OSO. Tijdschrift voor Surinaamse taalkunde, letterkunde en geschiedenis. Jaargang 26

[p. 145]

Aart G. Broek, Jan J. Wijenberg & Dick C.B. den Haas
Waartoe wij in het Koninkrijk zijn
Essay

Had Nederland maar half de gedrevenheid waarmee het moederland de voormalige kolonie Suriname buiten het Koninkrijk wist te plaatsen! Wij verlangen naar die bevlogenheid. Nu wensen wij die politieke bezieling echter om de Antillen en Aruba hun gemankeerde autonomie uit handen te knikkeren en om de eilanden een volwaardige plaats binnen Nederland te geven.

Aanvankelijk in de loop van 2007, zo wilden afspraken op het hoogste niveau, vallen de Nederlandse Antillen uiteen en houden op te bestaan. Op hetzelfde niveau werd inmiddels besloten die streefdatum te verplaatsen naar 2008. Noord-Holland toonde zich bereid om als provinciale overheid te fungeren voor de drie (qua inwonertal) kleinste eilanden Bonaire, Saba en St. Eustatius. In de week voor kerst van het afgelopen jaar legde het college van Gedeputeerde Staten van die provincie een voorstel met die strekking voor aan de minister van Koninkrijksrelaties, Atzo Nicolaï. Twee maanden eerder, op 11 oktober om precies te zijn, had Nicolaï een akkoord met de ‘kleine drie’ bereikt. Deze eilanden - in de wandelgangen K3 genoemd - zouden binnen het Nederlands staatsbestel een positie als openbaar lichaam verkrijgen, die sterk vergelijkbaar is met die van een Nederlandse gemeente.

In het akkoord wordt met geen woord gerept over een provinciale bestuurslaag. Daar tal van zaken nog detaillering behoeven, is een handreiking als die van de provincie Noord-Holland echter wel te verdedigen. In het staatsbestel van Nederland valt een gemeente tenslotte binnen een provincie. Het callege zelf voert verder aan:

Naar onze overtuiging hebben wij als Noord-Holland de drie eilanden belangrijke zaken te bieden als samenwerking, expertise om problemen op te lossen, investeringen op bepaalde beleidsterreinen en, uiteraard, de degelijke bestuurlijke capaciteit van de provincie. [...] De financiële positie van onze provincie is goed en wij hebben een uitstekende reputatie als het gaat om het uitoefenen van financieel toezicht op de financiën van onze gemeenten.

Of deze argumenten de doorslag zouden moeren geven om de voorkeur voor Noord-Holland uit te spreken boven de andere twaalf provincies óf boven een nieuw te vormen provincie van de eilanden, valt te bezien. Zo liet een bewoner van Bonaire per ingezonden brief aan het Antilliaanse

[p. 146]

dagblad Amigoe (21 december 2006) weten, dat wat hem betrof, het de provincie Friesland diende te worden. Die provincie kende al eilandelijke gemeentes (onder meer Ameland, Vlieland, Terschelling) en ‘bovendien heeft Friesland hetzelfde gezonde wantrouwen jegens Den Haag als de K3 jegens Willemstad.’ Hoe het ook zij, in ons sraatsbestel valt een gemeente inderdaad binnen een provincie. Die provincies vormen tezamen één van de drie Landen in het Koninkrijk der Nederlanden. De huidige berrekkingen binnen het Koninkrijk worden geregeld in het ruim vijftig jaar oude Statuut. Dit garandeert autonomie voor de Landen de Nederlandse Antillen (Bonaire, Curaçao, St. Maarten, Saba en St. Eustatius) en Aruba. Het derde land binnen het Koninkrijk is Nederland, dat provincies en gemeentes kent. Het is nog steeds hetzelfde Statuut waarbinnen ooit ook Suriname functioneerde alvorens er zich aan te onttrekken door onafhankelijk te worden.

De K3 treden uit de bestaande constellatie en schuiven richting Nederland. Curaçao en St. Maarten hebben eveneens verlangens buiten de staatkundige structuur van het Land van de Nederlandse Antillen liggen. Op donderdag 2 november 2006 klonk in Den Haag in de moedertaal van de bewoners van het grootste eiland een luid ‘biba Kòrsou’, lang leve Curaçao! Het eiland zou in 2007 als autonoom Land binnen het Koninkrijk der Nederlanden de toekomst instappen. De onderhandelingen die dit bewerkstelligden, leverden nóg een land op: St. Maarten. De delegatieleden van dit eiland waren niet minder enthousiast. Trots werd verkondigd dat de criticasters van autonomie gelogenstraft waren. Op het eiland werd opgeroepen ‘to give the St. Maarten delegation a heroes' welcome home from Holland.’ Wie dit nog niet had gedaan, werd gemaand om de vlag van St. Maarten te kopen, opdat uitbundig gevlagd zou kunnen worden.

Bij terugkomst op het Bovenwindse eiland was de ontvangst geen eensgezinde loftuiting. De oppositie ontving de delegatie op de luchthaven tijdens een persconferentie met een onverwacht felle uithaal. Het gebruik van de term ‘Land’ werd weggezet als ‘a crude hoax’ (onsmakelijke grap). Het slotakkoord zou echter toch worden goedgekeurd door het eilandelijke bestuur van St. Maarren.

Hoe anders verliep dit op Curaçao. Op dat eiland verwoordde de populaire zanger-musicus Oswin Chin Behelia bij aankomst al de kritische sentimenten direct met een nieuw lied waarin de regels: Direkshon ku nos ke bai,/ No t'esun di Nikolaï (De weg die wij willen inslaan,/ is niet die van Nikolaï). Hij bleek een goede barometer te zijn. Toen enkele weken later het slotakkoord ter goedkeuring werd voorgelegd aan de Eilandsraad van Curaçao had een meerderheid er geen goed woord meer voor over. De sociaal-democratische PAR en de christen-democratische PNP werden door enkele coalitiepartners demonstratief in de steek gelaten. PAR en PNP vormden nog slechts een minderheid die met verve

[p. 147]

het akkoord verdedigde. In de overtuiging dat er meer geld en veel meer bestuurlijke vrijheid te halen is bij Nederland, werden de verantwoordelijke bestuurders van de Antillen - onder leiding van premier Emily de Jongh-Elhage (PAR) - teruggestuurd naar de onderhandelingstafel.

In een brief aan de Tweede Kamer, gedateerd op 5 december, liet minister Nicolaï vervolgens weten absoluut niet van plan te zijn om het akkoord open te breken. ‘Door de afwijzing van het akkoord,’ zo schreef Nicolaï ferm, ‘heeft Curaçao zich buiten het staatkundige proces geplaatst. De overige vier eilanden van de Nederlandse Antillen mogen echter niet de dupe worden van de afwijzing. Ik zal daarom zowel met de drie kleinste eilanden als met Sint Maarten doorgaan op de ingeslagen weg.’ Op die weg lag de Nederlandse intentie om de grote schuldenlast van de eilanden (ca. 2,3 miljard euro) te saneren. ‘Door de afwijzing van het akkoord door Curaçao,’ zo liet Nicolaï gedecideerd weten, ‘kan geen sprake meer zijn van schuldsanering van de schulden van [de Nederlandse Antillen] (die grotendeels worden toegerekend aan Curaçao) en van Curaçao.’

De zich coöperatief opstellende eilanden zullen worden geholpen, terwijl het eiland dat dit het hardst nodig heeft, Curaçao, nog meer lasten zal krijgen toegeschoven door zich af te keren van het slotakkoord. De overheidsfinanciën van Curaçao kunnen zodoende alleen nog maar verder verslechteren. Dit kan leiden tot het instellen van financieel toezicht door het Koninkrijk (feitelijk Nederland), aangezien de ‘waarborgtaak’ waarvan in het Statuut sprake is, dit vereist. Dit klinkt dreigender dan het is, daar ook wanneer er wél wordt ingestemd met het akkoord er óók financieel toezicht komt. Het akkoord behelst namelijk dat ‘vrijwillig financieel toezicht’ zal worden ingesteld bij het Land de Nederlandse Antillen, St. Maarten, Bonaire, Sint Eustatius, Saba en, dat spreekt, Curaçao. Het was een van de consequenties van het slotakkoord waarop het laatstgenoemde eiland niet zat te wachten: vrijwillig of niet, het eiland wil helemaal geen toezicht maar wil uitsluitend autonomie.

De huidige vorm van autonomie zorgt overigens voor voortdurende onduidelijkheid over de eigen verantwoordelijkheid van ieder van de (ei)landen. Hulp door Nederland wordt, met recht, gezien als een ‘gunst’. Uiteenlopende vormen van ingrijpen door Nederland worden geassocieerd met of gekoppeld aan ‘koloniaal handelen’. Voor de eilanden is dikwijls niet duidelijk wat geëist mag worden. Zo is de huidige financiële steun - ca. 100 miljoen euro per jaar - een gunst, daar het Statuut niet voorziet in concrete afspraken over hulpverlening. Het betreft echter wel een gunst waar jaarlijks op wordt gerekend als op de passaatwind over de Benedenwindse eilanden.

De afgelopen 25 jaar kwam bij de hulp die kwam aanwaaien gemiddeld nog eens 100 miljoen euro aan extra bijstand! Want laten we wel zijn, onder het toeziend oog van Nederland is de afgelopen tweeënhalve decennia die enorme schuld opgebouwd die Nederland nu grotendeels vour zijn

[p. 148]

rekening neemt. Met zo'n geschiedenis van schichtige inschikkelijkheid en angsthazige conflictmijding aan Nederlandse zijde is enig Curaçaos vertrouwen in een grotere buit dus wel op z'n plaats. Al polderend werd steeds weer onderhandeld en kwam een tijdelijke oplossing tot stand, die onder meer de toenemende schuldenlast met zich meebracht.

Met name sinds de onathankelijkheid van Suriname heeft Nederland met de Antillen en Aruba een geschiedenis van pappen en nathouden opgebouwd. Strikt genomen is het slotakkoord hiervan ook weer een prachtig voorbeeld door voor de eilanden iets als ‘bestuur op maat’ te bedenken. Bonaire, St. Eustatius en Saba worden bijzondere gemeentes. De K3 worden wel gemeentes, maar ze blijven in het veld van onder meer de rechtshandhaving meedraaien met Curaçao en St. Maarten. Mocht, zoals Noord-Holland aanbood, een Nederlandse provincie onderdak bieden aan de K3, dan krijgt ze er toch wel in enkele opzichten bizarre gemeentes bij. Curaçao en St. Maarten bedoelen autonoom te worden, maar toch net even anders en vooral minder autonoom dan Aruba. Voor de nieuwe Landen komen de rechtspleging en rechtshandhaving, het openbaar bestuur in het algemeen en het financiële beheer in het bijzonder, onder controle of onder meer of minder directe aansturing van Nederland te liggen. Ook al hebben de eilanden de nodige eigen verantwoordelijkheid, de betrokkenheid van Nederland is evident en is meer dan eens schrander verpakt. Een Nederlandse gemeente is beter af, daar de betrokkenheid van het Rijk met de gemeentelijke bestuurlijke entiteit nauwkeurig is vastgelegd en een gemeente zodoende evenzo nauwkeurig weet wat naast de plichten vooral ook de rechten zijn, waaronder rechten op financiële en personele ondersteuning. Wil je binnen het Koninkrijk blijven en geen koloniale gunstverhoudingen maar volwaardig meedraaien, dan moet je als eiland een integraal onderdeel van Nederland worden - een echte gemeente dus. Of je wordt onafhankelijk en treedt als Suriname de eigen toekomst tegemoet. Alles tussen die twee opties zorgt voor drijfzand.

Het laatste kwartaal van 2006 zag een opeenhoping van carnavaleske vertoningen voorbijtrekken, daar het zo veel mogelijk respecteren van ‘autonomie’ steeds weer centraal blijkt te staan. In 2007 en 2008 zal daarin geen verandering blijken te komen zolang de hamvraag niet wordt beantwoord: ‘Waartoe zijn wij in het Koninkrijk?’

Een bestaande of een nieuwe staatkundige structuur zou geen doel op zich moeten zijn. Die structuur zou uitsluitend een middel moeten zijn om specifieke doelen te realiseren. Tot die doelen behoort in ieder geval het volgende tweespan, waarmee een antwoord op de vraag naar voren komt. Het eerste: de ongedifferentieerde handhaving van het Nederlanderschap voor alle burgers van het Koninkrijk. Dit ongedeeld Nederlanderschap onderschrijft onze staatkundige eenheid en verbondenheid. Het rweede, onverbrekelijk samenhangend met het eerste: wees helder in het accepteren in het gehele Koninkrijk van de norm voor het niveau

[p. 149]

van maatschappelijk welzijn en welvaren, waarander uiteenlopende velden vallen als de rechrshandhaving, openbare financiën, onderwijs en gezondheidszorg. Dit zou de westerse norm dienen te zijn en niet die van de onafhankelijke eilanden in het Caraïbisch gebied.

Hoe bizar dit ook mag klinken, tot nu toe is het accepteren van die westerse, norm binnen het Koninkrijk nooit uitgesproken. Integendeel, tot nu toe dient de ‘Caraïbischse context’ als referentiepunt - en bij onafhankelijke landen als Haïti en Dominica steken de eilanden altijd gunstig af! Tegelijk staat het buiten kijf dat het op het microniveau van de eilanden ontbreekt aan de capaciteit om die westerse normen voor voorzieningen zelfstandig te realiseren en te onderhouden.

Er is geen enkele reden om aan te nemen dat autonomie de twee doelen zal weten te realiseren. Integendeel, de autonomiegeschiedenis van de afgelopen decennia zet de realisatie ervan steeds verder weg. Al diegenen die zich vanaf de eilanden in Nederland hebben gevestigd - en dat is ongeveer de helft van alle Antillianen - kozen reeds voor integratie in het grotere geheel, Nederland, en voor het daarbij horende welzijns- en welvaartsniveau. De K3 volgen schoorvoetend maar doelgericht. De andere eilanden hebben zich tijdelijk geparkeerd op een tussenstation, maar - indien niet voor onafhankelijkheid wordt gekozen - het spoor kent slechts één eindbestemming: imegratie.

Nederland is echter bovenal de entiteit die eindelijk eens zou moeten kiezen voor de optie van integratie. Waar Nederland decennia terug nog precies wist wat er op de lange termijn diende te gebeuren met de laatste resten tropisch Nederland, is nu een zielloze leegte waarneembaar. Suriname heeft mede aan die toenmalige bezieling zijn onafhankelijkheid te danken. Nu hebben de Antillen en Aruha mede aan die zielloze betrokkenheid hun dronken gezwalk te danken.

Nederland heeft vooralsnog geen langetermijnvisie en danst als een King of Carnival mee in de optocht die een lange reeks potsierlijk versierde bestuurswagens en niet minder potsierlijk dansende bestuurders met zich meebrengt. Er dreigt van alles en nog wat op ons af te komen aan gouverneurs, premiers, ministerraden, parlementen, gevolmachtigde ministers, quasi-burgemeesters, quasi-gemeenteraden, kantoren en staven van de verschillende geledingen van het Nederlandse ministerie van Justitie die de ‘op maar te snijden’ wetgeving en de rechtshandhaving moeten verzorgen voor zes eilanden, voor Landen die geen Landen zijn, voor gemeentes die af en toe geen gemeentes zijn en zowel bij Curaçao als bij Noord-Holland (of Friesland) horen, maar ook een beetje hij elkaar en bij Nederland en het Koninkrijk en misschien ook in Europa maar soms ook in de Cariben en Ladills Amerika liggen...

Geen van de betrokken actoren zal menen dat de beoogde bestuursconstructies - zo überhaupt al in de praktijk te realiseren - zullen leiden tot slagvaardiger besluitvorming en efficiënter samenwerken ten behoeve

[p. 150]

van een levensvatbaarder sociaal, financieel en bestuurlijk eilandelijk samenleven. Laat er dan een eind komen aan de carnavalsoptocht. Maak ruimte voor de schoonmaakploegen. En... zullen we het dan maar op Zeeland houden? Was het niet vanuit een havenstad in deze provincie dat de schepen vertrokken, honderden jaar geleden, die de eilanden uiteindelijk bij elkaar bracht en bij Nederland?

Aantekening van de redactie

Het in dit essay neergelegd gedachtegoed hebben de auteurs breder uitgewerkt in de volgende publicaties:

Broek, Aart G. (red.), 2005 Antillen/Aruba; uit de gunst [speciaal nummer gewijd aan de (staatkundige) toekonist van de Antillen en Aruba van:] Christen Democratische Verkenningen.

Broek, Aart G., 2005 ‘Ter introductie,’ in: ‘Antillen/Aruba; uit de gunst,’ Christen Democratische Verkenningen, pp. 7-13.

Broek, Aart G., 2005 ‘Voorbij schuld en schaamte; Naar een grenzeloos Koninkrijk,’ in: ‘Antiilen/Aruba: uit de gunst,’ Christen Democratische Verkenningen, pp. 20-33.

Broek, Aart G. & Jan J. Wijenberg, 2005 ‘Het roer moer om; Naar ongedeeld Nederlanderschap voor Antillianen en Arubanen.’ Civis Mundi 44 (4): 178-186.

Broek, Aart G. & Jan J. Wijenberg, 2005 ‘Naar een grenzeloos Koninkrijk; Ongedeeld Nederlanderschap voor Antillianen en Arubanen.’ Bestuurswetenschappen 59 (5): 453-457.

Broek, Aart G. & Jan J. Wijenberg, 2006 ‘Naar een grenzeloos Koninkrijk; Ongededd Nederlanderschap voor Antillianen en Arubanen (2).’ Bestuurswetenschappen 60 (2006) 1: 63-66. Reactie op Hans de Waal, ‘Bedenkingen bij de volledige inregratie van de Antillen en Aruba,’ Bestuurswetenschappen 59 (2005) 6: 551-555.