OSO. Tijdschrift voor Surinaamse taalkunde, letterkunde en geschiedenis. Jaargang 19

[p. 110]

Andy Cotino en Wonny Karijopawiro^1.
Van krontjong tot Surjapop
Javaanse muziek in Suriname

In de Surinaams-Javaanse cultuur kunnen we diverse muziekstijlen onderscheiden: gamelanmuziek, terbangen, kulintang, kotèqan, krontyong en pop-jawa Krontyong en pop-jawa zijn momenteel de meest beluisterde muzieksoorten onder Javanen in Suriname. In deze bijdrage bespreken we deze twee stijlen. Er is nauwelijks literatuur over krontyong en pop-jawa. Bij het schrijven van dit artikel waren wij vooral aangewezen op gesprekken met een tweetal informanten: de heren Pontjopawiro en Ngadino Eerstgenoemde verschafte ons inzicht in de indeling en historie van krontyong in Indonesië en in Suriname. De heer Ngadino schetste ons een beeld over de huidige situatie rondom het krontyong-ensemble Terbit Bulan waarin hij participeert.

1. Met dank aan Karin Boven en Hillary de Bruin voor redactie en adviezen.

Krontyong muziek in Indonesië

Krontyong is ontstaan tijdens de Portugese contacten met de Indische archipel in de zeventiende eeuw. Het gebruik van de fado-gitaar bij het begeleiden van Indonesische liederen is een relict uit die Portugese periode (zie Swamipersad 1989: 46). Toen de Nederlanders in de loop van de zeventiende eeuw steeds meer invloed kregen in de archipel, was in veel dorpen de Portugese muzikale invloed al diep ingeburgerd. Zo werden in godsdienstige melodieën Portugese woorden gebezigd. Daarnaast is de archipel beïnvloed door de cultuur van de Chinese immigranten die de pentatoniek in de krontyong-stijl invoerden. In de China-towns in de archipel gebruikten Chinezen de krontyong bij huwelijksplechtigheden, op verjaardagen en bij andere festiviteiten. Alleen de meer welvarende mensen konden zich een dergelijk orkest permitteren. Tegenwoordig wordt een krontyong-formatie in Indonesië ook ingeschakeld bij belangrijke nationale feestdagen, zoals de onafhankelijkheidsdag. Krontyong is vooral populair in Midden- en Oost-Java, alhoewel het nu minder op de voorgrond treedt vanwege de opkomst van diverse andere muziekstijlen, zoals onder andere de pop-jawa en de Indo-rock.

De taal waarin men in de jaren vijftig de krontyong-liederen zong, waren het Maleis en het Javaans. De straatzangers die huis aan huis zongen, gebruikten over het algemeen het Maleis dat een hogere status heeft dan het Javaans. Ook soldaten uit legerkampen voelden zich aangetrokken tot liefdesliedjes in de krontyong-stijl. Zij voerden deze liedjes uit met geïmproviseerde teksten om meisjes te verleiden (Tangkau 1995: 2). Dit deden ook de boeaja's en dyago's, Indische ‘gangs’ die 's nachts door de stad trokken.

In Suriname gebruikt men vooral het Javaans als zangtaal. Javaanse musici zijn het meest gericht op het spelen en arrangeren van bestaand buitenlands muziekrepertoire. Eigen composities worden vooral gemaakt in de Surjapop, een andere Surinaams-Javaans dansmuziekstijl die later in dit artikel nog wordt besproken.

Pontjopawiro

Onze informant Herman Pontjopawiro werd geboren in Suriname in het district Commewijne op 8 februari 1942. Hij groeide in de stad op, waar hij in aanraking kwam met Suri-

[p. 111]

Herman Pontjopawiro

[p. 112]

naams-Javaanse muziekformaties. Eind jaren vijftig vertrok hij naar Indonesië om daar een muziekopleiding te volgen. Informatie over de geschiedenis van de krontyong, waarin hij zich wilde specialiseren, was moeilijk te verkrijgen op de Academie Muziek Indonesië (AMI) te Jogjakarta waar hij destijds studeerde. Ook ouderen wisten hem weinig over de oorsprong van deze muziekstijl te vertellen. Krontyong was in die tijd vrij populair. Tijdens zijn verblijf in Indonesië heeft Pontjopawiro drie keer meegedaan aan krontyong-concoursen, waarbij hij altijd in de prijzen viel. Bij de uitvoering werd onder andere gelet op de kwaliteit van de compositie, het arrangement en de speeltechniek van de musici. Hij was in die tijd voltijd musicus en volgde in de ochtend lessen op de AMI. Naast zijn opleiding gaf hij muzieklessen en trad hij op in muziekcafé's. Het beste muziekensemble waarin hij toen (1965) participeerde, was het orkest van de academie zelf. De dirigent van het orkest was wijlen Nicolai Parvoloma, tweede dirigent van het Moskou-orkest uit Rusland. Vanwege de politieke situatie in Indonesië rond 1965 (de machtsstrijd tussen Soekarno en Soeharto) en de sluiting van vele educatieve instellingen heeft Pontjopawiro zijn muziekopleiding op Java niet kunnen voltooien.

Een verfijnde, subtiele muziekstijl

Een naamsverklaring van krontyong kan liggen in het geluid van de begeleidende muziekinstrumenten die men hoort als het ensemble speelt. Ondanks deze grove naamsverklaring is deze stijl in zijn oorspronkelijke functie kwalitatief hoge luistermuziek. In latere tijdsperiodes is de functie veranderd naar dansmuziek, vooral met de komst van deze stijl naar Suriname.

De krontyong-muziekstijl is als luistermuziek erg verfijnd. Behalve dat je over een juiste gevoelsinterpretatie moet beschikken, is het noodzakelijk kundig te zijn in het bespelen van het muziekinstrument. Ook de zanger(es) moet over uitstekende stemkwaliteiten beschikken. Wat interpretatie betreft, speelt de strakheid van het ritme geen dominante rol, de term ‘zwevend’ komt het meest dichtbij de omschrijving van het tempo van deze stijl. Een ‘beatzanger’, gewend om stevige dansmuziek uit te voeren, zal over het algemeen moeite hebben om krontyong uit te voeren. De zweverigheid en het ontbreken van een constant tempo kan een ‘beatzanger’ in de war brengen. De krontyong wordt over het algemeen in een vierkwartsmaat uitgevoerd. Er worden verschillende toonsoorten gehanteerd, afhankelijk van de manier waarop de muziekinstrumenten gestemd zijn. Wat betreft het genre kan krontyong op verschillende manieren worden ingedeeld. Ngadino onderscheidt globaal twee genres: de klassieke krontyong, ook wel langgam of krontyong asli genoemd en de moderne krontyong. In tegenstelling tot Ngadino verdeelt Pontjopawiro de krontyong in drie stijlen: de langgam, de stamboel en de krontyong als stijlvorm zelf, waarmee hij de moderne krontyong bedoeld.

De langgam is een rustige krontyong-stijl. In vergelijking met de andere krontyong-stijlen heeft de langgam een instrumentaal intro dat verderop in het lied weer terugkomt. Tegenwoordig is de langgam sterk aan verandering onderhevig. In Suriname werd uit deze stijl de potong padi dans nog uitgevoerd door de dansgroep Sari Budaya De stamboel is een van de stijlen die zich al tijdens de Portugese overheersing in de Indische archipel ontwikkelde. Deze stijl is echter niet ontstaan in Portugal. Pontjopawiro beschrijft het als een soort zangstijl die uit vier regels bestaat vergelijkbaar met de Surinaamse odo. De vier regels moeten telkens herhaald worden. Het lied heeft over het algemeen een romantisch karakter; de verliefde zanger gaat bijvoorbeeld onder het raam van zijn geliefde de stamboel

[p. 113]

zingen, waarbij de dame in kwestie zijn gezang al dan niet beantwoordt. De stamboel-stijl wordt niet gebruikt in Suriname. De jongere generatie vindt het over het algemeen een onaantrekkelijke en ouderwetse stijl. Er valt niet op te dansen en de melodie komt eentonig over. Het is ook nooit in originele theatervorm geïntroduceerd in Suriname, de vorm waarin deze stijl eigenlijk pas goed tot zijn recht komt. Op bijeenkomsten van studentengroepen in Indonesië in de jaren vijftig werd de stamboel vaak gezongen, zo memoreert Pontjopawiro.

Krontyong ensemble onder leiding van Herman Pontjopawiro en zijn vrouw Betty

Het krontyong-ensemble en het muziekinstrumentarium

Het muziekinstrumentarium van het krontyong-ensemble is voor het grootste deel Europees. De cello neemt daarbij de plaats in van de kendang De fado-gitaar werd tijdens de contacten met de Portugezen in de zeventiende eeuw toegevoegd aan het krontyong-muziekinstrumentarium. De bamboefluit en ukulele werden gebruikt als begeleiding voor de zang in de vroegere bezetting. De benaming krontyong is afgeleid uit het klankpatroon die de ukulele voortbrengt (interview Pontjopawiro).

Het krontyong-ensemble is onder te verdelen ui de krontyong-band en het krontyong-orkest. In de orkest opstelling worden geen tot weinig elektronische muziekinstrumenten gebruikt. Het instrumentarium in een dergelijk orkest bevat onder andere de viool, een of twee dwarsfluiten, een contrabas, de cello, een ‘melodie’ (klassieke) gitaar, een tyack en een ukelele. Het orkest begeleidt een of meer zangers(-essen), afhankelijk van de arrangeur/componist. De krontyong-band bestaat in zijn hedendaagse vorm hoofdzakelijk uit elektroni-

[p. 114]

sche muziekinstrumenten en versterking. In de jaren vijftig was het instrumentarium zo weinig mogelijk versterkt. Als muziekinstrumenten gebruikte men de banjo, de ukulele, gitaar en de cello. De cello had de functie van de contrabas. Op deze manier deden de musici aan mbarang [op straat geld verdienen]. Bij het hedendaagse muziekinstrumentarium zijn ondermeer toegevoegd: orgel, basgitaar, drums. Het muziekinstrumentarium bestaat nu onder andere uit: orgel, dwarsfluit, basgitaar, drums en uiteraard zang. In het Surinaamse muziekensemble van Ngadino is ook de contrabas vertegenwoordigd die gutukang speelt, een contrapartij. Er is geen onderscheid tussen mannelijke of vrouwelijke zangers, wel is het zo dat er vaker mannen zingen of het muziekinstrumentarium bespelen.

Het is met het versterkt instrumentarium vaak lastig om de krontyong-subtiliteit erbij te kunnen creëren. Het elektronisch muziek instrumentarium heeft andere kwaliteiten dan het akoestische. Ook is de versterking wel eens niet optimaal of vertoont het mankementen. Vaak is de kennis van de geluidsman niet toereikend. De spelers zijn vaak jong en niet zo ontwikkeld in hun instrumentspel om er de juiste interpretatie aan toe te voegen. Ze spelen er op los, zodat de (jonge) dansers goyang goyang [mee kunnen schudde] kunnen, aldus Pontjopawiro. Van rustige luistermuziek is er dan geen sprake meer. Het streven van een moderne band is op de eerste plaats om gezelligheid te maken. Het gaat daarbij niet om de kwaliteit van de krontyong, maar meer om de dansstemming, die zo hoog mogelijk moet worden opgevoerd. Pontjopawiro vertelt dat de dansbeweging die de Javanen in Indonesië op de krontyong maken yogya wordt genoemd. Het is daarbij gebruikelijk dat de dansparen elkaar niet vasthouden, maar tegenover elkaar dansen. Tijdens de uitvoeringen van Pontjopawiro's muziekgroep in Suriname moest hij in het begin wel even wennen toen hij zag dat danspartners elkaar ‘intiem’ vasthielden bij het dansen. Het fenomeen yogya was in Suriname onbekend. De krontyong-band die door Pontjopawiro in Suriname werd samengesteld had als muziekinstrumenten een viool, een cello, een basgitaar, een ukulele, een mandoline en zang. Later werd de muziekgroep versterkt met orgel en drums. Terbit Bulan het krontyong-ensemble waarin Ngadino nu participeert, heeft als instrumentarium: elektrische basgitaar bespeeld door Ngadino zelf, contrabas, drumstel, keyboard, ukulele en zang.

De ontwikkeling van krontyong in Suriname

Pontjopawiro liep al een tijd in Indonesië rond met het idee om naar Suriname te remigreren. Een van zijn ooms die hem tijdens zijn verblijf in Indonesië bezocht, gaf de doorslag. Deze oom was in Indonesië om een Indonesische gast-artiest(-e) naar Suriname te halen. Hij wilde dat Pontjopawiro een krontyong-band zou oprichten in Suriname waarmee hij Indonesische artiesten zou kunnen begeleiden.

In 1972 besloot Pontjopawiro terug te keren naar Suriname. Tegelijkertijd werden er voorbereidingen getroffen voor de eerste tournee van een tweetal Indonesische artiesten Waldjinah en Mus Mulyadi. De muziekformatie die beide artiesten begeleidde, heette Irama Baru (letterlijk vertaald nieuwe stijl). Na Paramaribo volgden optredens in Commewijne, Moengo, Lelydorp, Nickerie en andere districten. De mensen die toen in de band zaten waren Hendro Atmodimedjo op de ukulele. Atma Salatoen op de cello en Atrisman op de basgitaar. De tyack werd gespeeld door Sowirono. De viool werd door Pontjopawiro zelf gespeeld en zijn echtgenote Betty Hardjoe was tevens zangeres in de muziekformatie.

Als direct gevolg van de remigratie van Pontjopawiro nam de krontyong in populariteit toe. De oprichting van de Surinaamse Televisie (STVS) in 1965 en de optredens van kronty-

[p. 115]

ong-ensembles op de tv hadden al een eerste aanzet gegeven tot een beginnende popularisering van deze muziekstijl onder Javanen in Suriname (Hardjoprajitno 1999: 11). De vader van Pontjopawiro speelde in die periode de contrabas in een van de krontyong-ensembles onder leiding van wijlen Ramin.

De opkomst van pop-jawa en surjapop

Door de opkomst van de pop-jawa stijl, een meer commerciëlere muziekstijl in de jaren zeventig die vanuit Indonesië Suriname bereikte, ging de populariteit van de krontyong-muziek al snel achteruit. Om als krontyong-groep te overleven moest men de muziekstijl aanpassen aan de pop-jawa, een deel van het pop-jawa-repertoire overnemen en in krontyong sfeer spelen. Hierdoor kreeg je pop-jawa met krontyong effect. Dit gebeurde ook met een deel van het muziekrepertoire van de huidige muziekgroep waarin Ngadino participeert, waarbij hij die stijl variatie moderne krontyong noemt. De klankkleur van het moderne repertoire dat wordt uitgevoerd door deze groep heeft wel een krontyong-karakter, onder andere door het gebruik van een contrabas die de tegenpartij speelt. De vraag naar deze groep is niet erg groot vanwege de huidige voorkeur voor dans- in plaats van luistermuziek. De optredens vinden naast op de gebruikelijke feesten en recepties ook op grotere evenementen plaats.

Na de opkomst van pop-jawa werd vrij recent de muziekstijl surjapop geïntroduceerd, voornamelijk via radiostations zoals de Javaanse Radio Garuda. Deze benaming werd ingevoerd om de pop-jawa songs die door in Suriname en in Nederland wonende Surinaams-Javaanse artiesten gecomponeerd zijn te onderscheiden van de pop-jawa songs uit Indonesië (Hardjoprajitno 1999: 9).

Slotopmerkingen

Krontyong wordt tegenwoordig voornamelijk uitgevoerd door musici boven de veertig. Jonge musici vormen bij deze muziekstijk een uitzondering. Vanwege het vrij subtiele karakter van deze stijl en de complexiteit van de uitvoering van het instrumentarium is de interesse bij jongeren voor krontyong vrij gering. Ook het feit dat het meer luistermuziek is dan dans- muziek, maakt dat deze stijl commercieël minder aantrekkelijk is als pop-jawa of surjapop. Krontyong zou tegen deze achtergrond kunnen worden geplaatst onder de klassieke muziekstijlen, zoals gamelan en terbangen. Met de ‘klassieke reputatie’ heeft de krontyong ook een elitair karakter gekregen waardoor de distantie van veel jongere musici tot deze muziekstijl is vergroot.

Op het ogenblik is er slechts één krontyong ensemble bekend in Suriname, te weten Terbit Bulan onder leiding van Hendro Atmodimedjo. Krontyong wordt op radiostations niet veel meer gedraaid, wel heeft deze stijl een eigen wekelijks uurtje op radiostation Garuda. Het is niet uitgesloten dat krontyong over enige tijd volledig zal zijn overvleugeld door pop-jawa en surjapop. Als krontyong een aantrekkelijker en toegankelijker status zou krijgen, kan er hopelijk en wellicht naast de opkomende surjapop ook een surjakrontyong stijl ontstaan.

De pop-jawa kreeg eind 1997 in Suriname even een flinke push met de komst van de Indonesische zanger Didi Kempot. De surjapop is hierdoor sterk beïnvloed en in populariteit toegenomen.

[p. 116]

Literatuur

Egger J. & J. Sarmo & B. Tan (eds.), 1990 Javanen in Suriname. Stichting Surinaams Museum in samenwerking met het Directoraat Cultuur en Vereniging Herdenking Javaanse Immigratie. Paramaribo.

Gooswit, S.M. & W. Karijopawiro, 1997 Tayup en Janggrung in Suriname, een Javaanse dansvorm. Paramaribo.

Hardjoprajitno, S.R., 1999 ‘De ontwikkeling van de Pop-jawa muziek in Suriname.’ Negara Express, Paramaribo.

Swamipersad, Pandit B., 1989 De Hindoestaanse en andere muziekculturen in Suriname. Monster.

Tangkau, M., 1995 De geboorte van krontyong. Stichting Tong Tong, Internet, november 1999.

Andy Cotino en Wonny Karijopawiro zijn werkzaam bij de Afdeling Cultuurstudies van het Ministerie van Onderwijs in Suriname.