OSO. Tijdschrift voor Surinaamse taalkunde, letterkunde en geschiedenis. Jaargang 26

[p. 323]

Alida Neslo
Cultuur in Suriname
De jeugd en het juk van de traditie
Essay

Een Surinamer is (nog) geen Joe Dalton - de man van de ideeën die alle uitdagingen aangaat uit de bekende strip Lucky Luke - maar eerder Averell Dalton, de man die alles eet wat los- en vastzit, en liefst ook wat wil meenemen voor onderweg. Averell is vaak aandoenlijk als hij zich oprecht kwaad maakt omdat hij iets niet begrijpt, en niemand de tijd blijkt te hebben om het hem achteraf nog eens haarfijn uit te leggen.

Suriname is rond de vakantiemaanden in de ban van missverkiezingen. Het doet mij een beetje denken aan het Vlaanderen van de jaren zeventig, toen er bij elk wapenfeit een ‘koningin’ - nooit een koning - werd gekozen: Eierkoningin, Druivenkoningin enzovoort. In Suriname heten ze Misi Sery, Misi Keti Koti, Miss Surinam, Miss Prisiri gi Masra, Miss Whatever! Miss-zijn wordt echt als een kunst beschouwd.

Aangezien ik altijd nieuwsgierig ben naar wat vrouwen uitspoken, zeker op het gebied van de kunsten, heb ik de moeite genomen om naar een aantal van deze shows (!) te gaan kijken. En kritisch te kijken, profiterend van het feit dat ik nog niet zo lang geleden - vanuit een niet-aflatend optimisme - teruggekeerd ben naar mijn land van herkomst, zoals dat zo mooi heet. Wie met de hond slaapt, krijgt zijn vlooien; misschien lukt het mij na enige jaren niet meer om contrasten zo scherp te zien.

Zoals bij alle missverkiezingen ter wereld speelt uiterlijke verschijning een grote rol. Daar is niks op tegen, maar het wordt wel steevast ontkend. Bij geen enkele show kwam er een corpulente dame van een zekere leeftijd gehuld in overall langs... Tsja.

Waar ik mij veel meer zorgen over maak, is dat ik tijdens deze shows steeds weer stuitte op een gedrag dat exemplarisch is voor de manier waarop men over het algemeen met jeugdigen omgaat. De jeugd moet ‘luisteren’, dat is een quasivanzelfsprekend gegeven. Niemand die daartegen in de contramine gaat. Opvallend is dat ook het jargon waarmee men de criteria en prestaties van jongeren beschrijft ronduit betuttelend en voorbijgestreefd is. Een greep uit een aantal in de pers verschenen commentaren maakt deze bewering duidelijk:

‘De vier uur durende show nam meteen vaart toen de jonge deelnemers het podium opkwamen in hun poppige jurkjes [...].’
‘Aan het eind zorgden de kleine tantes voor veel hilariteit.’

[p. 324]

‘De winnares gaat haar kunsten vertonen tijdens het Misi Kwakoe Festival.’
‘Vier deelnemers onder de zes jaar dongen niet mee naar de titel maar waren bedoeld als attractie.’
‘Dit is echt geen mooie-meiden-contest. Intelligentie en een enorm doorzettingsvermogen zijn erg belangrijk om een miss te zijn. Er zijn keiharde trainingssessies van choreografie, looptechniek, presentatie [...].’
‘Dertien pikin misies kregen vijf maanden training op school in prodowaka, koto-boskopoe, speech [...].’

Een odo die men een tienjarig (!) meisje in de mond legt:

‘Yu na hey bergi, den kan waka tap'yu fu ala sey, ma te den spiti na yu tapu, yu e spit' baka gi den.’ [Spreekwoord: Je bent een hoge berg, ze kunnen je van alle zijden bestijgen, maar als ze op je spuwen, dan spuw je op hen. - red.]

En ten slotte een fragment uit een radio-interview:

‘Mevrouw was actief bij de partij van jongs af aan in navolging van haar vader, hielp mee met verkiezingen en vergaderingen voorbereiden, mensen mobiliseren, onder andere op de letterlijk geruchtmakende begrafenis van de legendarische Pa Lem, die uitliep op een machtig volksprotest tegen de heersende dictatuur en intimidatie. Dat waren nog eens tijden! En nu, wat doet ze nu, wil de verslaggever weten. Trots zegt ze: “Nu ben ik de Miss Keti Kori-verkiezingen aan het voorbereiden.”’

Het is duidelijk dat meiden en meisjes al heel jong met het juk ‘prodo en parade’ worden omhangen, met alle gevolgen van dien als je - o ramp - niet aan de criteria voldoet. Bovendien wordt er een schijn van een intellectuele norm opgehouden. Maar het is ook niet meer dan dat: ‘een schijn van’. Dit wordt duidelijk als men de foto's bij de publicaties bekijkt: immer dezelfde pose - billen achteruit, borsten vooruit, een opgetrokken dijbeen, quasionschuldige blik over de schouder met een halfopen mond of een ‘stralende’ lach. Zorgvuldig doorgegeven van generatie op generatie. Volledigheidshalve moet ik vermelden dat deze pose niet gebezigd werd door de Miss Prisiri gi Masra. De Heer heeft blijkbaar andere voorkeuren.

De gewone heren der schepping nemen meestal plaats in de jury of in de zaal, maar blijven verder buiten schot. Sery was de moeder van de

[p. 325]

historische Alida, ook een waardige, moedige vrouw, vandaar dat deze beide namen worden gebruikt bij de desbetreffende verkiezingen (het zou interessant zijn om te vernemen wie de vader van Alida was, en aan welke criteria participanten in een gelijknamige verkiezing zouden moeten voldoen, maar dit terzijde).

De oppervlakkigheid, en bovenal de eeuwige neiging tot kopiéren (in plaats van te creëren), maken dat zelfs de meest nieuwsgierige ziel tijdens de show in somber gepeins vervalt. De meest ergerlijke vorm van imitatie is nog wel het stereotiepe spreektoontje van de jonge meiden - een exacte kopie van wat hun grootmoeders ook bezigden. Geen haar vernieuwing of inbreng van een persoonlijke metamorfose. Of je nu een odo hoort, voorgedragen in de jaren vijftig of nu, er is geen verschil! De meisjes worden voor zo'n show ‘opgeleid’ of geïnstrueerd door oudere dames die ‘weten’ en niet twijfelen (ik zeg dit overigens met alle respect voor hun kennis), en al helemaal nooit luisteren, of de jeugd stimuleren tot het bedenken van iets eigens, iets waar zijzelf helemaal nooit op zouden kunnen komen! Waarom mag een tienjarig meisje niet haar eigen odo bedenken, passend bij haar generatie, en die op eigen wijze presenteren? Is men wel echt geïnteresseerd in wat deze meisjes denken? In wat hun eigen verbeelding zou kunnen produceren? Men noemt de instructrice sabi sma, iemand die weet, iemand die het allemaal al ondervonden heeft. Maar als je het allemaal al weet, leer je niet meer, en die toestand is het laatste wat je de jeugd zou willen toewensen.

Natuurlijk is het goed om te weten waar je vandaan komt. En met weten bedoel ik echt weten, maar daaraan komt geen einde. Als een mens blijft steken in achteruitspitten en -graven, heeft hij vandaag de dag geen bal aan zijn verleden. Zeker, het is goed om te weten wie je voorouders zijn. Maar je moet je ook realiseren dat je op hun schouders staat en niet meer in de modder, zoals zij. Als je de fout maakt om van hun rug af te glijden, regelrecht de modder weer in, dan is hun werk voor niets geweest. Zij hadden bij jouw verwekking de blik omhoog gericht. Dat kon ook niet anders, want dieper vallen dan zij kon volgens de overlevering niet. Wil je hun inspanning dus niet ondermijnen, dan richt je je blik vooruit, omhoog... Wanneer ik dergelijke overpeinzingen wereldkundig maak, krijg ik dikwijls het verwijt dat ik het ‘zwarte’ in mij onderdruk of ontken, of me er niet in wil verdiepen... O jee!

Ik heb een tijd in Afrika gewoond om een genuanceerder beeld te krijgen van de dingen waarnaar ik nieuwsgierig was. Alleen, in een tijd lang vóór het ‘in de mode’ was (en nog financieel haalbaar). Ik heb kennisgemaakt met bigi sma met zeer visionaire ideeën, die hun tijd ver vooruit waren en de jeugd aanspoorden om te exploreren, rond te kijken en niet stil te blijven staan bij de ellende (nog steeds) om hen heen, maar om een nieuw Afrika te ‘dromen’, uitgaande van de actuele situatie (dat wat men heeft of niet heeft). Ik heb kennisgemaakt met personen als het Académielid

[p. 326]

Léopold Senghor en de schrijver/filosoof/nomade Amadou Hampate Ba, met mensen als Hamidou Kane, Miriama Ba, de Nobelprijswinnaar Wole Soyinka, Buchi Emecheta, Olu Oguibe: intellectuelen wier formuleringen over ‘het zwarte denken’ nog steeds onderwerp van studie zijn. Ook heb ik kennisgemaakt met traditionele musici als Doudou Ndiaye Rose, die het nodig vond de mening van de ‘oudere beslissingsbevoegden’ te tarten door te breken met eeuwenoude tradities - zonder die overigens volledig af te schrijven - en die met zijn muziek, samen met musici als Peter Gabriel, Paul Simon, Sting en anderen, de opvattingen over (pop)muziek beïnvloedde. Ik heb kennisgemaakt met mensen als Germaine Acogny en Julien Jouga, die verder keken dan hun grenzen en - met het risico van afkeuring door de gemeenschap waarin ze leefden - nieuwe wegen durfden inslaan en jongeren op sleeptouw namen tijdens hun exploraties.

Deze namen zijn nu gevestigd, maar ik had het geluk de moedige eerste fase van de (internationale) ontwikkeling van enkelen onder hen te mogen meemaken. Sabi sma die verder kijken dan hun neus lang is, het kan, het bestaat! Deze leerperiode kan ik het beste weergeven door de Nigeriaanse Bookerprizewinnaar Ben Okri te citeren, of liever gezegd diens vader: ‘Zoon, verdiep je eens in de Afrikaanse filosofie, die is overal.’ Door de opmerking van deze verder dan zijn horizon kijkende sabi sma kwam Okri veel later tot de conclusie dat de zogenoemde klassieke filosofen overeenkomsten hebben met de Afrikaanse wereld, vanwege hun goden, hun pantheïsme en hun mythologisering van de werkelijkheid.

Zelfs op mijn ‘ontdekkingstocht’ binnen de (zeer) conservatieve kerken in het zuiden van de Verenigde Staten, waar Martin Luther King zijn odyssee begon, kwam ik erachter dat men niet meer op dezelfde wijze opereert. Men zou wel gek zijn om de toestanden van vóór de jaren zestig nog actueel te houden. Niet dat men geen oude spirituals meer zingt, integendeel, maar de ‘toontjes’ van vroeger worden al lang niet meer aangeslagen. Je kunt wel zien waar mensen als Otis Redding, Aretha Franklin en vooral James Brown inspiratie hebben opgedaan voor hun acts wat betreft zang, kleding en beweging. Maar we leven in een andere tijd, en dat is heel goed te merken aan de attitudes van voorgangers, gemeente en muzikanten. Het is behouden gebleven, maar de brandstof is veranderd.

Luisterend naar de radio in Suriname valt op dat de soul van de jaren zestig - begrijpelijk - nog altijd razend populair is; zelfs de moderne zogenaamde Suripopnummers (voor het overgrote deel ballads) lijken een afgietsel van diezelfde jarenzestignummers. De stemmen van de jonge vertolkers zijn prachtig, de formule is versleten. De gretigheid waarmee men deze liedjes uitzendt, stimuleert niet tot (zelf)onderzoek of een grotere nieuwsgierigheid naar onverkende paden. Men is overtuigd van zijn populariteit en zijn kunnen en dit gevoel wordt nog versterkt door een zelden kritisch publiek dat het allemaal prachtig vindt.

Op het eerste gezicht krijg ik de indruk van een grote schapenweide

[p. 327]

waar de lammeren, omdat ze nu eenmaal niet beter weten, de volwassen schapen volgen. Je zou willen dat enkelen verdwaalden, om zich met ware doodsverachting en ijzeren wil een pad te banen naar een nog onbekend doel. In vergelijkbare omstandigheden, binnen samenlevingen met een overeenkomstige traditionele druk, hebben op die manier belangrijke nieuwe ontwikkelingen op het gebied van opera, film, dans en digitale kunst plaatsgevonden. Dergelijke ‘dissidente lammeren’ hebben vanuit pakweg Zuid- en West-Afrika, China, Singapore, India en Indonesië ervoor gezorgd dat men op wereldniveau aandacht kreeg voor hun subversieve acties, die vaak op heel kleine schaal begonnen. Die acties zorgden ervoor dat kunstenaars uit heel verschillende culturen anders gingen kijken naar hun vak. Ze zorgden er ook voor dat de blik van het thuispubliek verruimd werd, dat er behalve folklore ook andere mogelijkheden gecreëerd werden, ontsproten aan de verbeelding en niet gehinderd door enige zelfopgelegde grens. Gaston Kabore, een filmmaker uit Burkina Faso, maakte de in dat verband heel toepasselijke opmerking: ‘After the trauma of colonialism, once you are aware that you can speak for yourself, what are you going to say?’

Verbeelding is belangrijker dan kennis, zei een van de grootste wetenschappers ooit. Deze uitspraak zou in grote letters in elk klaslokaal hier te lande aangeplakt moeten worden. Scholen zouden in plaats van ‘luisterplekken’, plaatsen voor metamorfose moeten zijn. Maar dat is misschien een andere discussie. De genoemde Ben Okri beweerde dat onze internetgeoriënteerde jongeren misschien wel de nieuwe romantici zijn: ‘Misschien staan we voor een grote opschudding, waarbij we over de smalle grenzen van culturen en nationaliteiten kijken naar vragen voor de gehele aarde.’

In ieder geval zijn jongeren - zeker jonge meisjes - dromers. Ze zijn onrustig en stellen zichzelf en hun omgeving vele vragen. Sabi sma van Suriname, toon uw wijsheid en geef ze op gezerre tijden de vrije teugel, stel ook eens vragen aan hen, verwonder u ook eens over hun oplossingen om pakweg de millenniumdoelen te bereiken of vraag ze gewoon wat ze denken over de postkoloniale wereld van vandaag. U zou misschien zelf door hun antwoorden een glimp kunnen opvangen van een voor u onbekende maar fascinerende wereld, die wereld waarop Walther Goldschmidt doelde met zijn volgende uitspraak:

The central importance of entering into worlds other than ours lies in the fact that the experience leads us to understand that our own world is also a cultural construct. By experiencing other worlds, we see our own for what it is and we are thereby also enabled to see fleetingly what the real world, the one between our own cultural construct and those other worlds, must in fact be like.

[p. 328]

Bronnen: De Wiire Tijd, De West, de Volkskrant, The Times of Suriname, Ben Okri (Van der Leeuw-lezing 1997), Breyten Breytenbach (HIVOS-lezing ‘Moving Cultures’), Herman Teirlinck (Dramatis Peripatetikon), Morris & Goscinny (Lucky Luke), Walther Goldschmidt (Introductie voor Carlos Castaneda).