ja, koji sam mnogo prepatio.” A da to nije pusta literatura, nego i kruta istina, svjedoči neobična biografija ovog neobičnog pisca koji je svojom satirom na samodopadnu buržoaziju, svojim antikolonijalizmom, kao i svojim živim jezikom i stilom koji krši dotadašnje književne okvire, poravnao put mladima.’ Hergešić, ‘Covek koji uze ime Multatuli’. In: Hergešić 1967, p. 326-327.

47 ‘Spreman preuzeti odgovornost za svoja djela, lišen činovničke krotkosti, ukratko, čovjek samosvjestan, hrabar i neugodan, a uptkos svom iskustvu djerinje-romantičan.’ Ibid., p. 328.

[p. 54]

De kern van het essay van Hergešić is het voorstellen en analyseren van Max Havelaar. Hij vat het verhaal zeer gedetailleerd samen en probeert de inhoud dichter bij de lezer te brengen. Hergešić prijst ‘de onoplettende humor’⁴⁸ van de toespraak van Droogstoppel in hoofdstuk negen en ook Wawelaars preek in hetzelfde hoofdstuk die volgens hem ‘een klein meesterstukje van moordzuchtige satire’⁴⁹ is. Daarnaast noemt hij het verhaal uit het elfde hoofdstuk over de Japanse steenhouwer ‘een echte parel met haar klassieke soliditeit en eenvoud.’⁵⁰ Hij is nog veel enthousiaster over het verhaal van Saïdja en Adinda die ‘onder de molensteen van de politieke-economische gebeurtenisen zijn gevallen.’⁵¹ Zijn conclusie luidt dat ‘dit hoofdstuk van “Max Havelaar” een literair meesrersruk is maar ook een ontroerend maatschappelijk-politiek document en de vreselijkste beschuldiging tegen het kolonialisme die ooit ingebracht was.⁵²

48 ‘uvjeten da vrši patriotsko djelo’. Ibid., p. 329.

49 Zie: Mirko Tomasović, ‘Komparatistička vokacija Ive Hergešića’. In: Hergešić 2005, p. 14-15.

50 ‘Šestoko reagiranje starih, koji nisu uvijek srari godinama. Svi oni, koji su pošto-poto željeli sačuvati staro, bilo u politici, bilo u društvenom i književnom životu, reagirali su protiv ove tobožnje provale tuđinštine, mobilizirajući rodoljubne intetese i konfesionalne obzire.’ In: Ivo Hergešić, Hrvatska moderna. Zagreb: Ex-Libris, 2005, zie: http://www.exlibris.hr/Hergi-bilanca-moderne.pdf p. 7.

51 Hergešić 1967, p. 338.

52 Ibid.

3. Conclusie

Het werk van Multatuli stond altijd in nauw verband met het kolonialisme en het Nederlandse kolonialisme in het bijzonder. Er bestaat een groot verschil tussen de beschouwing van het werk van Multatuli in verschillende tijdperken in Joegoslavië. Dit verschil is voornamelijk gebaseerd op verschillende maatschappelijke omstandigheden. De onbekende auteur van Parabolen had een benadering die, volgens de theorieën over het kolonialisme die door Stjepan Radić⁵³ in het boek Moderne kolonisatie en Slaven⁵⁴ beschreven worden, als utilitaristisch beschouwd kan worden:

Demagogen, die willen dat een staat in verschillende binnenlandse projecten verdwaalt, en die niet denken aan plichten van een koloniale staat, getuigen van een beperkte blik. Zo te zien kan het hun weinig schelen dat de langzame ontwikkeling van grote onderwerpen van belang is voor de verre toekomst van het vaderland.’

Het was de periode (1920) van het jonge kapitalisme in het net gevormde Koninkrijk shs. Verschillende nationalistische bewegingen die tegen de vereniging met Servië waren grepen naar invloeden en modellen⁵⁵ uit het Westen om hun positie te versterken.

Parallel met de nationalistische bewegingen begon ook een andere stroom zich te ontwikkelen - het communisme. Svetozar Marković⁵⁶, Filip Filipović,⁵⁷ Dragotin Gustinćić⁵⁸ en de internationalistische ideeën van Lenin hebben het pad geëffend voor Mirko Košir en zijn mening over Dekker en zijn rol in de discussie over het kolonialisme. In zijn werk ligt de nadruk op arbeiders, de sociale component en ook op de klassenstrijd.

Later heeft Ivo Hergešić zijn anti-kolonialisme van een grotere afstand bekeken:

53 Ibid.

54 Ibid., p. 341.

55 ‘Ovo je poglavlje Maksa Havelaara književno remek-djelo, ali i potresni društveno-politički dokument i najstrašnija optušba protiv kolonijalizma koja je ikad podignuta’. Ibid.

56 Stjepan Radić (1871-1928), Kroatisch, politicus en oplichter van de Kroatische Boeren Partij (hss) zie: http://en.wikipedia.org/wiki/Stjepan-Radic.

57 Stjepan Radić, Moderna kolonizacija i Slaveni. Zagreb: Matica hrvatska, 1904. Dit is de eerste studie in Kroatië over het kolonialisme en het resultaat van studies in Parijs en lezingen van professor Chailley-Bert.

58 ‘Demagozi, koji hoće da se država izgubi u raznim domaćim podhvatima, i ne misle na dužnost, što je država ima u kolonizaciji, predstavljaju dokaz uskoga horizonta. Oni ne mare za lagani razvoj velikih stvati, koje se tiču daleke budućnosti domovine.’ Stjepan Radić, ‘Svrha, opravdanje i budućnost kolonizacije s urilitatističkog stajališta’ [Bedoeling, excuus en toekomst van kolonisatie vanuit het utilitaristische standpunt]. In: Moderna kolonizacija i Slaveni. Zagreb: Matica hrvatska, 1904, p. 351.

[p. 55]

Het lijkt wel, bovendien, dat hij niet tevergeefs heeft gesproken omdat er ernstig gediscussieerd wordt over zijn koloniale ervaringen, en de mogelijkheid werd geopperd om enkele van zijn gedachten uit te voeren [...]. Zijn vlammende protest tegen de sterke en botte handelsgeest veroorzaakte grote opschudding, niet alleen in Nederland maar ook in de andere landen die koloniën hadden.⁵⁹

Het gebeurde misschien vanwege het gebrek aan belangstelling voor het Nederlandse kolonialisme, dat sinds 1949 niet meer bestaat. Een brede verschuiving binnen de receptie van dit thema in Joegoslavië is toch opmerkelijk en was resultaat van, in de eerste plaats, politieke omstandigheden.

De receptie van Multatuli in het voormalige Joegoslavië varieert dus van een racistisch paradigma via een socialistisch en communistisch rolmodel tot een schrijver die voorloper van de Nederlandse hervormingsbeweging was. Jarenlang had Dekker een sterke ‘secundaire positie’ binnen het Joegoslavische culturele ‘polysysteem’ en zijn werk was een belangrijk deel van literaire canon. Maar na Hergešić heeft hij zijn ideologische prerogatieven verloren. Dekker zonk naar de zwakke ‘secundaire positie’ van het ‘polysysteem’, en verder - raakte in vergetelheid, tot de uitgave van Max Havelaar in 1996 verscheen.^6061626364

59 Zie: http://en.wikipedia.org/wiki/Ante-Starcevic.

60 Svetozar Marković (1846-1875) was de pionier van het socialisme in Servië. Voorloper van het communisme in shs. Zie: http://en.wikipedia.org/wiki/Svetozar-Markovi%C4%87.

61 Filip Filipović (1878-1938) was de eerste secretaris generaal van Communistische partiij van Joegoslavië. Zie: http://en.wikipedia.org/wiki/League-of-Communists-of-Yugoslavia.

62 Zie over Dragotin Gustinčič (1882-1974): http://sl.wikipedia.org/wiki/Dragotin-Gustin%C4%8Di%C4%8D.

63 ‘Čini se, štoviše, da nije govorio u prazno, jer se o njegovim kolonijalnim iskustvima ozbiljno diskutira, a razmotrena je mogućnost da se neke njegove misli provedu u djelo [...] Njegov plameni protest protiv krutoga i tupoga komercijalizma živo je odjeknuo ne samo u Holandiji nego i u drugim dršavama koje imaju kolonije.’ Ivo Hergešić, ‘Čovek koji uze ime Multatuli’. In: Knjiševni portreti: novi izbor. Zagreb: Stvatnost, 1967, p. 329.

64 Zie: Itamar Even-Zohar, ‘Polysystem Studies’. In: Poetics Today, jg. 11, nr. 1, 1990, p. 10-27 (bron: http://www.tau.ac.il/~itamatez/works/books/ez-pss1990.pdf)

Literatuur

Rat za kolonije, editie ‘Dokumenti današnjice’ nr. 24, Beograd: Sedma Sila, 1940.

Mali narodi kojima preti rat, editie ‘Dokumenti današnjice’, nr. 28. Beograd: Sedma Sila, 1940.

Uporišta kolonijalizma, editie ‘Dokumenti današnjice’, nr. 129. Beograd: Sedma Sila, 1965.

Čolanović 1954 - Voja Čolanović, ‘Panorama savremene holandske knjiševnosti / Holandija i njei pisci’. In: nin, iv, nr. 177 (23 mei 1954).

Even-Zohar 1990 - Itamar Even-Zohar, ‘Polysystem Studies’. In: Poetics Today. International Journal for Theory and Analysis of Literature and Communication, jg. 11, nr. 1, 1990.

Grave 2001 - Jaap Grave, Zulk vertalen is een werk van liefde. Bemiddelaars van Nederlandstalige literatuur in Duitsland 1890-1914. Nijmegen: Vantilt.

Hergešić 1967 - Ivo Hetgešić, Knjiševni portreti: novi izbor. Zagreb: Stvarnost.

Hergešić 2005 - Ivo Hetgešić, Hrvatska moderna. Zagteb: Ex-Libris.

Hergešić 2005 - Ivo Hergešić, Poredbena ili komparativna knjiševnost. Zagreb: Ex-Libris.

Ivaševa 1951 - V.V. Ivaševa, Kurs lekcii po istorii zapadnoevropeîskoî literatury xix veka. Moskva: Izdatel'stvo Moskovskogo universiteta.

Kogan 1911 - P.S. Kogan, Očerki po istorii zapadno-evropeîskih‘literatur’. Moskva: Zarja.

Multatuli 1993 - Multatuli, ‘Maks Havelar: odlomak’. In: Erazmo, nr. 2.

Multatuli 1920 - Multatuli, Parabole. Zagreb: Tipografija.

Multatuli 1939 - Multatuli, Maks Havelaar ali Nizozemska trgovska družba prodaja na drašbi kavo.

Ljubljana: Hram.

[p. 56]

Multatuli 1946 - Multatuli (Eduard Douwes Dekker), Maks Havelaar ili nizozemska trgovačka kompanija prodaje na drašbi kavu. Zagreb: Matica hrvatska.

Multatuli 1947 - Multatuli, Saidja in Adinda-indonezijska pravljica. Ljubljana: Cankarjeva zalošba.

Multatuli 1955 - Multatuli, ‘Sandža i Adinda: odlomak iz romana Maks Havelar’. In: Dnevnik (5 juni 1955).

Multatuli 1965 - Multatuli, Max Havelaar ali nizozemska trgovska drušba prodaja kavo na dražbi. Ljubljana: Mladinska knjiga.

Multatuli 1996 - Multatuli, Maks Havelar ili Licitacije kafe Holandskog trgovačkog društva. Beograd: LutErazmo & ReVision Consulting Group.

Novaković-Lopušina 2005 - Jelica Novaković-Lopušina, Leksikon holandske i flamanske knjiševnosti. Beograd: Partenon.

Novaković-Lopušina 1994 - Jelica Novaković-Lopušina, Malo svedočanstvo vere / kleine akte van geloof. Beograd: Luta.

Petrović 1963 - Ljubomir Petrović, Zapad jedinstvo i protivrečje, editie ‘Dokumenti današnjice’, nr. 63. Beograd: Sedma Sila.

Radić 1904 - Stjepan Radić, Moderna kolonizacija i Slaveni. Zagreb: Matica hrvatska.

Bibliografija Jugoslavije: članci i prilozi u časopisima, novinama i zbirnim delima. Serija C: filozofija, umetnost, sport, kniževnost, muzikalije.

Hrvatska enciklopedija. Zagreb: Naklada hrvatskog izdavalačkog bibliografskog zavoda, 1942.

Leksikon svjetske krjiževnosti djela. Zagreb: Školska knjiga, 2004.

Mala enciklopedija Prosveta - opšta enciklopedija. Beograd: Prosveta, 1978^3.

Mala politička enciklopedija. Beograd: Savremena administracija, 1966.

Najljepše novele svijeta. Vol. 7. Zagreb: Hrvatska književna naklada, 1939.

Narodna enciklopedija srpsko-hrvatsko-slovenačka. Zagreb: Bibliografski zavod, 1922.

Opšta enciklopedija Larousse. Beograd: Vuk Karadžić, 1971.

Politički leksikon. Beograd: Zavod za udžbenike i nastavna stedstva, 1996.

Popularna enciklopedija. Beograd: bigz, 1976.

Radnički i nacionalni oslobodilački pokreti. Beograd: Institut za medunarodni radnički pokret, 1970.

Strani pisci / knjiševni leksikon. Zagreb: Školska knjiga, 1968.

Vojna enciklopedija. Beograd: Izdanje redakcije vojne enciklopedije, 1972^2.