OSO. Tijdschrift voor Surinaamse taalkunde, letterkunde en geschiedenis. Jaargang 26

[p. 345]

Hajo G. Boomgaarden & Rens Vliegenthart
Aanwakkeren of blussen?
De journalistieke rol in het integratiedebat verdient een genuanceerde beschouwing

Debat & polemiek

Krantenkoppen melden keer na keer: ‘Allochtonen twee keer zo vaak werkloos’, ‘Marokkaanse hangjongeren maken buurt onveilig’, ‘Terreurverdachte in Moskee.’ Week in week uit lezen we: ‘Wilders stijgt in de peilingen’, ‘PVV nu groter dan GroenLinks’ en ‘Nederlanders liefst geen contact met Moslims.’ Deze combinatie van berichten leidt al te gemakkelijk tot de conclusie dat de media een aanjagende rol spelen in dergelijke processen. Dat ze in zeker opzicht schuldig zijn aan de kloof tussen autochtonen en allochtonen in dit land, medeverantwoordelijk voor het creëren van angst en onbegrip voor buitenlanders. En natuurlijk zijn er mensen die de media verwijten dat Wilders en Forruyn het zo ver geschopt hebben in de politiek. Of, om het kort en bondig te formuleren: ‘Zonder De Telegraaf geen PVV.’ Journalisten zouden onbetrouwbaar zijn, alleen maar uit zijn op verhoging van kijkcijfers en oplagen en geen verantwoordelijkheid nemen voor de desintegratie van de maatschappij. Zonder deze journalisten zou een terugkeer naar de goede oude tijd van multiculturalisme en tolerantie een reële optie zijn.

Maar is dit niet een te gemakkelijkc conclusie? Mogen we de media werkelijk verwijten dat ze bijdragen aan racisme en vijandigheid jegens allochtonen, en meer nog: aan de opkomst van extreem rechts? Maken journalisten inderdaad misbruik van hun machtspositie, zoals oud-minister van Justitie Donner met enige regelmaat heeft beweerd? In sommige gevallen misschien wel, maar vaak ook niet - in ieder geval vergen zulke kwesties genuanceerde antwoorden, niet de gemakkelijke antwoorden die men zo vaak hoort.

Om iets te kunnen zeggen over de invloed van de media op de relatie tussen autochtonen en allochtonen, moeten we weten hoe in dit land over etnische groepen bericht wordt. Kloppen de bovengenoemde krantenkoppen, gaat het nieuws inderdaad alleen over de slechte economische situatie van buitenlanders, over het afpakken van huizen en banen van Nederlanders, over de dreiging van moslimterrorisme, over onveiligheid op straat en drugskoeriers, over onoverkoombare cultuurverschillen, over onderdrukking van vrouwen, slechte taalvaardigheden van allochtonen, gebrek aan integratie enzovoorts? Dit zijn inderdaad voor een groot deel de onderwerpen waarover wordt bericht.

[p. 346]

Maar is dat wel zo negatief? Dat hangt ervan af. Het is slechte journalistiek als alle moslims beschuldigd worden van de neiging hun vrouwen te onderdrukken. Schrijven over de mogelijkheid om anoniem te solliciteren in een verhaal over werkloze allochtonen is daarentegen goede journalistiek. Het is slecht als er gesuggereerd wordt dat de meeste Antillianen die Nederland binnenkomen drugs smokkelen, maar het is goed als er benadrukt wordt dat mensen die zoiets doen, dat vaak niet geheel vrijwillig doen.

Goede berichtgeving laat zien dat lang niet alle Marokkaanse jongeren op straat rondhangen en mensen lastigvallen, en als ze dat doen, dat misschien ook wel komt doordat ze geen werk of stageplek kunnen krijgen. Het is goed als cultuurverschillen geanalyseerd worden, maar het is slecht als die verschillen als onoverkoombaar beschreven worden. Bijvoorbeeld: Polen komen het land binnen om werk te vinden. Maar daarbij gaat het vaak om werkzaamheden die Nederlanders niet zouden willen uitvoeren (tenminste, niet voor dat salaris). Het eerste zeggen en het tweede verzwijgen is een voorbeeld van onverantwoordelijke journalistiek.

Het gaat er dus niet zozeer om welke onderwerpen aan bod komen in de berichtgeving over allochtonen, als wel om de mattier waarop die onderwerpen besproken worden. Het gaat erom of gehele groepen in verband gebracht worden met een thema of interpretatie, of dat de berichtgeving genuanceerd is en duidelijk maakt hoever uitspraken gaan. Het gaat dus niet om de onderwerpen op zich, maar om de daadwerkelijke inhoud van de berichtgeving!

De in de eerste alinea genoemde krantenkoppen zijn voorbeelden die allemaal - sommige vaker, sommige minder vaak - zijn terug te vinden in de Nederlandse nieuwsberichtgeving. Immigranten worden daarin, vooral in de populistische media, vaak voorgesteld als bedreigend: bedreigend voor de veiligheid, voor de Nederlandse cultuur en tradities, of voor de economische situatie van het land en de autochtone bevolking.

Maar sommige media - vooral de serieuze kwaliteitsmedia - laten ook de andere kant van het verhaal zien. Zij beschrijven soms ook de positieve gevolgen van immigratie en de bijdrage die immigranten leveren aan de economie of het culturele leven in Nederland. Hierbij moet wel worden aangetekend dat de negatieve berichtgeving meestal overheerst. Vooral na de aanslagen van 11 september 2001 en de daaropvolgende ‘strijd tegen het internationale terrorisme’ zijn de berichten die immigranten als potentiële bedreiging afschilderen opvallend toegenomen. Het negatieve nieuws is dominant in de berichtgeving.

De inhoud van het nieuws is belangrijk, want die inhoud heeft gevolgen voor wat mensen denken over allochtonen, over Marokkanen en Antillianen, over moslims en over Polen. Maar dat nieuws heeft ook gevolgen voor het politieke landschap en voor wat de politiek in dit land doet met individuen van andere komaf. Zo zien we dat mensen die alleen een antenne hebben voor zeer negatief en bedreigend nieuws over allochtonen,

[p. 347]

vaak ook een negatieve houding jegens hen aannemen. Nieuws kan daardoor de vijandigheid tegenover etnische anderen aanwakkeren. Negatief nieuws leidt tot slechte interetnische verhoudingen. We zien ook dat een toename aan nieuws over immigratie en etnische minderheden leidt tot meer steun voor extreem rechtse partijen in de peilingen. We weten bovendien dat positieve berichtgeving over allochtonen, die meer de context onderstreept in plaats van alleen naar incidenten te kijken, juist positieve effecten kan hebben en ertoe kan leiden dat mensen zich wat minder bedreigd voelen door etnische anderen. Het gaat vooral ook om het vinden van de balans tussen negatieve en positieve berichtgeving.

Mogen we journalisten dan beschuldigen van het aanwakkeren van vijandigheid, van het creëren van een kloof tussen allochtoon en autochtoon? We mogen ze in ieder geval niet allemaal over één kam scheren. Sommige doen het beter dan andere. Het lijkt erop dat vooral de meer populistische nieuwsmedia geneigd zijn om eerder de negatieve kanten van immigratie en allochtonen te benadrukken. Zij vertellen veel minder vaak een positief verhaal en zijn meer op incidenten gericht. Overigens is dit geen oproep aan journalisten om negatieve incidenten te verzwijgen. Als Van Gogh door een radicale aanhanger van de islam vermoord wordt, dan moeten we dat weten, dan is dat zeker nieuws. Als binnen een islamitisch gezin eerwraak plaatsvindt, dan mag daar best over geschreven worden. Wel willen we benadrukken dat er vaak ook andere kanten aan een verhaal zitten. En dat het voor de bevordering van een vreedzame samenleving van belang is om ook juist die, misschien commercieel minder interessante of iets moeilijkere kanten te laten zien. Dit is in zekere zin misschien zelfs minder een taak van de individuele journalist dan van de gehele redactie, en van de personen die de hoofdlijnen bepalen. Toegegeven, dit is gemakkelijk gezegd. Er spelen namelijk veel meer factoren een rol dan alleen de individuele voorkeur van een journalist of hoofdredacteur.

Vaak vergeet men dat er een heel systeem bestaat dat de selectie van nieuws en de berichtgeving beïnvloedt. Commercialisering is daarbij natuurlijk van groot belang. Media hebben als hoofdtaak informatieoverdracht, maar er moet ook geld mee verdiend worden. En om geld te kunnen verdienen, moet het nieuws de lezer aanspreken. Daarom moet het vaak snel en kort. Snel, omdat het recent moet zijn - anders is het niet interessant. En kort, omdat de meeste mensen geen tijd hebben om uitvoerig de krant te lezen. Bovendien is er niet voor elk verhaal een hele pagina beschikbaar; het televisiejournaal is sowieso beperkt in lengte. Dit versterkt de tendens om korte en op incidenten gerichte berichten naar buiten te brengen, vaak met een negatieve en generaliserende teneur.

Conflict is een ander belangrijk aspect daarbij. Conflict en niet consensus stimuleert de verkoop van kranten. In een conflict staan twee partijen tegenover elkaar, wij tegenover zij, autochtonen versus allochtonen.

[p. 348]

De verlichte Nederlanders versus de fundamentalistische moslims. Dit is aantrekkelijk nieuws, dit is gemakkelijk nieuws, dit is een duidelijke scheidslijn die iedereen begrijpt. En omdat toch de neiging bestaat om vanuit het perspectief van de eigen groep te schrijven, is dit vaak negatief nieuws voor de anderen, de allochtonen.

In de relatie tussen politici en media spelen routine en nieuwswaardigheid een grote rol. Concreet betekent dit dat journalisten niet zozeer geïnteresseerd zijn in het saaie, beleidsmatige verhaal, maar juist in de spannende en spectaculaire quotes van politici. Je kunt journalisten verwijten dat ze op die manier te werk gaan, maar je kunt ook de politici aankijken: zij spelen dit spel maar wat graag mee en hebben veel over voor de nodige media-aandacht.

Hoewel een reeks van factoren buiten de redactie om zijn invloed doet gelden - factoren waarop de journalist niet direct invloed kan uitoefenen - willen we toch nog een keer herinneren aan de goede oude traditie van een sociale verantwoordelijkheid van de pers. Het is namelijk belangrijk dat journalisten zich bewust zijn van hun rol in de maatschappij, en van de effecten van hun werk op de sociale samenhang en de onderlinge relaties tussen allochtonen en autochtonen. We leven allemaal samen in dit land, niemand zal meer (vrijwillig) vertrekken. Dus journalist, schrijf niet alleen wat gemakkelijk is, wat snel kan, wat mensen willen zien, horen of lezen. Vermijd het gebruik van de gemakkelijke scheidslijn tussen wij en zij, geef achtergrond en context, vergeet niet het waarom achter het wat. Wat heeft dit verhaal nu eigenlijk met Surinamers te maken, hoe relevant is het voor deze groep? Ook hier is een dubbel antwoord op zijn plaats. Vandaag de dag spelen Surinamers in Nederland bijna geen rol in het nieuws, ze zijn nagenoeg onzichtbaar geworden. Van minder dan één procent van de etnische groeperingen en actoren in het nieuws wordt expliciet vermeld dat zij van Surinaamse komaf zijn. In de berichtgeving gaat het vaak over de politieke en economische relaties tussen Nederland en Suriname, en slechts zelden over integratieproblematiek.

Er zijn zeer voor de hand liggende redenen voor het niet vermelden van de Surinaamse afkomst. Ten eerste zijn Surinamers in het algemeen aanmerkelijk beter geïntegreerd dan andere groepen en verschilt hun historische positie en relatie met Nederland aanzienlijk van die van bijvoorbeeld Turken en Marokkanen. Ten tweede lijken ook recente gebeurtenissen rond islamextremisme, zowel nationaal als internationaal, de aandacht te trekken naar groepen die afkomstig zijn uit landen waarin de islam de belangrijkste godsdienst is.

Vooroordelen jegens etnische groepen zijn voor een deel generiek - het maakt geen verschil of we het nu over Marokkanen hehhen of over Antillianen. Mensen met vooroordelen zullen die vaak net zo tegenover Duitsers hebben als tegenover Turken, Roemenen of Surinamers. Dit wordt nog versterkt door het zo gemakkelijke gebruik van het woord

[p. 349]

‘allochtoon’. Hoewel allochtonen geen homogene groep vormen - in feite is deze groep veel heterogener dan die van autochtonen - hanteren de media deze term veelvuldig. Verschillende groepen worden zo over één kam geschoren. Geen wonder dus dat mensen niet in staat zijn om genuanceerder over de verschillende etnische groepen na te denken. De media oefenen - positieve of negatieve - invloed uit en die is niet beperkt tot één bepaalde etnische groep.

Surinamers zijn misschien niet zozeer het doel van negativiteit in de berichtgeving, maar dat neemt niet weg dat de manier waarop de media over het algemeen spreken over allochtonen ook de mening van de autochtone bevolking over deze bepaalde groep beïnvloedt. Een genuanceerde berichtgeving lijkt daarom ook voor Surinamers een belangrijk punt. De nuancering die soms van journalisten mag worden gevraagd, dient echter ook aanwezig te zijn bij eenieder - burger, politicus of wetenschapper - die uitspraken doet over de manier waarop de Nederlandse journalist zijn of haar werk doet.

Literatuur

Boomgaarden, H.G., 2007 Framing the others; News and ethnic prejudice. Dissertatie Universiteit van Amsterdam.

Boomgaarden, H.G. & R. Vliegenthart, 2007 ‘Explaining the rise of anti-immigrant parties; The role of the news media content.’ Electoral Studies 26(2): 404-417.

Vliegenthart, R., 2007 Framing immigration and integration; Facts, parliament, media, and anti-immigrant party support in the Netherlands. Dissertatie Vrije Universireit Amsterdam.

Vliegenthart, R. & H.G. Boomgaarden, 2007 Real-World indicators and the coverage of immigration and the integration of minorities in Dutch newspapers.’ European Journal of Communication 22(3): 293-314.

De auteurs zijn beiden als universitair docent politieke communicatie verbonden aan de Amsterdam School of Communications Research, Universitcit van Amsterdam.