OSO. Tijdschrift voor Surinaamse taalkunde, letterkunde en geschiedenis. Jaargang 32

[p. 110]

Michiel van Kempen
In memoriam Jan van Donselaar 1928-2013

Bestaan ze nog: de wetenschappers die elk moment van hun denken en doen wijden aan hun passie, ongeacht of ze dat nu lauweren of pecunia opbrengt? In tijden van opgeschroefd management, rationalisering en bezuiniging lijkt er voor hen nauwelijks nog plaats te zijn. Maar 't mooie is dat dat soort wetenschappers hun eigen plaats creëert, niet zozeer aan een of ander instituut, maar wel degelijk in het onderzoeksveld, met toonaangevende publicaties.

Jan van Donselaar, die op vrijdag 12 april 2013 op 84-jarige leeftijd overleed in zijn woonplaats Bilthoven, was zo'n gepassioneerd wetenschapper, al was hij natuurlijk van een generatie die het echte managementsgeweld glimlachend achter zich had kunnen laten. Hij was geboren op 10 december 1928 in Eindhoven als zoon van Philips-directeur Hermanus van Donselaar, en ging aan het begin van de jaren '60 als jong bioloog naar Suriname om er jarenlang in de omgeving van Brokopondo en de savannes in de Zanderij-strook het ecosysteem te bestuderen. In 1963 promoveerde hij aan de Rijksuniversiteit Utrecht op de studie An ecological and phytogeographic study of Northern Surinam savannas. Zijn vrouw Lies ten Bokkel Huinink promoveerde in hetzelfde jaar op een proefschrift over de vegetatie van hetzelfde savannegebied.

Jan van Donselaar bleef publiceren op het terrein van de natuurstudie van Suriname, maar hij had, inmiddels verhuisd van het stuwmeerdistrict Brokopondo richting hoofdstad Paramaribo, oog gekregen voor een ander veld van wetenschapsbeoefening: de taalvariant die we nu kennen als het Surinaams-Nederlands. Hij begon alles wat kenmerkend mocht heten voor de Surinaamse variant van het Nederlands systematisch bijeen te brengen in een kaartsysteem. Dat was in die jaren een hachelijke onderneming: er was niemand opgeleid met het Surinaams-Nederlands. De taalvariant was niet gestandaardiseerd en riep tal van vragen op. In de wetenschap vragen van de aard: wat is wel en wat is niet Surinaams-Nederlands? En in het onderwijs praktische vragen als: wat kunnen we wel en wat niet goed rekenen als een leerling een opstel inlevert? Om maar een voorbeeld te geven: als presidentsvrouwe Ingrid Bouterse zegt dat we van een mier geen olifant moeten maken, in plaats van: van een mug een

[p. 111]

olifant maken, is dat dan Surinaams-Nederlands of een doodordinaire verspreking? En veel hoofdbrekens kostte hem het taalgebruik van Edgar Cairo: wat was authentiek? Waar hield het Surinaams-Nederlands op en werd de taal een eigen brouwsel van Cairo-makelij, veelal letterlijke omzettingen vanuit het Sranantongo?

Terwijl Van Donselaar zoveel mogelijke gedrukte bronnen doorploegde, legde hij ook goed zijn oor te luisteren bij sprekers van de taal. En daar stuitte hij op een karakteristiek Caraïbisch taalverschijnsel: code-switching, het snel ‘schakelen’ tussen verschillende talen, waarbij men naar believen een woord kiest uit een taal die net op dat moment het woord ingeeft dat men zoekt. De vraag is dan ook of heel veel woorden die Van Donselaar opnam, niet simpelweg thuishoren in het Sranantongo, al worden ze dan ook in een Surinaams-Ncderlandse context gebruikt. Opvallend is trouwens dat het aandeel aan het Sranantongo ontleende woorden onevenredig veel groter is dan woorden uit welke andere Surinaamse taal, ook, terwijl men in bijvoorbeeld Hindostaanse kringen hetzelfde verschijnsel van code-switching kan waarnemen in het spreken van het Surinaams-Nederlands.

In 1976 kwam van Donselaar bij het Instituut voor Algemene Taalwetenschap van de Rijksuniversiteit Utrecht met een geannoteerde lijst van Surinaams-Nederlandse woorden en uitdrukkingen, het Woordenboek van het Surinaams-Nederlands. Een geheel nieuwe editie van die lijst, naar omvang gegroeid van 1400 naar 6600 woorden, verscheen in 1989 bij Dick Coutinho in Muiderberg. Op aandringen van Van Donselaar was die fraaie uitgave voorzien van een geplastificeerd omslag, zodat het altijd vraatzuchtige ongedierte van Suriname er de tanden op zou stuk bijten. Maar de uitgever moest op een ander verschijnsel zijn tanden stuk bijten: de verhoopte afname van een groot aantal exemplaren van het boek door het Surinaamse Ministerie van Onderwijs ten gebruike van de scholen bleef uit. Het kleingeestige, anti-Nederlandse sentiment prevaleerde boven de vaststelling dat Van Donselaars woordenboek de belangrijkste bijdrage rot de kennis van het Surinaams-Nederlands tot dan toe was. Wat men ook van het woordenboekboek mag denken, het is een ijkpunt gebleven. Latere publicaties, zoals de Woordenlijst Surinaams-Nederlands (1996) van Renate de Bies halen het naar omvang en corpusafbakening in de verste verte niet bij Van Donselaars werk. Pas met het Prisma Woordenboek Surinaams Nederlands van Renata de Bies, kwam er in 2009 een eerste tegenhanger, zij het dan ook naar omvang nog niet half zo groot als Van Donselaars werk en met een bronnenlijst die drie keer zo klein was.

Ook na de publicatie van zijn woordenboek bleef Van Donselaar gefascineerd door de taalmaterie. Hij dacht zelfs nog aan een tweede, nu taalkundig proefschrift, maar daar is het nooit van gekomen. Wel schreef hij voor Oso, Vooys, Onze Taal en andere tijdschriften verschillende

[p. 112]

artikelen, onder meer een minutieuze analyse in jaargang 14, nr. 1 van Oso van de dierenwereld in De stille plantage van Alben Helman. Droog stelde hij vast dat dieren verkeerd zijn benoemd door de oude meester of zelfs totaal niet in het Surinaamse bos voorkomen. Van Donselaar was een vaste verschijning op de IBS-colloquia, en er kon geen debat gevoerd worden, of hij stond op om een taalkundige, historische of biologische kanttekening te maken. De laatste jaren stond hij in contact met de lexicografen van het Woordenboek der Nederlandsche Taal/Van Dale, die met elke nieuwe editie een aantal Surinaams-Nederlandse woorden en uitdrukkingen in het bestand opnemen.

Jan van Donselaar was geen schreeuwer, maar wel een vasthouder. Hij kwam altijd even beminnelijk over, om heel veel kon hij mild lachen, hij leefde sterk mee met de Surinaamse gemeenschap zonder er in aanstellerigheid in op te gaan. Als het ging om de lexicografie bleef hij altijd kordaat en exact. Toen ik ergens had geschreven dat ik in een winkel in Paramaribo had gehoord dat er een onderscheid werd gemaakt tussen een Samsonite en een koffer (of liever in Surinaams-Nederlands: een valies!), vroeg hij me het hemd van het lijf. Want hij wist dat ik ook literair werk had geschreven, en met schrijvers moest hij, exact wetenschapper die hij was, altijd extra opletten.

De wakkere wetenschapper moest in zijn laatste levensfase het leed van een beginnende dementie doorstaan en brak ook nog eens zijn heup. Voor iemand die als bioloog de wondere wereld van de natuur zo lang had bewonderd, was dat uiteindelijk het signaal om een verder fysiek verval niet af te wachten. Een gepassioneerd Surinamist is daarmee heengegaan.