Over Multatuli. Jaargang 29. Delen 58-59

[p. 5]

Meerten Welleman
De Wouter van Jan Kruis

Hoe ben je op het idee gekomen om een bewerking te gaan maken van Woutertje Pieterse?

Ik had natuurlijk al wel eens van Woutertje Pieterse van Multatuli gehoord, maar ik kende het niet. In 1980 ging ik naar New York op vakantie en toen kocht ik op het vliegveld een pocketeditie. Ik zag mijn kans schoon om eens te kijken wat dat verhaal nu eigenlijk inhield. Ik heb toen tien dagen door New York rondgewandeld met in mijn achterzak Woutertje. Ik vond het een leuk boek. Dat was dus mijn eerste kennismaking. Niet lang daarna kwam ik op het idee om er eens iets mee te gaan doen als ik opgehouden zou zijn met mijn strip Jan, Jans en de kinderen. Ik ben toen wel al vrij gauw begonnen met de allereerste schetsjes. Die heb ik hier nog wel ergens staan in een boekje. Maar ik kon toen nog niet weten dat het nog vijftien jaar zou duren, of langer, eigenlijk bijna twintig jaar. Ik heb Wouter daarna nog een paar keer gelezen, want het is enerzijds een boek waar je niet gemakkelijk in komt en anderzijds een boek waarin je kunt blijven lezen. Dat bracht me op het idee dat als ik er iets mee zou gaan doen ik het dan zo moest maken dat het boek er makkelijker leesbaar van zou worden. Het mocht naar mijn smaak wel wat toegankelijker worden, de gein eraan moest wat meer worden geaccentueerd. Die vorm te geven zag ik als mijn belangrijkste taak. Dat is dus het begin van dit project geweest.

Heb je er ooit over gedacht om het boek naar deze tijd toe te tekenen of te schrijven?

Nee, nooit, ik peins er niet over. Ik heb zelfs met opzet de oude spelling gehandhaafd, want Multatuli was een geweldig stilist en zonder die stijl van schrijven, het verhaal op zich, had dat nooit de waarde gehad die het nu heeft. Ook wel een beetje uit noodzaak, omdat ik ook niet zo goed zou weten welke spelling ik anders had moeten gebruiken. Maar die taal van Multatuli is nog heel goed leesbaar en naar mijn smaak zou het er minder leuk van worden als je daaraan zou tornen.

Je hebt met veel verschillende technieken gewerkt in dit boek. Dat moet voor het eerst in jaren zijn dat je dat weer doet?

Weet je, ik heb voor dit boek aan niemand verantwoording af te leggen. Het is mijn project, mijn boek, ik heb het concept helemaal zelf ontwikkeld, mijn eigen plan getrokken. En daarmee ben ik naar De Bezige Bij gegaan. En die zeiden: we vinden het leuk, we gaan het doen. Het kan dus nu per pagina, per spread [twee A3-pagina's naast elkaar, red.] anders zijn. En natuurlijk ga je op een gegeven moment herhalen, want onuitputtelijk zijn die verschillende toepasbare tech-

[p. 6]

nieken niet. Maar dat is nu juist het leuke, de variatie, de afwisseling. Met Jan, Jans en de kinderen deed ik elke week hetzelfde kunstje. Bij het maken van Wouter paste ik het beeld steeds aan bij de stemming die de tekst opriep. Daarom staan er fragmenten strips in, met tekstballonnen en al, want persoonlijk heb ik moeite met het tekenen van mensen die niets zeggen.

Maar met het opfrissen van al die technieken die je ooit had geleerd had je geen moeite?

Dat was af en toe even zoeken en zwoegen. Maar het zat er allemaal nog.

Ik neem aan dat je je de meeste gebruikte technieken hebt eigen gemaakt in de tijd dat je veel reclamewerk maakte?

Ja, en in de periode daarna toen ik illustraties maakte voor de bladen, zoals Margriet en zo. In de jaren vijftig en zestig deed ik dat vooral. In 1970 ben ik begonnen met Jan, Jans en de kinderen in Libelle waardoor de rest van mijn werk wat naar de achtergrond verschoof.

En staan er nu ook tekeningen in het boek waarvan je de eerste keer het gevoel had dat ze niet helemaal uit de verf kwamen?

Natuurlijk, maar omdat ik geen deadline had, heb ik er veel langer over kunnen doen. Ik ben steeds terug gaan kijken en als ik niet tevreden was, heb ik tekeningen overgemaakt. Bovendien heb ik bij dit project het voordeel dat het om veel prenten gaat. Dan maakt het wat minder uit dat er paar tekeningen bij zitten die niet helemaal geworden zijn wat je ervan hoopte. Dat is onvermijdelijk.

Het boek is een mengeling van illustraties en strips geworden.

Ja, ik probeer alle vormen uit die het verhaal duidelijk kunnen maken. Maar omdat ik vind dat in illustraties een tekstje hoort, zul je dus ook in de plaatjes veel tekst aantreffen. Zo is het een grafische multimediashow geworden.

Maar er zitten toch ook pure stripelementen in?

Je hebt gelijk, er zitten duidelijke stripinvloeden in, maar het kan mij eigenlijk niet zoveel schelen hoe je het noemt.

Soms zie je scènes à la Jan, Jans en de kinderen.

Ja, maar dan van een paar honderd jaar geleden.

[p. 7]

Is dat per ongeluk gebeurd?

Nee, ik kan niet anders. [Lacht]

Er is dus geen sprake van een bewuste, vooraf gemaakte keuze?

Nee. Ik ben namelijk eerst gaan selecteren in de tekst. Daar ben ik trouwens wat drastischer in geweest dan Multatuli's weduwe Mimi. Tijdens dat selecteren en lezen heb ik wat in me opkwam bij bepaalde scènes in schets op papier gezet. Uiteraard heb ik wel geprobeerd een balans in de verschillende technieken aan te brengen. Ik ben het verhaal dus wel gaan indelen. Maar daar waar ik echt een stripverhaal nodig had, heb ik dat ook gebruikt.

Je hebt het boek dus niet helemaal, integraal overgenomen?

Nee, ik heb het boek, zoals ik al zei, naar mijn smaak toegankelijker gemaakt. In Idee 1065 zegt Multatuli: ‘Ik gis en vrees dat velen de Wouter-geschiedenis lezen om... nu ja, om iets wat my bijzaak is. Doch zonder die velen zou m'n uitgever weldra genoodzaakt zijn, m'n kopie te weigeren.’ Die bijzaak werd voor mij hoofdzaak. Mijn eerste doel is de verhaallijn van het leven van Wouter zo helder mogelijk te maken. Daarom heb ik, nog meer dan Multatuli's weduwe al had gedaan in de Elsevier-uitgave van 1890, het verhaal ontdaan van uitweidingen en breedsprakigheid. Wie ook maar een greintje bescheidenheid bezit, doet zoiets niet zonder er een groot schuldgevoel aan over te houden. Want wie ben ik om in de tekst van Multatuli in te grijpen. Maar anderzijds moest ik ook ruimte veroveren voor mijn illustraties. Heel veel waarde hecht ik aan de herkenbaarheid van het levensverhaal. Of het nu om de lezer uit Multatuli's tijd of om de lezer van nu gaat, de meeste mensen zullen de dromen en fantasieën, de belevenissen, de vreugde en het verdriet van Wouter herkend hebben en herkennen. Het is niet voor niets één van Multatuli's meest gelezen en meest populaire boeken. Ook hadden Multatuli en vele van zijn tijdgenoten de gewoonte elk hoofdstuk te beginnen met een voorbeschouwing van wat er stond te gebeuren. Die hoofdstukkenindeling heb ik laten vervallen en de geschiedenis ingedeeld met verwijzing naar de nummers van de Ideën. Door mijn ingrijpen in de tekst zouden immers de tekstjes van de voorbeschouwingen mogelijk niet meer kunnen kloppen.

Je hebt de eerste druk gebruikt van Woutertje Pieterse?

Jazeker, die had ik al enige tijd in huis. Van het Multatuli Museum heb ik een tweede set te leen gekregen om mee te kunnen werken.

[p. 8]

‘De lachende Multatuli’, door Jan Kruis geschetst op verzoek van Jos van Waterschoot, die ervan overtuigd is dat Multatuli ondanks alles toch veel gelachen moet hebben.

[p. 9]

Is er nog een bruggetje te leggen naar Jan, Jans en de kinderen?

Ja hoor. Dat heeft natuurlijk veel met de beperkte mogelijkheden van de tekenaar te maken. Je oeuvre is hoe je het wendt of keert een beperkt reservoir waaruit je kunt putten. Ik vind die Pennewip bijvoorbeeld een heel leuke figuur om te laten acteren. En onbewust gaat die dan toch een beetje lijken op opa uit Jan, Jans en de kinderen.

Maar je hebt doelbewust de figuren uit je strip niet als figuranten opgevoerd.

Kijk eens op de eerste pagina, daar zie je de rode je-weet-wel kater uit Jan, Jans en de kinderen zitten. En ook verderop in het verhaal komt hij nog eens terug.

Heb je je veel moeten documenteren?

Ja, maar dat is wel leuk. Om je te verdiepen in de Romantiek, Biedermeier, de tijd van Lodewijk Napoleon. Het ene moment heeft hij het over de keizer, drie bladzijden later over de koning. Er zit geen continuïteit in. Bij het gezin van Woutertje Pieterse is het van hetzelfde laken een pak: in het begin heeft hij drie jongere broertjes en zusjes. Een paar hoofdstukken verder is Wouter weer de jongste. Multatuli is wat dat betreft wat chaotisch.

Zijn er nog bepaalde historische illustraties waardoor je je hebt laten leiden?

Nee, ik heb me wel ingelezen en illustraties gezien die bij Woutertje Pieterse gemaakt zijn, maar die vond ik allemaal niks. Juffrouw Laps werd bijvoorbeeld altijd nogal negatief afgebeeld, als een oude, lelijke kwezel. Maar ik had vanaf heb begin het gevoel dat het een jonge en best aardige vrouw is. Ik voelde wel wat voor haar. In de loop van de geschiedenis Geschiedenis begon ik haar steeds sympathieker te vinden. Daarom heb ik haar niet als monster afgebeeld. Maar historische illustraties als inspiratiebron, nee, ik vond ze niet goed voor zover ze er al zijn. En dat beeldje dat op de Noordermarkt staat vind ik als leidraad ook niks. Multatuli wilde in zijn Wouter hoog en laag vatten in één greep. Het motto van het boek is niet voor niets: een parelduiker vreest den modder niet.

Het boek geeft een goed beeld van die periode?

Nou dat betwijfel ik. Want de periode waarin het boek zich afspeelt, de eeuwwisseling, ik vind niet dat hij daar een echt beeld van geeft. De historische context is overigens in Woutertje Pieterse een verhaal apart. Als je een historische geschiedenis gaat illustreren, is het van groot belang te weten wanneer het verhaal zich afspeelt en dat is in de Wouter niet eenvoudig. Het verhaal begint al gelijk met de zinsnede: ‘Het jaar weet ik niet.’ Voorts heeft Multatuli er schik in

[p. 10]

de lezer in verwarring te brengen. In Idee 1090 is hij daar expliciet over. Hij zegt daar dat hij op het Wouter-verhaal geen jaartal wil plakken ‘1. gemakshalve en 2. om waar te kunnen blijven in hoofdzaken’. In Idee 1156 begint hij er nog eens over: ‘Vooreerst heeft m'n verhaal geen dagtekening - de welberekende fout die my de vryheid verschaft naar hartelust rondtegrabbelen in de aard der dingen...’ Het ging Multatuli dus niet in de eerste plaats om het chronologisch geschetste leven van het jongetje Wouter, maar om de omgeving, het milieu en de sfeer waarin hij opgroeit en de ideeën die Multatuli daarover had. Voor mij steekt het wat de verschijningsvormen betreft dus ook niet op een jaartje. Ik heb het gesitueerd in de eerste tien, twintig jaar van de negentiende eeuw.

Jij bent al jaren geleden met dat boek begonnen...

Ja, ik had het Multatuli Museum ook al eens bezocht, toen Jos nog geen idee had dat het bestond, heel lang geleden. Dat was toen naar aanleiding van mijn kennismaking met Woutertje Pieterse. Jos bezocht op zijn beurt een paar jaar geleden als stripliefhebber het net geopende Stripmuseum in Groningen en daar zag hij toen schetsjes hangen die ik van het Wouterverhaal gemaakt had. Jos barstte toen tot verbazing van zijn rondleider, Klaas Kuperus, in citaten uit. En die zei toen: jij moet eens contact opnemen met Jan Kruis, want die vindt dat wel leuk. En toen zat Jos hier drie dagen later. Jos heeft me toen uitgenodigd een nachtje te komen doorbrengen in het geboortehuis van Multatuli. Daar hebben we toen ook de allereerste afspraak met De Bezige Bij gemaakt. En daar is het project dus echt opgestart.

Maar wat voor rol speelde Jos nu precies? Hoe zou jij dat willen noemen? Redacteur?

Nee, dat gaat te ver. De redacteur zit bij De Bezige Bij. Jos is mijn vraagbaak en dat is niet onbelangrijk. Ik krijg er een prettig gevoel van. Hij kent Woutertje Pieterse en Multatuli, en moedigde mij steeds aan dit boek af te maken.

Wat maakt Woutertje Pieterse nu zo'n uniek boek? Er zijn toch veel van dat soort verhalen geschreven?

Het is natuurlijk niet toevallig dat dit verhaal zoveel mensen aansprak en nog steeds aanspreekt. Vóór Woutertje Pieterse werden kindertjes beschreven volgens de vaste patronen van eerzaamheid en deugdzaamheid. Jantje zag eens pruimen en laat ze dan hangen omdat zijn vader hem het verbood ze te plukken. Dat was het type kind dat werd beschreven. En hier gaat het om het jongetje dat alle eigenschappen heeft van een echt mens, met al zijn twijfels en zorgen, zijn angst voor de meester, voor zijn eigen falen vooral, bang omdat hij het allemaal niet kan. Dat soort getob van zo'n jongetje van een jaar of twaalf, dat was nog nooit vanuit die optiek beschreven.

[p. 11]

Geschilderd portret van Multatuli door Jan Kruis

(Jos van Waterschoot) Het meest gelezen kinderboek tot die tijd was De brave Hendrik dat vele tientallen drukken beleefde. De braafheid droop af van Hendrik. Kinderen herkenden zich er niet in, er werd hun geen spiegel voorgehouden, maar een voorbeeld. En toen kwam Wouter die zijn bijbeltje verkwanselde om een roverromannetje te kunnen lezen, die erover droomt een rover te worden en dat beschrijft in ‘Het Rooverslied’. Multatuli psychologiseerde. Hij beschrijft wat een kind echt voelt en denkt, waarom een kind handelt zoals het handelt.

(Jan Kruis) Hij ging daarbij uit van zijn ervaringen, dus wat hij zelf had meegemaakt, want hij had toen zelf nog geen kinderen grootgebracht. Hij had ze wel, kinderen, maar het is ons allemaal bekend hoe het daarmee is gegaan. Hij had er wel allerlei ideeën over hoe je kinderen moest opvoeden, dat zie je aan dokter Holsma in het boek. En dat je ze niet naar school moest sturen, maar ze zelf van alles moest leren. Hij was er zelf echter nooit, hij heeft zijn eigen kinderen dus niet opgevoed. Maar hij heeft zijn eigen kindzijn wel heel diep ervaren, anders kun je er zo niet over schrijven.

[p. 12]

Je kunt dus zeggen dat Multatuli zijn tijd ver vooruit was.

Ja, kijk maar eens naar de belangrijke rol van het atheïsme in het boek. Dat was zeker niet alledaags. Ik heb dan ook de god van Michelangelo genomen als uitgangspunt en daar een brilletje op de neus getekend.

Is Multatuli voor jou als mens door dit project tot leven gekomen?

Jazeker, meer en meer. Al werkend ga je dingen afvragen, ga je biografieën lezen. De laatste biografie bijvoorbeeld van Dik van der Meulen heb ik altijd onder handbereik. Het leuke aan dat boek is dat Van der Meulen Multatuli's leven vergelijkt met het Wouterverhaal. Bijvoorbeeld dat stuk over die pepermuntjes in Woutertje Pieterse, dat schijnt echt gebeurd te zijn. Multatuli was eigenlijk geen echte romanschrijver. Hij bedacht heel weinig zelf. Wel zijn de karakters heel sterk getekend. Die jongetjes Halleman, Wouter, Pennewip, Stoffel, dat roept allemaal om tekeningen. Het zijn door Multatuli neergezette karakters die nog niet in beeld waren gebracht. Daar lag voor mij de uitdaging. De Bezige Bij en de mensen van het Van Goghmuseum, waar een tentoonstelling over het boek komt, vonden dat daar een portret van Multatuli niet mocht ontbreken. Dat kunnen de bezoekers aan de tentoonstelling zien.

Ben je dan niet bang voor de kritiek?

Nou, er zijn volgens mij niet zoveel mensen die Woutertje Pieterse helemaal tot het einde hebben gelezen. Maar bang, nee. Je zou van de Woutertje Pieterse ook makkelijk een film of een musical kunnen maken, er is al een opera van Woutertje Pieterse gemaakt. Weet je, als de editie die ik maak je niet bevalt, kun je kiezen uit nog zoveel andere edities.

Het lijkt me voor lezers die het verhaal helemaal niet kennen een bijzonder boek te worden.

Het is heel leuk en staat wat de humor betreft in een traditie. Er loopt een lijntje van Elsschot en Carmiggelt zo terug naar Multatuli. Carmiggelt las Multatuli ook graag. Het verhaal en het taalgebruik zijn heel erg geestig. Als er al iets op Multatuli aan te merken is, dan is het dat hij hier en daar nogal breedsprakig is. Maar ja, de meeste van zijn tijdgenoten waren nog breedsprakiger. Daar steekt hij nog heel gunstig bij af.

Ter afronding: de belangrijkste drijfveer tijdens dit project was dus om het boek toegankelijker te maken?

Ja, en daar heb ik van genoten. Ik vond het maken van dit boek verschrikkelijk leuk om te doen. Lees die scènes aan het begin, de scènes met Pennewip, die zijn

[p. 13]

kostelijk. En door mijn tekeningen en de typografie is het leuke eraan wellicht nog duidelijker naar voren gehaald. Je hoeft de Woutertje Pieterse nu niet meer als een klein stoffig boekje te lezen, vanaf mei 2007 is er een mooi royaal tafelformaat beschikbaar met heel veel plaatjes.

Stoffel en juffrouw Laps, door Jan Kruis

Eind mei wordt de bewerking van Woutertje Pieterse gepresenteerd in het Van Goghmuseum te Amsterdam. Daar zullen dan gedurende enkele maanden de tekeningen van het verhaal te bezichtigen zijn. Ter gelegenheid van de opening zal de mini-opera ‘Het Rooverslied’ worden opgevoerd.