OSO. Tijdschrift voor Surinaamse taalkunde, letterkunde en geschiedenis. Jaargang 17

[p. 204]

H.F. Munneke
Recht en sociale relaties in Nederlandstalig West-Indië

Het Burgerlijk Wetboek dat in 1869 in Suriname en de Nederlandse Antillen ingevoerd werd, bevatte naar Nederlands model bepalingen op het terrein van het personen- en familierecht. Toch is het huidige West-Indische familierecht geen exacte kopie van het recht in Nederland. Daarvoor zijn twee redenen aan te geven.

Ten eerste zijn in het verleden in Nederland ingevoerde vernieuwingen niet consequent overgenomen in het West-Indische recht. Bepaalde elementen van dat recht vormen om zo te zeggen een stukje Nederlandse rechtshistorie.^1. Ten tweede kent het Surinaamse familierecht enkele bijzonderheden die het Nederlandse vreemd zijn: deze houden verband met de etnische samenstelling van de Surinaamse bevolking.

Grote veranderingen in het West-Indische familierecht zijn in het verleden niet het produkt geweest van binnenlandse maatschappelijke consensusvorming. Het idee van een wetgever die uit eigen beweging vernieuwde maatschappelijke inzichten in nieuwe regels omzet, lijkt niet te passen in een West-Indische context. Eerder lijken bepaalde specifieke historische gebeurtenissen hervormingen in gang te zetten. ik noem ter illustratie drie historische gebeurtenissen:

De eerste gebeurtenis betrof de benoeming van Kielstra tot gouverneur van Suriname in de crisisjaren tussen de twee wereldoorlogen. Met de benoeming van deze wilskrachtige man met Oost-Indische bestuurservaring werd de aanval op de status quo ingezet.^2. Kielstra stelde in afwijking van het Burgerlijk Wetboek specifieke regels voor aangaande huwelijken tussen hindoes onderling en tussen islamieten onderling. Het toenmalige Surinaamse parlement - de Koloniale Raad - wenste niet mee te werken aan wat zij zag als een in Oost-Indië gebruikelijke verdeel-en-heers-politiek. Kielstra kreeg echter in 1940 vanwege de oorlogstoestand aanmerkelijk grotere wetgevingsbevoegdheden. Hij gebruikte deze om het parlement buiten spel te zetten (Buschkens & Zevenbergen 1976).

De als tweede te noemen gebeurtenis was de staatsgreep van Surinaamse militairen begin jaren tachtig. Deze werd gevolgd door de opheffing van de handelingsonbekwaamheid van de gehuwde vrouw. Deze opheffing was in Suriname op de lange baan geschoven door de kwestie door te schuiven naar een studiecommissie (Van den Bergh & Rondeel 1969: 34). Decennia lang gebeurde er niets. Gehuwde vrouwen konden al die tijd juridisch geen financiële verplichtingen aangaan. Tijdens de periode van de militaire dictatuur werd de kwestie in één klap met een militair decreet opgelost (Decreet C-11, Stb. 1981, 23). Ook leek de revolutionaire wetgever - anders dan zijn parlementaire voorganger - tuet bijstand van de Universiteit van Suriname snel wetgeving ter verbetering van de rechtspositie van buitenechtelijke kinderen te zullen doorvoeren (Huber e.a., 1982/1983: 2).^3.

De derde gebeurtenis speelde zich af begin jaren tachtig in Europa. Daar sprak het Europese Hof voor de mensenrechten uit dat erfrechtelijk ongelijke behandeling van wettige en erkende natuurlijke kinderen in strijd was met het Europese mensenrechtenverdrag.^4. Dat verdrag heeft mede gelding voor de Nederlandse Antillen. De Antilliaanse rechter was

1. Op de Nederlandse Antillen en Aruba is men thans bezig met de introductie van een nieuw Burgerlijk Wetboek naar Nederlands model. De Amsterdamse hoogleraar De Boer - voormalig raadsadviseur bij de stafafdeling wetgeving nieuw Burgerlijk Wetboek van het Nederlandse Ministerie van Justitie - is vanaf juli 1995 als technische bijstander bij dit project betrokken.

2. Kielstra, persoonlijke vriend van de minister van koloniën Colijn, had de nodig rugdekking vanuit Den Haag.

3. Na de eerste jaren van het militaire bewind nam de politieke turbulentie toe. Veel intellectuelen die wetgevingsvernieuwingen zouden kunnen begeleiden, vluchtten naar Nederland.

4. Het zogeheten Marckx-arrest (Nederlandse Jurisprudentie 1980, 462).

[p. 205]

daarom van oordeel dat Antilliaanse wetgeving die erkende natuurlijke kinderen erfechtelijk miskende, discriminerend was; de Antilliaanse wetgever moest toen wel met reparatiewetgeving komen (zie hieronder).

Als er geen schoksgewijze veranderingen worden doorgezet, lijken weerstanden tegen veranderingen vaak bepalend te zijn. Ter illustratie noem ik twee voorbeelden.

In Suriname is in 1973 de etnische verscheidenheid op het terrein van het huwelijksrecht op papier opgeheven. Er is één uniforme regeling geïntroduceerd voor het religieuze huwelijk, die zou moeten gelden voor iedere etnische groepering of gezindte. De inwerkingtreding van die regeling is echter op de lange baan geschoven. De redenen hiervoor zijn nooit naar builen gebracht. Een feit is in ieder geval dat het parlement de regering nooit onder druk gezet heeft om de inwerkingtreding af te dwingen.

Het tweede voorbeeld ligt op het terrein van de echtscheiding. De duurzame ontwrichting van het huwelijk is in 1973 als echtscheidingsgrond wel door de Surinaamse wetgever geaccepteerd maar heeft tot op heden geen rechtskracht verkregen. De Antilliaanse wetgever is heden ten dage nog niet zover als de Surinaamse wetgever in 1973. Dit heeft er zelfs toe geleid dat de voorzitter van het Hof van Justitie in een interview met een Nederlands dagblad de Antilliaanse wetgever tot activiteit maande (NRC Handelsblad 14-2-1995). Thans is een commissie onder leiding van genoemde voorzitter inderdaad ertoe gekomen het voorstel duurzame ontwrichting als enige echtscheidingsgrond in de wet op te nemen.

Tribale tradities

In het Surinaamse binnenland wonen de Indianen en bosnegers in stamverband. Daarbinnen is sprake van eigen leef- en verwantschapsvormen die los staan van het familierecht zoals dat door de nationale overheid is uitgevaardigd. Leefvormen in binnenlandse stamverbanden zijn beschreven door antropologen. Bedacht dient echter te worden dat deze studies snel verouderen. Aangenomen moet worden dat de laatste jaren het leven in het binnenland zich steeds meer is gaan richten op het leven in de stad. Door de exploitatie van binnenlandse hulpbronnen - bauxiet, hout, goud en olie - hebben steeds meer binnenlandbewoners kennis gemaakt met de westerse geldeconomie en de daarmee verbonden leefvormen.

Met betrekking tot de bosnegers is een vast terugkerend thema in de literatuur de matrilineaire verwantschapsstructuren. Dit houdt in dat er een verband te legen valt met eenzelfde stammoeder (van een aantal generaties terug). Polygynie is gebruikelijk: een man kan zoveel vrouwen hebben als hij daadwerkelijk kan onderhouden. Die vrouwen kunnen in een ander dorp aan de rivier wonen bij hun eigen familiegenoten van moederskant; de man moet echter zorgen voor een hut, een boot, huishoudelijke spullen en periodiek voor een nieuw opengehakt stuk oerwoud. Op dat opengehakte stuk kan de vrouw dan voedsel verbouwen voor haar en voor haar kinderen (Encyclopedie 1977: 90). Bij de Indianen is polygynie niet gebruikelijk. Mannen trekken in bij de woongroep van hun vrouw. Een woongroep heeft vaak de verschijningsvorm van een ouder echtpaar en de gezinnen van hun getrouwde dochters (Encyclopedie 1977: 298).

De kennis over leefvormen in het binnenland is voortgekomen uit antropologisch onderzoek uit de jaren zeventig en tachtig. Het Burgerlijk Wetboek, dat een eeuw voor deze studies inwerking getreden is, staat geheel los van deze kennis. Bovendien zijn er ook geen gespecialiseerde overheidsrechtbanken terzake van geschillen die zich binnen stamverhoudingen op het terrein van familieverhoudingen voor zouden kunnen doen. Het nationale familierecht van Suriname houdt dus feitelijk daar

[p. 206]

op waar de stamverbanden in het binnenland beginnen.

Toen in de eerste helft van de negentiende eeuw de vredesverdragen met de bosnegerstammen plaats maakten voor een stelsel van indirect bestuur, is het familierecht helemaal geen onderwerp van gesprek geweest. Bij de belofte van trouw die grootopperhoofden van bosnegerstammen in handen van de gouverneur aflegden (Scholtens 1994: 45), bleef het aspect van het huwelijksrecht geheel buiten de horizon. In 1935 kwam gouverneur Kielstra met een een ‘Particulier Voorontwerp eener Huwelijksverordening voor Christen-Boschnegers en Christen-Indianen’. De bedoeling was om aan een kerkelijk huwelijk gevolgen voor de Burgerlijke Stand te verbinden door de christelijke voorganger te erkennen als ambtenaar van het gouvernement. De Rooms-Katholieke missie achtte het voorontwerp wenselijker voor de creoolse stadsbevolking dan voor de bosnegers en Indianen en uitstel van Kielstra's voornemen leidde uiteindelijk tot afstel (Scholtens 1994: 95).

In de plannen van Kielstra konden gekerstende binnenlandbewoners binnen de sfeer van het overheidsrecht getrokken worden. Die plannen lagen in het verlengde van eerder gevoerd beleid. Binnen het kader van de ‘indirect rule’ paste de door de koloniale overheid aan inheemse gezagsdragers opgelegde verplichting om zending en missie ongestoord hun gang te laten gaan (Scholtens 1994: 45).

Hoewel dit in het verleden waarschijnlijk nooit met expliciete bewoordingen vastgelegd is in beleidsdocumenten, is er wel sprake van een consistente gedragslijn: geen erkenning van polygame bosnegertradities maar wel stimulering van het christelijke monogame huwelijk.

Religieuze tradities

Kenmerken

Na de afschaffing van de slavernij ontstond er een nijpend tekort aan arbeidskrachten op de plantages. Daarom werden pogingen ondernomen arbeidscontractanten van elders te halen. Transporten vanuit Brits-Indië (van 1873 tot 1918) en vanuit Nederlands-Indië (van van 1890 tot 1939) brachten respectievelijk 34.304 hindostanen en 32.956 Javanen naar Suriname (Buddingh 1995: 214-220). Als emigratiemotieven worden in de eerste plaats economische motieven genoemd, daarnaast het vluchten voor de justitie, verboden liefdes, het overtreden van sociale en morele wetten en de zucht naar avontuur (Hoefte 1990: 12).

Een schrijnend tekort aan vrouwen zorgde ervoor dat de gemeenschappen van contractarbeiders op de plantages hun eigen leefpatronen ontwikkelden. Onder de Hindostaanse immigranten bleken strikte kastescheidingen en kaste-endogamie - huwen binnen de eigen kaste - niet mogelijk (Encyclopedie 1977: 281); in de Javaanse gemeenschappen deed zich het tegenovergestelde van de door de islam toegestane polygynie voor, namelijk polyandrie - één vrouw heeft relaties met meerdere mannen -.^5. De afwezigheid van islamitische voorgangers zou mede kunnen verklaren waarom wisselende seksuele kontakten zo algemeen moeten zijn geweest (Hoefte, rapport Van Vleuten, 1990: 90).

Aangenomen mag worden dat met het aantreden van nieuwe generaties het vrouwentekort minder is geworden. Daarnaast moeten in de jaren '20 en '30 van deze eeuw Javanen gekomen zijn die veel strikter in de islamitische leer wensten te leven dan de tot dan dan toe in Suriname wonende Javanen. Deze ‘reformistische’ Javanen bouwden hun eigen moskee aan de rand van Paramaribo en traden in kontakt met de islamitische minderheid onder de hindostaande bevolking (Suparlan 1976: 205).^6.

5. De Nederlands-Indische ambtenaar Van Vleuten rapporteerde in 1909 de Nederlandse regering onder andere over het ‘moreel van de naar Suriname emigreerende vrouwen’ dat ‘nogal te wensen overlaat’ en over de verontrustende hoeveelheid geslachtsziekten (Hoefte, rapport Van Vleuten, 1990: 63, 91). Het ministerie van koloniën besloot het rapport niet openbaar te maken om de voortgang van de contractmigratie niet in gevaar te brengen.

6. De Javanen behoren tot de Shafiïtische school van de islam, terwijl de islamitische minderheid onder de hindoestanen behoort tot de Hanafitische school (Encyclopedie, 1977: 304). Kennelijk waren deze geloofsverschillen niet doorslaggevend. De reformistische Javanen leerden van de hindostaanse islamieten dat Mekka ten oosten van Suriname lag. Tot dan toe bad de hele Javaanse gemeenschap met het gezicht naar het westen. Traditionele en reformistische Javenen zouden nu herkenbaar zijn aan hun gebedsrichting (Suparlan 1976: 205)

Religieuze tradities en overheidsbeleid

Het in 1869 ingevoerde Burgerlijk Wetboek bevatte een uniform huwelijksrecht voor de gehele Surinaamse bevolking zonder verwijzing

[p. 207]

naar een specifieke bevolkingsgroep of godsdienst. Dat huwelijksrecht bleek bij hindostanen noch bij Javanen erg in trek. Dat leidde er in praktijk toe dat kinderen geboren uit hindostaanse en Javaanse vrouwen onwettig waren en erfrechtelijk dus niet in tel waren. Daarbij kwant dat rechtinstituties die dit probleem zouden kunnen ondervangen - erkenning en testament - bij de immigranten helemaal onbekend waren (Adhin 1969: 9).

Er zouden zowel situationele als fundamentele oorzaken aan te wijzen zijn geweest voor het feit dat het BW-huwelijk nauwelijk voorkwam onder de immigranten (Adhin 1969: 7). Situationele problemen konden zich voordoen vanwege de typische situatie waarin men als van verre aangeworven arbeidscontractant terecht was gekomen. Fundamentele problemen hadden te maken met het feit dat men als hindoe of als moslim een geloofs- en rechtsovertuiging zou kunnen hebben die op essentiële punten afweek van de huwelijksopvattingen ten grondslag liggend aan het BW-huwelijk.

Met de Huwelijksverordening Aziaten (G.B. 1908, 2) wilde de koloniale overheid aan een aantal situationele bezwaren van immigranten tegemoet komen. Een aantal procedures en formaliteiten werd versoepeld voor ‘inlanders’ uit Nederlands Oost-Indië of Brits-Indië, alsmede hun ‘kinderen en verdere afstammelingen door wettige en onwettige geboorte’, voorzoverre vader noch moeder afstamt van andere dan deze inlanders. Daarnaast was het enige principiële punt dat Aziaten op jongere leeftijd zouden kunnen trouwen dan andere Surinaamse ingezetenen.

Hoewel door de nieuwe wetgeving situationele problemen waren opgeheven, werd het burgerlijke huwelijk toch niet populair onder de immigranten. Desondanks werden van overheidszijde de principiële problemen niet aangepakt. Zoals reeds ter sprake gebracht, maakte gouverneur Kielstra van de oorlogsomstandigheden gebruik om de Huwelijksbesluiten voor respectievelijk mohammedanen (G.B. 1940, 149) en hindoes (G.B. 1940, 150) door te voeren.^7. Vanaf die tijd kon een religieus huwelijk rechtsgevolgen hebben voor het burgerlijke recht. Tegelijkertijd bleef het echter mogelijk voor Hindoes en islamieten om voor het burgerlijke huwelijk te kiezen.

7. Laatste wijzigingen van beide besluiten zijn te vinden in Gouvernementsblad 1963: 24.

Regulering religieus huwelijk

De huwelijksbesluiten waren bedoeld voor de hel hindoeïsme dan wel de islam belijdende immigranten en ‘met hen gelijkgestelden’. Voor latere generaties van in Suriname geboren personen was het de vraag of men ‘opging’ in een bevolkingsgroep gekenmerkt door godsdienst en land van herkomst (art. 1 Huwelijksbesluiten).

Het was niet de bedoeling van Kielstra om alle aspecten van het religieuze huwelijk in wetgeving aan bod te laten komen. De leer van de onontbindbaarheid van het huwelijk (hindoeïsme) en de mogelijkheid van polygynie (islam) wilde hij niet in zijn wetgeving aan de orde te stellen omdat deze onderwerpen ‘geheel wezensvreemd aan het Surinaamse huwelijksrecht’ waren; een regeling van de verstoting door de man (islam) leek hem daarentegen onontkoombaar omdat dit instituut ‘zo sterk onder de mohammedanen leefde’ (Zevenbergen 1980: 66).

Ingevolge de huwelijksbesluiten is de huwbare leeftijd van de vrouw dertien en van de man vijftien jaar. Bij het islamitische huwelijk is geen ouderlijke toestemming toestemming vereist: bij het hindoeïstische huwelijk is ouderlijke toestemming nodig, ‘voorzover de leer van het Hindoeïsme dat als vereischte stelt’ (art. 4 lid 3). Kielstra moet ongetwijfeld bekend zijn geweest met gewoonten in hindostaanse kring om kinderen uit te huwelijken; over het al dan niet religieuze karakter van dit uithuwelijksgebruik laat hij zich echter niet uit.

Een religieuze huwelijkceremonie mag niet plaatsvinden zonder de zogeheten huwelijksbeambte. De islamitische ceremonie geschiedt

[p. 208]

‘onder toezicht van de door de Overheid daartoe aangewezen huwelijksbeambten’ (art. 20 lid 1). De hindoeïstische ceremonie geschiedt ‘ten overstaan van een der daartoe door den Gouverneur uit den bedienaars van den godsdienst aangewezen huwelijksbeambte’ (art. 8 lid 1). De huwelijksbeambten zijn verantwoordelijk voor het inschrijven van aangegane huwelijken in het daarvoor bestemde register.

Het islamitische huwelijk kan worden ontbonden door echtscheiding naar islamitische recht (fash), door verstoting (talak) of door voorwaardelijke verstoting (talik). De fash wordt uitgesproken door de kantonrechter na verkregen advies van twee religieuze deskundigen (art. 4 lid 2). De verstoting is een eenzijdige handeling van de man waarbij hij met een tussenpoos van dertig dagen drie maal de verstotingsformule uitspreekt. Een nog niet onherroepelijk geworden verstoting kan ongedaan gemaakt worden met een herroeping (roedjoe). De formule voor voorwaardelijke verstoting kan door de man worden uitgesproken bij het aangaan van het huwelijk. Gaat één van de voorwaarden in vervulling - bijvoorbeeld wangedrag van de man - dan kan de vrouw de huwelijksbeambte vragen de verstoting te constateren. Verstoting, herroeping en voorwaardelijke verstoting worden in verschillende registers door de huwelijksbeambte ingeschreven (art. 21).

Met de regeling van de herroeping en de voorwaardelijke verstoting moet Kielstra de positie van de vrouw in gedachten gehad hebben. In Surinaamse rechtpraktijk zijn beide rechtsinstituties echter niet tot leven gekomen. Bij de verstoting wordt de formule drie maal achter elkaar uitgesproken (talak bide), zodat herroepen tijdens de bedenktijd niet aan orde is; daarnaast lijkt de man niet erg genegen akkoord te gaan met voorwaardclijke verstoting. Om de vrouw toch tegemoet te komen proberen huwelijksbeambten meer en meer te bemiddelen bij verstoting (Oedayrajsingh Varma & Ahmad Ali 1989: 34).

Rechter en religieus huwelijk

Hoewel er slechts weinig gepubliceerde rechtspraak is, is het toch duidelijk dat de Surinaamse rechter zich afzijdig wil houden van theologische vraagstukken. Het beslissen daarover laat hij over aan de huwelijksbeambte die zelf huwelijken voltrekt en/of rechtshandelingen registreert. Voorbeelden van dit soort vraagstukken zijn in de jurisprudentie te vinden:

-	wanneer is een hindoe huwelijk zonder ouderlijke toestemming mogelijk?
-	hangen de trouwlustigen wel daadwerkelijk het hindoe geloof aan?
-	had de bruid ten opzichte van bruidegom, toekomstige schoonfamilie en hindoe priester bekend moeten maken dat zij in plaats van maagd moeder was?
-	kan een vrouw ondanks afwezigheid van aanleiding gevende gedragingen toch zonder haar toestemming verstoten worden?

De rechter geeft bij dit soort vragen geen eigen interpretatie van de theologische leer maar neemt aan dat de huwelijksbeambte de godsdienstige leer juist geïnterpreteerd heeft.^8.

In 1994 gaf de rechter de huwelijksbeambte nog meer ruimte door de Surinaamse Burgerlijke Stand terecht te wijzen. Deze hield vast aan een Instructie uit de koloniale tijd en gaf alleen in geval van ouderlijke toestemming een voor een religieuze ceremonie vereiste verklaring van ongehuwd zijn af. Deze handelwijze was volgens de rechter in strijd met het religieuze huwelijksrecht; de instructie die bedoeld was om misleiding van jonge kinderen te voorkomen, mocht daarom niet meer toegepast worden.^9.

Gelet op de jurisprudentie moet gesteld worden dat priesters die huwelijken willen voltrekken,^10. zich door de rechter noch door de burgerlijke stand gehinderd behoeven te voelen. Alleen beslaat er nog twijfel over de rol van de rechter bij ‘bekeringen’: trouwlustigen die niet voldoen aan de vereisten voor een BW-huwelijk, bekeren zich om langs religieuze weg te

8. Adhin (1969) geeft een analyse van de jurisprudentie waarin ik mij op één punt na kan vinden. In de Kloppenbergzaak van 1955 laat de rechter een hindoe-huwelijk gesloten zonder ouderlijke instemming in stand. Adhin leidt hieruit af dat de rechter impliciet zijn interpretatie geeft van de hindoe-leer (1969: 41). Ik geloof dat de rechter op theologisch gebied niet wijzer heeft willen zijn dan de hindoe priester. Jurisprudentie uit 1966 bevestigt deze opvatting. De rechter bepaalt dat een hindoestaanse vader die zijn toezegging om zijn zoon uit te huwelijken niet nakomt, schadevergoedingsplichtig is (Adhin 1969: 42). Doorslaggevend zijn niet theologische argumenten maar ‘gebruiken’ in hindostaanse kring. De lezer zij aangaande die gebruiken verwezen naar Baidjnath (1998).

9. In deze zogeheten Soekhoe-zaak had een acht maanden zwanger meisje haar intrek genomen bij een vijftien jarige jongen na intriges van diens ouders. Volgens de Weekkrant Suriname (oktober, 1994) staat deze zaak niet op zich. Regelmatig zouden meisjes uit rijke families met intriges gedwongen worden tot een religieuze huwelijksceremonie. Misleiding en ontvoering zouden fungeren als drukmiddelen, terwijl vergevorderde zwangerschappen meisjes weinig keus zouden laten. Genoemde bron suggereert dat ook ten tijde van de toepassing van de instructie, ouders zich vaak voor voldongen feiten geplaatst zagen. Hij refereert aan de Rahimal-zaak waarin het misleide meisje uiteindelijk zelfmoord pleegde.

10. Huwelijksceremonies zijn voor beambten vaak een belangrijke bron van inkomsten; dit zou mede kunnen verklaren waarom zij zich soepel opstellen tegenover huwelijkskandidaten (Zevenbergen 1980: 88).

[p. 209]

kunnen huwen. Uiteraard is het aan de priester om iemands toetreding tot een religie te beoordelen. De rechter zou echter aan de hand van uiterlijke kenmerken kunnen bepalen of iemand uiteindelijk wel in de betreffende etnische groep is opgegaan (culturele assimilatie).

In de Kloppenberg-zaak is de vraag aan de orde naar de culturele assimilatie van een creoolse jongen die gaal samenwonen met een zestienjarige hindoestaanse, zich bekeert en met haar voor de hindoe-pricster trouwt. De rechter wijst de vordering van de vader om het meisje terug te geven af. Zijn houding wordt in de literatuur verschillend uitgelegd:

-	de rechter volgt het oordeel van de huwelijksbeambte dat de jongen in de groep is opgegaan (Oedayrajsingh Varma & Ahmad Ali 1989: 30);
-	de rechter oordeelt zelf over culturele assimilatie (Pos 1959: 474; Adhin 1969: 43);
-	de rechter zegt te oordelen, maar neemt feitelijk genoegen met door de jongen uitgesproken intenties om te gaan assimileren. Hij zou het meisje tegen haar vader in bescherming hebben willen nemen omdat zij anders op de huwelijksmarkt in hindostaanse kring aan waarde zou hebben ingeboet (Zevenbergen 1980: 87).

De laatste uitleg zou wijzen op een casuïstische benadering. Bedacht dient te worden dat ‘bekeringen’ vaak spelen bij interetnische liefdes waarbij emoties hoog kunnen oplopen.^11. De rechter zou de behoefte kunnen hebben de geliefden in bescherming te nemen tegen een voor hen vijandig geworden sociale omgeving. In een zaak waarin een moslim en een christen van Indiaanse afkomst vooreen hindoe priester trouwden, rept hij namelijk met geen woord over gebrek aan culturele assimilatie. Hij verklaart daarentegen de broer en voogd van één der echtgenoten om formeel juridische redenen niet ontvankelijk in zijn vordering tot nietigverklaring

11. De film Wan Pipel van de Surinaamse cineast Pim de la Parra heeft interetnische liefde als thema.

West-Indisch familiesysteem

Institutionering West-Indisch familiesysteem

Onder creoolse bevolkingsgroepen in het hele Caraïbisch gebied ziet men zoveel overeenkomsten in wijze van samenleven dat men wel spreekt van het ‘West-Indisch familiesysteem’ (Encyclopedie van Suriname 1977: 137). Dat systeem kent een aantal kenmerken:

-	de aanwezigheid van geïnstitutionaliseerde alternatieve man-vrouw relaties; naast het huwelijk is er het concubinaat waarbij man en vrouw samenleven zonder gehuwd te zijn, en de ‘bezoeksrelatie’, waarbij er tussen man en vrouw een publiekelijk erkende en geaccepteerde seksuele relatie bestaat; de man is een regelmatige bezoeker in het huis van de vrouw,
-	het veelvuldig voorkomen van vrouwelijke huishoudhoofden, en
-	het feit dat de vrouw een centrale rol in het huishouden vervult, waardoor het als ‘matrifocaal’ wordt gekenschetst.

De historische wortels van het Wesl-Indisch familiesysteem zouden stammen uit de slaventijd toen het voor slaven onmogelijk was een burgerlijk huwelijk te sluiten. Wel stelden kerkelijke autoriteiten in Suriname en de Nederlandse Antillen kerkelijke plechtigheden in voor ‘verbonden’ tussen slaven. Dergelijke verbonden werden van overheidswege gedoogd. Juridisch gezien bleef het regel dat aan ieder kerkelijk huwelijk een burgerlijk huwelijk moest zijn voorafgegaan (Lenders 1994: 202-206, Encyclopedie Suriname 1977: 291, 292; Encyclopedie Ned. Antillen 1985: 82).^12.

Buschkens (1974) constateert dat het West-Indisch familiesysteem in Suriname na de afschaffing van de slavernij gebleven is zoals die daarvoor was; hij schrijft dit toe aan blijvende slechte omstandigheden als werkloosheid, armoede en discriminatie. De antropologe Abraham-Van der Mark (1973) ziet soortgelijke verbanden als Buschkens. Zij constateert dat het burgerlijke huwelijk in de tijd dat de oliemaat-

12. Het verhaal over de slaventijd is zo langzamerhand een gemeenplaats gworden. Een feit is echter dat het beschreven samenlevingstype ook voorkomt in hedendaagse Afrikaanse landen zonder een verleden van slavernij.

[p. 210]

schappij Shell welvaart op Curaçao bracht, veel populairder was dan in de tijd daarna. Haar conclusie is dat in een tijd van welvaart een huwelijk met een partner met inkomensgaranties bestaanszekerheid vertegenwoordigt. Van Dijke en Terpstra (1987) lijken deze conclusie te delen wanneer zij laten zien hoe Curaçaose vrouwen vaak bewust kiezen voor een leven buiten het huwelijk en binnen familienetwerken.

Burgerlijk Wetboek en West-Indisch familiesysteem

Het West-Indisch familiesysteem en de door het Burgerlijk Wetboek (BW) gereguleerde liefdesrelaties lijken gescheiden grootheden te zijn. De wetgever stelt het huwelijk centraal als wettig geformaliseerde, monogame liefdesrelaties. In het BW zijn de twee echtgenoten elkaar over en weer getrouwheid, hulp en bijstand verschuldigd. Zij moeten elkaar het nodige verschaffen en ze zijn ten opzichte van elkaar verplicht hun kinderen te verzorgen en op te voeden. Overspel kan leiden tot echtscheiding en gescheiden partners kunnen weer nieuwe huwelijken sluiten. Binnen het monogame systeem kan dus wel van partner gewisseld worden maar polygamie is niet mogelijk.

Buitenechtelijk verwekte kinderen kunnen op drie manieren binnen het systeem van monogamie gebracht worden:

-	wanneer een getrouwde vrouw buitenechtelijk zwanger wordt, wordt haar echtgenoot - betwisting daargelaten - geacht de wettige vader te zijn;^13.
-	buitenechtelijk geboren kinderen kunnen met toestemming van de moeder door een ongehuwde man als vader erkend worden.^14. Ingeval van een huwelijk tussen de moeder en de erkenner krijgen de kinderen de status van wettig kind, en
-	een ongehuwde vrouw staat haar kind af zodat het door een gehuwd paar geadopteerd kan worden.^15.

Deze methoden van wettiging van buitenechtelijk verwekte kinderen vormen eerder een bevestiging van het systeem van monogamie dan een erkenning van het West-Indisch systeem.

Een punt waarop de West-Indische BW's en het West-Indische familiesysteem raakvlakken lijken te vertonen, is de onderhoudsplicht die een verwekker ten opzichte van zijn minderjarige kinderen heeft. Het door de rechter laten vaststellen van die onderhoudsplicht is het doel van de zogeheten vaderschapsactie. Het door de moeder innen van de onderhoudspenningen lijkt in de praktijk van alledag, in ieder geval op de Antillen, een moeilijke zaak (Best 1991: 15). Er kan sprake zijn van onwil van mannelijke zijde maar ook van onmacht. Het West-Indisch familiesysteem is namelijk vooral populair in lagere sociale klassen; dus daar waar de inkomens laag zijn. Het is daarom zeer wel denkbaar dat een Caraïbische man meer binnen- en/of buitenechtelijke kinderen vefwekt dan hij kan onderhouden. De wet houdt ook met zoveel woorden rekening met armlastige vaders door onderhoudsverplichtingen te relateren aan ‘draagkracht’.

Op de Nederlandse Antillen en Aruba is net als in Nederland onder invloed van het Europese mensenrechtenverdrag en de daarbij behorende jurisprudentie de erfrechtelijke positie van natuurlijke erkende kinderen gelijk getrokken met die van wettige kinderen (zie nader Van der Planck 1983). In Suriname is het nog steeds zo dat natuurlijke erkende kinderen erfrechtelijk minder zwaar tellen dan wettige kinderen (art. 890 e.v. Burgerlijk Wetboek).

Concluderend kan vastgesteld worden dat de West-Indische wetboeken teveel een reflectie vormen van het Nederlandse BW om het West-Indische familiesysteem recht te doen wedervaren. Het Nederlandse systeem lijkt erop gericht te zijn incidentele gevolgen van buitenechtelijk geslachtsverkeer binnen het bestaande systeem van monogamie op te vangen. Dat Nederlandse systeem sloot aan bij opvattingen zoals die op een zeker moment de heersende moraal in Nederland vormden: buiten-

13. Van Wamelen (1996: 1093 e.v.) bepleit een wettelijk systeem waarbij juridisch vaderschap en zijn verwekker aan elkaar gekoppeld zijn. Forder (1997: 19) verdedigt het huidige systeem waarbij de sociale werkelijkheid prevaleert boven de juridische werkelijkheid.

14. In navolging van het Nederlandse recht is biologisch vaderschap geen noodzakelijke voorwaarde voor erkenning. Het Nederlandse recht moet wat dat betreft uniek in Europa zijn (Meulders-Klein 1996: 502).

15. Meijdam-Slappendel (1996) signaleert dat in Nederland adoptie met meer fungeert als een middel om ongehuwde moeders uit de verlegenheid te helpen maar als een juridische wijze om - vaak vanuit hel buitenland - kinderen te krijgen. Zij komt met voorstellen om het Nederlandse Burgerlijk Wetboek aan de nieuwe situatie aan te passen.

[p. 211]

echtelijk geslachtsverkeer zou niet meer dan incidentele ‘slippertjes’ betreffen.

Overige wetgeving en West-Indisch familiesysteem

Surnaamse bepalingen

Buiten het BW om houdt de Surinaamse wetgever zich soms bezig met het concubinaat als een alternatieve wijze van samenleven. Er zijn zijf plaatsen in de wetgeving te noemen wanneer men door Zevenbergen (1980: 138 e.v.) en door Gangaram Panday (1992: 86, 87) gegeven informatie bijeenvoegt:

-	De ambtenarenpensioenwet (G.B. 1972, 150) maakt een wezenpensioen mogelijk voor kinderen geboren uit een concubinaatsrelatie. De staat van erkend kind is daartoe niet noodzakelijk. Voldoende is dat de overleden ambtenaar onderhoudsplichtig was op basis van een rechterlijk vonnis of een authentieke akte met een erkenning van de onderhoudsplicht.
-	In 1975 is de Ongevallenregeling van 1947 gewijzigd. De regeling hield reeds bepalingen in die de werkgever verplichten na een dodelijk ongeval van een werknemer de achtergebleven echtgenote een uitkering te verstrekken. Sinds 1975 komt de weduwenuitkering ook toe aan ‘de moeder van de erkende natuurlijke kinderen, voorzover zij op het tijdstip van het ongeval tot het gezin van de man behoort (art. 6 lid 3). De regering wilde zich beperken tot die concubinaatsverhoudingen waarbij er tenminste iets, te weten de erkenning van één of meer kinderen, geregistreerd zou zijn. Zij vreesde dat zonder die beperking ‘passerende vriendinnen’ van de overleden man om een uitkering zouden vragen.
-	In de Surinaamse Wet huurkoop onroerend goed (Stb. 1978, 32) is ook het concubinaat aan de orde, zij het niet letterlijk. Indien de dood van een huurkoper zou leiden tot het einde van de huurkoop, dan kunnen ‘rechtsopvolgers’ de rechter vragen de huurkoop te continueren (art. 18). In de visie van de wetgever zou een eventuele achtergebleven concubine naast de wettige erfgenamen een rechtsopvolger kunnen zijn. In de discussies voorafgaande aan de wet werd gewezen op de Stichting Volkshuisvesting. Deze zou nabestaande gezinsleden uit een juridisch niet geformaliseerd samenlevingsverband toch moeten blijven huisvesten; ontruiming van de betreffende woning ten gunste van ‘wettige’ broers, zusters, ooms of tantes zou de rechter kunnen tegenhouden.
-	Ingevolge het in 1977 ingevoerde Wetboek van Strafvordering kunnen niet alleen (gewezen) echtgenoten zich verschonen als getuige in een strafproces maar ook (gewezen) ongehuwde partners. Het criterium is ‘duurzaam feitelijk samenwonen’; die samenwoning moet uit het bevolkingsregister blijken, behoudens tegenbewijs (art. 197 onder 3).
-	De Stichting Staatsziekenfonds heeft ten doel te voorzien in de geneeskundige verzorging van onder andere ingeschreven ambtenaren en minder draagkrachtige burgers en hun gezinsleden. Ingevolge het Decreet dat ten grondslag ligt aan het fonds kunnen ook medische verzorging toekomen aan erkende kinderen en natuurlijke kinderen van de vrouw, voorzover beide soorten kinderen deel uitmaken van het gezin van de ingeschrevene; daarnaast zou het fondsbestuur, met toestemming van de betrokken minister, niet in het Decreet genoemde categorieën personen toch als gezinslid voor medische verzorging in aanmerking kunnen laten komen (art. 12). Op basis van de Stichtingsstatuten krijgt ook de concubine die blijkens een verklaring van de bevolkingsregistratie tenminste twee jaar duurzaam samenwoont, medische verzorging (art. 4 lid 2).

[p. 212]

Antilliaanse bepalingen

Wat betreft Antilliaanse wettelijke bepalingen die het West-Indisch familiesysteem raken, komen hieronder ter sprake Antilliaanse landelijke regels terzake van (a) ouderdomsvoorzieningen en (b) toelagen voor ambtenaren en Curaçaose eilandelijke regels over (c) onderstandsuitkeringen en (d) taxi- en busvergunningen. De punten (a), (c) en (d) ontleen ik aan Joubert (1992: 60, 61).

(a)	Een rechthebbende met een echtgenote ontvangt een ouderdomsuitkering voor gehuwden. Een rechthebbende met ‘slechts’ een concubine ontvangt daarentegen de lagere ongehuwdenuitkering. Het huwelijk heeft dus een meerwaarde. Indien twee concubinaatspartners samen een hoger uitkeringsbedrag zouden krijgen dan twee gehuwden, dan wordt er ten aanzien van de concubinaatspartners een zodanige korting tocgepast dat het verschil opgeheven wordt. Een eventuele meerwaarde van het concubinaat wordt dus ‘afgeroomd’.
(b)	Ingevolge de Antilliaanse Landsverordening Materieel Ambtenarenrecht kunnen niet alleen wettige of gewettigde maar ook andere categorieën kinderen aanleiding zijn voor het ontvangen van een kindertoelage (art. 29 lid 1-3). Het gaat dan om ten laste van de ambtenaar komende stiefkinderen en om van zijn gezin deeluitmakende kinderen die hij als eigen kinderen onderhoudt en opvoedt bij gebreke van terzake capabele ouders of voogden. De ambtenaar kan ook een kindertoelage krijgen voor die natuurlijke kinderen wier lol hij zich daadwerkelijk aangetrokken heeft. De ongehuwde ambtenaar die enig kostwinner is, kan een kostwinnerstoelage ontvangen; die toelage bedraagt ten hoogste het salarisverschil tussen de ongehuwde ambtenaar en eenzelfde gehuwde ambtenaar (art. 30). De landsverordening stelt geen samenwoningseis.
(c)	Sinds 1982 hebben op Curaçao, al dan niet samenwonende, concubinaatspartners recht op evenveel onderstand als gehuwden. De Curaçaose wetgever acht dan een concubinaat aanwezig indien een man en een vrouw twee jaar onafgebroken op het bevolkingsbureau op hetzelfde huisadres geregistreerd staan. Hij geeft echter geen criteria aan om een concubinaat tussen niet-samenwonende partners te kunnen vaststellen. Wat betreft de gezinsledenbijslag van een onderstandsgerechtigde lijkt de juridische status van de kinderen niet doorslaggevend.
(d)	Voor het exploiteren van een autobus of een taxi is op Curaçao een vergunning nodig, aldus de betreffende verordening uit 1969. Bij overlijden van de vergunninghouder worden, totdat het bestuurscollege een beslissing daaromtrent heeft genomen, als vergunninghouder aangemerkt: ‘1. de weduwe, 2. wettige of gewettigde kinderen, 3. natuurlijke erkende kinderen en 4. indien er ook geen nabestaanden zijn als onder 3 bedoeld, zij die aannemelijk hebben gemaakt, dat de overleden vergunninghouder op het tijdstip van zijn overlijden hun enige kostwinner was’. Een eventuele concubine zou dus als allerlaatste aan de beurt kunnen komen.

Al deze op rij gezette vindplaatsen leveren geen allesomvattende beschrijving van het West-Indisch familiesysteem op. Dat is niet verwonderlijk aangezien er een veelheid aan relaties denkbaar is. Men kan denken aan enkelvoudige relaties zoals één samenwoningsrelatie, maar ook aan meervoudige relaties: meerdere bezoeksrelaties, een huwelijksrelatie en één of meer bezoeksrelaties. Leiden relaties in welke vorm dan ook tot kinderen dan zijn er weer nieuwe vragen te stellen. Die vragen kunnen juridisch van aard zijn. Zijn kinderen erkend? Heeft de rechter een onderhoudsplicht opgelegd? Die vragen kunnen ook feitelijk van aard zijn. Onder wiens dak wonen de kinderen?

[p. 213]

Wie financiert hun onderhoud?

Benaderingswijzen West-Indisch familiesysteem

De wetgever moge dan geen allesomvattende definitie van het West-Indisch familiesysteem gegeven hebben, wel lijkt hij vanuit verschillende invalshoeken te kiezen al naar gelang er een sociale voorziening dan wel een sociale verzekering in het spel is.

De filosofie achter sociale voorzieningen is om mensen in sociale nood te helpen. Sociale nood komt het meest voor in lagere klassen van de bevolking. Het West-Indisch familiesysteem komt daar ook in de meest uiteenlopende varianten voor. Zou de wetgever voor de verstrekking van sociale voorzieningen zeer nauw sluitende definities van het West-Indisch familiesysteem geven, dan bestaat het gevaar dat bepaalde hulpbehoevenden van hulp uitgesloten worden. Om een voorbeeld te geven. Stel dat men duurzaam samenwonenden voor dezelfde voorzieningen in aanmerking wil laten komen als gehuwden; voor al dan niet duurzaam samenwonen acht men beslissend of een paar tenminste twee jaar op één adres gewoond heeft. Een werkeloze jongeman die wil gaan samenwonen met zijn vriendin komt met dit criterium noch in aanmerking voor een concubinaatsuitkering noch voor een volkswoning.

Anders dan voor sociale voorzieningen moet voor sociale verzekeringen premie betaald worden. Met het totaal van die premies kunnen dan de sociale risico's van een groep aan elkaar gerelateerde personen afgedekt worden. Omschrijft men die groep niet precies dan bestaat er de kans dat op zeker moment veel meer mensen dan voorzien een beroep doen op de betreffende sociale verzekering. De opgebrachte premies kunnen dan zo snel opraken dat zelfs de primaire doelgroep niet meer bereikt kan worden. Dat kan de hele verzekering in gevaar brengen. Voorkomen moet daarom worden dat ‘passerende vriendinnen’ komen profiteren van sociale verzekeringen. Vanwege de geschetste problemen zal men zoveel mogelijk uit willen gaan van geregistreerde relaties. Relaties die noch bij de burgerlijke stand, noch op het bevolkingsregister of op het notariskantoor geregistreerd zijn, zal men het liefst buiten beschouwing willen laten. Bij relaties die wèl geregistreerd zijn, rijst dan nog de bewijsrechterlijke vraag of de registratie doorslaggevend moeten worden geacht of dat er ruimte wordt gelaten voor ‘tegenbewijs’.

Het registreren van relaties lijkt zich vooral te concentreren rond het concubinaat en concubinaatskinderen. Aan een verklaring van het bevolkingsregister, blijk gevend van een gemeenschappelijk adres gedurende twee jaar, worden dan op het voor de betreffende wetgeving relevant punt gelijke rechtsgevolgen verbonden als aan een trouwboekje van de burgerlijke stand. Bezoeksrelaties en alles wat daarmee samenhangt vallen buiten de horizon. Om een praktisch voorbeeld te geven: stel dat een tienermeisje door toedoen van een ‘bezoeker’ moeder wordt, dat de vader daarna niets meer van zich laat horen en dat het kleinkind door de grootouders in huis opgenomen wordt. De tot onderhoud van zijn kleinkind bereide grootvader vervult in dit voorbeeld een belangrijke maatschappelijke rol maar krijgt geen erkenning van de wetgever wanneer die zich toelegt op het gelijkstellen van concubinaatsverhoudingen met huwelijken.

In het gegeven voorbeeld lopen de juridisch veronderstelde werkelijkheid en de feitelijke werkelijkheid uiteen. De onderhoudsplicht van de verwekker wordt de facto vervuld door de tot onderhoud bereide grootvader. Die persoonsverwisseling is problematisch voor de wetgever. Hij kan immers niet van tevoren voorspellen wie binnen het familienetwerk de verplichtingen van de verwekker op zich zal nemen. In het gegeven voorbeeld betrof het een grootvader maar het had ook een oom of een stiefvader kunnen zijn. Een dringende morele

[p. 214]

verplichting kan immers alleen gedragen worden voor degene die daartoe ook de financiële draagkracht heeft.

De Antilliaanse Landsverordening Materieel Ambtenarenrecht heeft in zijn stelsel van salaristoeslagen zowel raakvlakken met concubinaats- als met bezoeksrelaties. Voor de kostwinnerstoelage is niet samenwonen maar kostwinnen het criterium; kostwinnen kan men voor een concubant(e) maar ook voor een partner in een bezoeksrelatie.^16. Aangaande de kindertoelage zou het zowel kunnen gaan om kinderen die met samenwonende ouders een gezin vormen als om kinderen die een gezin vormen met één of meer verzorgers waarmee zij niet direct verwant zijn.

De overheidspersoneelsdienst moge dan van de wetgever optreden als verstrekker van sociale voorzieningen. De wetgever lijkt zich wel bewust van de mogelijke financiële consequenties van het honoreren van ongeregistreerde relaties. Van stringent geformuleerde rechten op toelagen is namelijk geen sprake. De kostwinnerstoelage kan worden toegekend (art. 30), terwijl aan rechten op kindertoelagen twee maal de clausule ‘elk afzonderlijk geval door het bevoegde gezag te beoordelen’ is toegevoegd (art, 29 lid 2 en 3).

16. Tot in de jaren tachtig leek de overheid als werkgever uit te gaan van het ideaalbeeld van de gehuwde man die als kostwinner een beter rechtspositie zou moeten hebben dan de niet kostwinnende (gehuwde) vrouwen. Steeds meer werd dit gezien als sekse-discriminatie. Dit leidde tot activititen van de wetgever en de rechter om ambtelijke rechtsposities sekse-neutraal te maken (Cuales 1995: 114, 115).

Bestuur en West-Indisch familiesysteem

Het bestuur krijgt met het West-Indisch familiesysteem te maken wanneer een nalatenschap openvalt zonder dat er zich wettige erfgenamen melden. Volgens het BW is de overheid dan gerechtigd zich bij voorraad in het bezit van de erfenis te stellen. De overheid kan dan echter geconfronteerd worden met een concubine en/of niet-erkende kinderen. Het lijkt dan in Suriname gebruik te zijn dat de overheidsafstand doet van haar rechten ten behoeve van die personen (Zevenbergen 1980: 131).

Burgerlijke rechter en West-Indisch familiesysteem

Er is in de Nederlandse Antillen en Aruba en Suriname weinig rechtspraak voorhanden met betrekking tot het West-Indisch familiesysteem. Een verklaring daarvoor kan zijn dat men in kringen van welgestelde burgers problemen met buitenechtelijke verhoudingen omwille van de goede naam het liefste in der minne zou willen oplossen (Joubert 1983: 189). In lagere sociale klassen vreest men mogelijkerwijze minder een aantasting van de goede naam; daar zullen echter weinig omvangrijke vermogensbestanddelen zijn, die aanleiding zouden kunnen zijn voor een geschil in de rechtszaal (Joubert 1983: 189; Zevenbergen 1980: 131).

Het is om twee redenen moeilijk een zeer duidelijke lijn in de rechtspraak te ontdekken.^17. Ten eerste hebben de auteurs die de meeste rechtspraak aanhalen hun kennis met ontleend aan gepubliceerde vonnissen maar aan ongepubliceerde studentenscripties (Joubert 1992: 65; Gangaram Panday 1992: 90). Ten tweede lijken de meeste vonnissen uitspraken in kort geding te zijn; in die uitspraken kan de rechter zich in vergelijking tot een bodemprocedure een wat meer summiere motivering veroorloven. Voor de Antilliaanse rechter komt daar dan nog bij dat cassatie niet tot de reële mogelijkheden behoort zodat voor eventuele kritiek van de Hoge Raad niet gevreesd behoeft te worden (Joubert 1992: 64).

De rechter wordt in kort-geding vaak gevraagd om een voorziening met betrekking tot een concubinaatswoning. Het geschil kan gaan tussen twee partners die hun relatie hebben opgebroken of tussen één partner en de wettige erfgenamen van zijn overleden wederhelft. Twee lijnen van redeneren zijn mogelijk. De eerste: de wet kent wel huwelijks- maar geen concubinaatsrelaties zodat de huwelijkse goederengemeenschap niet op het concubinaat toegepast kan worden (a contrario redenering). De tweede: een concubinaat kan onder omstandigheden zoveel lijken op een huwelijksrelatie dat net als bij een huwelijksrelatie goederengemeenschap moet worden aangenomen (analoge redenering). De a contrario-redenering zou

17. De suggestie dat de Surinaamse rechter bewust afstand heeft willen nemen van de Nederlandse (zie Kraan 1997: 23), veronderstelt een expliciete opzet om een eigen Surinaamse rechtsontwikkeling in gang te zetten. Het lijkt er mij echter meer op dat de rechter allereerst zoekt naar een oplossing die redelijkerwijze aansluit bij de feiten van het concrete geval, om daarna die oplosing dogmatisch te rechtvaardigen.

[p. 215]

kunnen leiden tot een woningontruiming ten koste van de partner zonder eigendomsbewijzen. De analoge redenering zou kunnen leiden tot scheiding en deling van de woning zodat ook de partner zonder papieren voor de helft aan zijn trekken komt.

De rechter die van de rechtswetenschap de boodschap krijgt dat een concubinaatsrelatie een contractuele relatie is (Huber 1982: 781), lijkt een middenweg te kunnen gaan tussen de beide geschetste uitersten. Die middenweg kent in de West-Indische context echter ook de nodige wegversperringen. Ondanks het feit dat het notariaat een model van een samenlevingscontract heeft opgesteld, leggen partners bijna nooit afspraken vast. Met generaliserende opvattingen zoals: het concubinaat is vaak bedoeld als een surrogaat-huwelijk (Huber 1982: 782) of: bij het concubinaat staat vrijheid-blijheid voorop (Zevenbergen 1980: 118, 119), komt de rechter niet zover. Man en vrouw kunnen in een concreet geval immers ook met verschillende verwachtingen zijn gaan samenwonen. Ronduit problematisch wordt de contractsgedachte wanneer een man bij overlijden een weduwe-echtgenote en een weduwe-concubine achterlaat: was er ruimte om naast het ‘huwelijkscontract’ nog een concubinaatscontract te sluiten en, zo ja, was er voor dat concubinaatscontract dan geen toestemming van de echtgenote nodig geweest?

Ik wil hieronder de jurisprudentie als volgt indelen:

-	geschillen tussen ex-partners,
-	erfrechtelijke geschillen tussen buiten- en binnenechtelijke gezinsleden, en
-	geschillen tussen een partner en derden.

Ter inleiding op de volgende paragraaf volgt hier enige informatie over de organisatorische vormgeving van de West-Indische rechterlijke machten. Suriname heeft zijn eigen Hof van Justitie (hierna te noemen HofS). De Nederlandse Antillen hadden vanouds hun eigen Hof van Justitie (hierna te noemen HofNA). Na de uittreding van Aruba uit het Antilliaanse staatsverband in 1986 bleef dit hof zowel Antilliaanse als Arubaanse zaken behandelen onder de naam Gemeenschappelijk Hof van Justitie van de Nederlandse Antillen en Aruba (hierna te noemen HofNA).

Rechtszaken worden in eerste instantie behandeld door één enkel lid van het hof die in Suriname optreedt onder de naam Kantongerecht (hierna te noemen Ktr) en op de Antillen en Aruba onder de naam Gerecht in Eerste Aanleg met daarbij een aanduiding van de zittingsplaats, bijvoorbeeld Gerecht in Eerste Aanleg Zittingsplaats Curaçao (hierna te noemen GEAC). Hoger beroepszaken worden zowel in Suriname als op de Nederlandse Antillen en Aruba in zogeheten hofzittingen door een groep rechters beoordeeld. Speciaal voor de Antillen en Aruba bestaat er dan nog de mogelijkheid van cassatieberoep bij de Nederlandse Hoge Raad (hierna te noemen HR); bij dit beroep staan bewijsrechterlijke vragen niet meer ter discussie.

Geschillen tussen ex-partners

De West-Indische rechter lijkt zich eerder pragmatisch dan dogmatisch op te stellen terzake van beëindigde samenwoningsrelaties. Bij vermogensbestanddelen die moeilijk te herleiden zijn tot de ene dan wel de andere partner als eigenaar, neemt hij gemeenschap van goederen aan. Zo vallen, voorzover een van de partners zijn beter recht niet kan bewijzen, inboedelgoederen binnen de gemeenschap (HofS, 6-5-1983; Gangaram Panday 1992: 91) maar ook rechten en verplichtingen in verband met huurkoop en openstaande rekeningen terzake van water, telefoon en elektra (HofNA, 2-12-1986; Joubert 1992: 69). Aan de andere kant kan de scheiding tussen het zijne en het hare kennelijk zo duidelijk zijn dat de rechter, compensatie van proceskosten daargelaten, aan het concubinaat geen gevolgen wil verbinden (GEAC, 6-10-1986; Joubert 1992: 70).

[p. 216]

Binnen het zakenrechtelijk systeem staat eigendom van een huis op naam van een persoon zodat er geen probleem behoeft te zijn om het eigendom te herleiden. Een beroep op mede-eigendom van de partner wiens naam niet in de papieren staat, kan de rechter dan ook op grond van de zakenrechtelijke systematiek afwijzen. Het probleem is dan hoe hij de bijdrage aan de vermogensvorming van de eigendomsloze partner moet waarderen. Een bijdrage aan de bouwkosten van een huis kan, naar het Ktr op 23-6-1959 meent, niet ‘rauwelijks opgevorderd’ worden; hij beveelt daarom, kennelijk een goede verstandhouding tussen procederende partijen vooronderstellend, een ‘boedelverdeling in der minne’ (Surinaams Juristenblad 1963, 15). Het HofNA acht op 22-4-1980 in een soortgelijk geval een vordering terzake van geldlening mogelijk (Joubert 1992: 64, 65). Het Ktr volgt op 9-12-1980 - daarin later bijgevallen door het HofS - eenzelfde lijn maar plaatst daarbij een kanttekening; een bijdrage aan de aankoopsom van een huis valt op te vorderen inzoverre die financiële bijdrage niet ‘een schenking in materiële zin’ is (Gangaram Panday 1992: 91). In de casus is er sprake van de beëdiging van een 48-jarige concubinaatsverhouding. Dat roept vragen op over ontwaarding van het ‘geleende’ bedrag. Verder lijkt het hoogst onaannemelijk dat er na al die jaren nog een overzichtelijke administratie bestaat met betrekking tot de vraag van al dan geen schenking.

In één zaak komt het HofS op 19-6-1981 met een expliciete analoge redenering. Een concubine die na beëindiging van een 25-jarige relatie als woningeigenaresse woningontruiming door de man vorderde, kreeg te horen:

‘dat bij een langdurige concubinaatsverhouding waarbij een gemeenschappelijke huishouding is gevoerd voor gemeenschappelijke rekening er sprake is van een pseudo huwelijksgemeenschap waarop de wettetijke bepalingen van huwelijksgemeenschap in beginsel naar analogie behoren te worden toegepast aangezien niet is na te gaan of de vruchten anders dan door gezamenlijke vlijt, arbeid en inspanning zijn verkregen, hebbend de vrouw niet gemotiveerd ontkend dat het onroerend goed op haar naam is aangekocht, aangezien de man geen problemen voor haar wilde scheppen bij zijn eventueel overlijden, aangezien hij enkele kinderen - verwekt bij een andere vrouw dan zijn concubine - had erkend’ (Gangaram Panday 1992: 90, 91).

Het HofS vermijdt met een dergelijk lange volzin te zeggen welk element voor hem het zwaarst heeft gewogen om analoog te redeneren. Het hof lijkt de langdurigheid centraal te stellen (zie Huber 1982: 777 e.v.). Daar staal tegenover dat het, ongeveer twee jaar na dit vonnis, nog a-contrario redeneert aangaande een samenleving die 48 jaar geduurd heeft (zie Gangaram Panday 1992: 91). Het lijkt er daarom op dat de specifieke kenmerken van de casus de doorslag gegeven hebben: een man koopt een huis op naam van zijn concubine om haar bij zijn eventueel overlijden in bescherming te nemen; hij heeft namelijk bij een andere vrouw verwekte kinderen en deze zouden haar als erfgenamen het huis kunnen ontnemen. De concubine wil nu haar eigendomspapieren gebruiken om de man rechteloos te maken. Deze houding van de vrouw lijkt de rechter tot een analoge redenering te brengen.

Dat er een alternatief is voor de analoge redenering laat het GEAC op 4-8-1986 zien. Het stelt dat de rechtsverhoudingen tussen samenwonenden beheerst wordt door algemene beginselen van goeder trouw (Joubert 1992: 66). Opgemerkt zij wel dat in die betreffende casus geen feiten naar voren komen die wijzen op onheuse gedragingen van één van de partijen. Daar lijkt het ter sprake brengen van de goeder trouw meer op een afleidingsmanoeuvre om aan een buitenwettelijk fenomeen als het concubinaat rechtsgevolgen te verbinden. Hij acht namelijk beide ex-partners gerechtigd tot de - met bijdragen van beiden - gebouwde woning, ook al heeft maar één van beiden erfpachtrechten terzake van de grond.

In de laatstgenoemde zaak wijst de rechter niet alleen op de goeder trouw maar ook op de

[p. 217]

belangenafweging die moet plaatsvinden nu een van de partners de woning zal moeten verlaten. Het HofNA stelt in een andere zaak (vonnis 11-11-1986, Joubert 1992: 68) de belangenafweging helemaal centraal door van geen belang te achten op wiens naam het huis staat en met wiens geld het gebouwd is. Het gevolg is dat de partner met het grondhuurcontract moet ontruimen ten gunste van de vrouw en acht, niet door hem verwekte, kinderen.

Erfrechterlijke geschillen tussen buiten- en binnenechtelijke gezinsleden

In de rechtspraak is de vraag aan de orde geweest of buitenvrouwen en buitenkinderen meedelen in de erfenis van de wettige erfgenamen. Daaruit valt op te maken dat de rechter aangaande buitenechtelijke partners anders redeneert dan aangaande buitenechtelijke kinderen. Buitenechtelijke liefdesrelaties ziet hij erfrechtelijk niet als binnenechtelijke; buitenechtelijke kinderen beschouwt hij erfrechtelijk wel als binnenrechtelijke. Ter illustratie van mijn stelling concentreer ik eerst de aandacht op buitenechtelijke partners.

Volgens het Ktr (22-6-1982) geeft een zeventien jarig concubinaat geen rechten aan de concubine ten opzichte van de wettige weduwe en andere erfgenamen; volgens het Hof Suriname (26-10-1984) zou een scheiding en deling wel mogelijk geweest zijn (Gangaram Panday 1992: 92). De concubine zou dus geen rechten op de erfenis kunnen laten gelden maar wel zou ze haar eigen eigendommen uit de erfenis kunnen opeisen.

Het HofNA komt in zijn uitspraak van 19-11-1974 wel de concubine tegemoet ten nadele van de wettige weduwe (Joubert 1992: 64). Een door het HofNA aanwezig veronderstelde overeenkomst tussen overledene en concubine zou ingehouden hebben dal zij tot aan haar dood in de concubinaatswoning zou mogen blijven wonen. Het HofNA laat de nodige vragen open aangaande het recht van de concubine. Is het een persoonlijk recht? Zo ja, is er tijdens het huwelijk een rechtsverhouding ontstaan tussen echtgenote en concubine zonder instemming van de eerstgenoemde? Is het een zakelijk recht? Zo ja, had de overledene niet de notaris moeten inschakelen om dat recht aan de concubine over te dragen?

In de tweede zaak moge de concubine meer rechten hebben verkregen dan in de eerste, feit blijft dat de rechter in geen van beide zaken buitenechtelijke en binnenechtelijke liefde op één lijn stelt. Aangaande buitenechtelijke kinderen lijkt er daarentegen wel ruimte voor analogie. Zoals hierboven al aangestipt heeft het HofNA in navolging van de Europese rechter gesteld dat erkende natuurlijk kinderen erfrechtelijk een gelijke positie zouden moeten krijgen aan wettige kinderen (Vonnis 14-12-1982, Tijdschrift voor Antilliaans Recht 1983: 30 e.v.). Dit leidde, zoals gezegd, tot reparatiewetgeving (Publikatieblad 1985, 117). Vervolgens ging het GEAC een stap verder dan de Europese rechter door ook niet-erkende natuurlijk kinderen gelijk te stellen aan wettige kinderen.^18. Dat laatste heeft vragen opgeroepen: hoe krijgt notaris die een verklaring van erfrecht moet opstellen, niet-erkende en dus ongeregistreerde kinderen in het vizier? (Van der Planck 1988: 114 e.v.)

18. De Hoge Raad is anno 1997 nog niet zover (HR 17-1-1997, Nederlandse Jurisprudentie 486).

Geschillen tussen een partner en derden

Een geschil tussen een concubine en een schuldeiser van haar partner werd door het Ktr via de weg van een a-contrario redenering opgelost (Vonnis 16-4-1982; Gangaram Panday 1992; 93). Tussen concubinaatspartners bestaat ‘als regel’ geen goederengemeenschap. Terzake van schuld van de ene partner mocht op goederen van de andere partner geen beslag worden gelegd.

In een geschil tussen een concubine en een verkeerdeelsnemer die de dood van haar partner veroorzaakt had, lijkt het Ktr zowel a-contrario als analoog te denken (Vonnis 13-6-1961, Zevenbergen, 1980: 127, 128). Aange-

[p. 218]

zien de verongelukte man kostwinner was, eisten de achtergebleven concubine en acht niet-erkende kinderen schadevergoeding op basis van art. 1391 Burgerlijk Wetboek. De wetgever leek met de formulering ‘de overblijvende echtgenoot, de kinderen’ niet aan achtergebleven concubinaatsgezinnen gedacht te hebben. Het Ktr kijkt niet naar de wetshistorie maar leest de letter van de wet: een concubine is geen echtgenoot (a-contrario), maar onwettige kinderen vallen wel als wettige onder de algemene noemer kinderen (analogie).

Belastingrechter en het West-Indisch familiesysteem

De belastingrechter heeft zich als zodanig niet uitgesproken over het West-Indisch familiesysteem. Toch is zijn herinterpretatie van de belastingregels in 1970 interessant (Antilliaans Juristenblad 1971: 670). In casu was er sprake van een belastingplichtige die zijn hulpbehoevende tante onderhield. De belastinginspectie wilde hem ook over het inkomen dat hij aan zijn tante besteedde inkomstenbelasting laten betalen. Haar argument was dat er geen familierechtelijke plicht bestond om tantes te onderhouden. De belastingrechter was een andere mening toegedaan: beslissend is niet of iemand op juridische gronden iets moet, maar of iemand op morele gronden iets doet.

Deze uitspraak is van belang voor diegenen die binnen het West-Indisch familiesysteem feitelijk optreden als verzorger: stiefvaders, kinderen die hun alleenstaande moeder onderhouden, et cetera.

Rechtsontwikkeling

Tribale tradities

Het ligt niet voor de hand dat de nationale wetgever in Suriname nog zal komen met speciale wetgeving ter regulering van het sociaal verkeer van in stamverband levende personen.^19. Er doemen immers geen specifieke juridische problemen op zolang binnenlandbewoners afzijdig blijven van het urbane rechtsverkeer. Om praktische voorbeelden te geven: zolang binnenlandbewoners geen bankrekeningen openen, behoeven banken niet na te denken over hun huwelijksgoederenrecht; zolang binnenlandbewoners geen testamenten willen laten opmaken, wordt de notaris niet geconfronteerd met vragen over erfrechtelijke tradities in het binnenland.

Aan de andere kant kan de wetgever ook inert blijven wanneer de stamverbanden in het binnenland langzamerhand desintegreren. De praktische noodzaak om binnen het overheidsrecht een plaats in te ruimen voor traditioneel recht verdwijnt dan vanzelf.

Bovenstaande overwegingen dient men te plaatsen tegen de achtergrond van het politieke bedrijf in Paramaribo. Het binnenland is nooit sterk vertegenwoordigd geweest in het parlement, zodat vanuit het binnenland gestelde eisen weinig indruk zullen maken hinnen de nationale politiek.

19. Huwelijken van gekerstende binnenlandbewoners zullen, zodra het herziene huwelijksrecht van 1973 in werking treedt, rechtsgevolgen hebben naar Surinaams recht.

Religieuze tradities

Het huwelijksrecht van 1973 zal bij inwerkingtreding een einde maken aan de rechtsverscheidenheid op het terrein van het huwelijksrecht. Er zal dan nog maar één regeling zijn terzake van huwbare leeftijd, ouderlijke toestemming voor huwelijkssluiting en huwelijksontbinding.

Dat nieuwe recht lijkt een einde te zullen aan ongewenste situaties. Zo zal het niet meer mogelijk zijn jonge meisjes het huwelijk in te drijven om aansluiting te verkrijgen bij rijkere families. Daarnaast kunnen naar islamitisch recht gehuwde vrouwen niet meer zonder opgave van reden verstoten worden. Tenslotte hebben bekeringen die ten doel hebben een gunstiger rechtsregime te verkrijgen, geen zin meer.

Zoals gezegd blijft er veel te raden over rond het inwerkingtreden van het nieuwe recht.^20. Wel is het een feit dat de overheid zich meer

20. Zevenbergen (1980: 99) verwoordt anno 1980 de onzekerheid aldus: ‘De nieuwe huwelijkswetgeving was... nog niet in werking getreden, zes jaar nadat de Staten haar hadden aanvaard. De verklaring die daarvoor werd gegeven, was dat de uitvoeringsvoorschriften nog niet gereed waren. Onwaarschijnlijk lijkt, dat zulks de enige reden is. Dit uitblijven zal stellig in een samenstel van niet duidelijk aanwijsbare factoren zijn oorzaak vinden, als de politieke constellatie te zamen met de positie van de auctor intellectualis der wet - J.H. Adhin, schr.- daarin.’

[p. 219]

met de verschillende godsdiensten in Suriname zou moeten gaan bemoeien. Iedere religieuze (splinter)groepering, die als rechtspersoon blijkens haar statuten en duurzaam feitelijk optreden het karakter van een godsdienstige gemeenschap heeft, zou bij haar welkom moeten zijn; daarnaast zouden voltrekkers van een religieus huwelijk met vrucht een van Landswege ingestelde of erkende opleiding voor huwelijksambtenaar moeten hebben gevolgd (voorgestelde art. 134b lid 2 onder d, Gouvernementsblad 1973, 140). Op de overheid zal dus de taak rusten blijvende godsdiensten van voorbijgaande sekten te onderscheiden; levens zal zij mufti's, pandits, rabbi's, pastoors, dominees en anderssoortige voorgangers in één cursuslokaal moeten zien te krijgen.

West-Indisch familiesysteem

Het ontbreken van een nationale discussie over de juridische vormgeving van het WestIndisch familiesysteem doet vermoeden dat principiële veranderingen op zich zullen laten wachten. Een regulering van het concubinaat of een erkenning van polygamie lijkt dan ook voorlopig niet aan de orde; wel lijkt de rechtspositie van de echtgenote en van buitenkinderen binnen het West-Indisch familiesysteem te zullen veranderen.

Concubinaat

Terzake van het concubinaatsaspect heeft Zevenbergen (1980: 142 e.v.) gepleit voor wettelijke mogelijkheden om samenwonenden in Suriname te registreren. Aan een geregistreerd concubinaat zouden dan rechtsgevolgen verbonden kunnen worden.^21. Het Surinaamse Ministerie van Justitie nam het voorstel van Zevenbergen niet over maat kwam in 1987 met de brochure ‘Het concubinaat - samen leven samen delen?’ Daarin kwam zij met adviezen voor samenwonenden die rechtsgevolgen zouden wensen; laat de woning op beider naam zetten, sluit een samenlevingscontract af, laat een testament opmaken, etc. Duidelijk is dat met een bezoek aan de notaris veel zaken geregeld kunnen worden. De vraag blijft dan over of beide partners bij het begin van hun samenwoning even bereid zijn jegens elkaar juridische verplichtingen aan te gaan.^22.

In het geplande nieuw Burgerlijk Wetboek voor de Nederlandse Antillen en Aruba zou beëindiging van een langdurig concubinaat kunnen leiden tot een alimentatieverplichting voor één van de partners, indien dat redelijk is (De Boer 1997: 6); voorzieningen met betrekking tot de concubinaatswoning bij een beëindigd concubinaat zijn echter niet getroffen.

21. Voor de goede orde: het gaat niet om registratie van homoparen bij wijze van ‘pseudo-huwelijk’ (Nederlands Staatsblad, 1997/324)

22. Het voorwoord bij de brochure signaleert nog veel onwetenheid omtrent mogelijkheden zaken te regelen tussen samenwonenden. Aan de andere kant suggereert een cartoon in de brochure dat mannen die gaan samenwonen, vaak uit zijn op een samenwoningsrelatie zonder rechtsgevolgen; dat zou dan wijzen op onwil in plaats van onwetendheid.

Polygynie

Aan het polygynie aspect van het West-Indisch familiesysteem - buitenvrouwen en buitenkinderen - wordt in de plannen voor nieuwe wetgeving zijdelings aandacht besteed. Naar komend Antilliaans en Arubaanse recht kan een verwekker worden veroordeeld bij te dragen in de kosten van bevalling en onderhoud van de moeder gedurende de eerste zes weken na de bevalling (De Boer 1997: 6). De vaders van buitenkinderen staan dus naast de bestaande verplichting tot kinderalimentatie extra kosten te wachten.

Bij gebreke van nationale consensusvorming valt het moeilijk na te gaan of de wetgever met zijn benadering van het fenomeen buitenvrouwen en -kinderen brede lagen van de bevolking vertegenwoordigt. Het juridische onderscheid tussen kinderen, natuurlijke kinderen, erkende en wettige kinderen lijkt, zeker ook gezien de terminologiewisselingen van de afgelopen jaren, voor de gewone man nauwelijks te vatten.^23. De vraag is dan of een wettelijk gelegaliseerd systeem van polygynie te verkiezen is: alle partners en alle kinderen van de man kunnen dan even wettig zijn.

23. Deze opmerking is natuurlijk evenzeer op Nederland van toepassing. Het verschil is echter dat voor de Nederlandse gehuwde Jan Modaal zonder buitenkinderen deze materie niet van belang is.

[p. 220]

Vanuit een emancipatorische gedachte is de introductie van polygynie-regels waar die voorheen niet bestonden, een terugzetten van de klok.^24. Er is echter ook een meer pragmatische overweging. Laten we daartoe, gemakshalve al generaliserend, aannemen dat de geringe populariteit van het huwelijk binnen het West-Indisch familiesysteem, wijst op een neiging van de man juridische verantwoordelijkheid te ontlopen. Eén wettig gezin is dan al teveel van het goede zodat meerdere wettige gezinnen geheel buiten de horizon vallen.

24. Vanuit de emancipatie-gedachte is het eerder acceptabel wanneer de wetgever een eenmaal gereguleerde polygamie verder aan banden legt. Zo heeft de Marokkaanse rechter in 1993 de verplichting opgelegd gekregen polygamie tegen te houden ‘in alle gevallen wanneer een onbillijke behandeling van echtgenotes te vrezen is’ (Buskens 1995: 70).

Rechtspositie echtgenote

In het bestaande echtscheidingsrecht kan een echtgenote stappen ondernemen tegen haar man wanneer die een buitenvrouw erbij neemt. Overspel is de belangrijkste echtscheidingsgrond. Daarnaast geldt het principe dat de schuldige betaalt: na een scheiding vanwege overspel zal de overspelige echtgenoot, indien nodig, voor alimentatie moeten zorgen.

Naar komend recht zullen de bestaande echtscheidingsgronden - te weten overspel, kwaadwillige verlating, veroordeling wegens ernstig crimineel gedrag en ernstige mishandelingen - vervangen worden door een enkele grond. Net als in Nederland zal duurzame ontwrichting de enige echtscheidingsgrond zijn.

Met dit nieuwe recht wordt de echtgenote die wil scheiden om reden van buitenvrouwen en/of buitenkinderen,^25. in een lastig parket gebracht. Het toepasselijke overspel is vervangen door duurzame ontwrichting. Nu is het de vraag of naar plaastelijk gebruik gangbare buitenrelaties wijzen op duurzame ontwrichting. Van de kant van de man kan immers aangevoerd worden dat in veel huwelijken de echtgenoot de vrijheid wordt gelaten wordt zich buiten huis te ‘ontspannen’.

Bedacht dient te worden dat de duurzame ontwrichting in Nederland ingevoerd is in een context van monogame relaties. Deze grond was bedoeld ter vervanging van de zogeheten ‘grote leugen’. Echtgenoten die op elkaar waren uitgekeken, mochten niet scheiden met onderlinge instemming; daarom deden zij in de rechtszaal alsof de één de ander ontrouw was geweest. Met de komst van de duurzame ontwrichting was noch daadwerkelijk noch gespeeld overspel nodig om een uitgedoofde liefde op juridisch correcte wijze af te sluiten. Nu kon men oude liefdes afsluiten om daarna aan nieuwe te beginnen; bovendien zou de alimentatieplicht losgekoppeld worden van de schuldvraag.

Een twee-sporen systeem is bepleit door Nicastia (1987), die daarbij verwijst naar zijn ervaringen als toenmalig lid van het Hof van Justitie.^26. Enerzijds moet er een mogelijkheid komen van scheiding op gezamenlijk verzoek vanwege duurzame ontwrichting zodat de grote leugen (voor monogaam denkende partners) overbodig wordt. Anderzijds verdedigt hij het continueren van bestaande mogelijkheden voor één van de huwelijkspartners om zich te ontdoen van een zich misdragende en/of aan lager wal geraakte partner. Nicastia zou zelfs het bestaande lijstje echtscheidingsgronden nog uitgebreid willen zien met onder andere drank- en/of drugsverslaving, aanzetten van vrouw en/of kinderen tot prostitutie. Bij dit tweede spoor zouden schuldvraag en alimentatieplicht niet ontkoppeld mogen worden.

25. Buitenvrouwen kunnen als zodanig een emotionele belasting zijn, terwijl aan buitenvrouwen en buitenkinderen bestede middelen het gezinsbudget nadelig kunnen beïnvloeden.

26. Het feit dat de voorstellen van Nicastia publieke bijval noch publieke afkeuring hebben opgeroepen, wijst op het ontbreken van een nationaal debat. De commissie voor de herziening van het Antilliaanse familierecht heeft niet Nicastia maar de Nederlands wetgever gevolgd. Aangenomen moet worden dat de voorzitter van het Hof van Justitie en tevens commissievoorzitter bekend moet zijn geweest met de voorstellen van Nicastia; mogelijkerwijze is de publicatie van Nicastia wel ontgaan aan de Amsterdamse hoogleraar De Boer die als zogeheten technische bijstander de herziening van het familierecht heeft ondersteund.

Rechtspositie buitenkinderen

De Antilliaanse vrouwenbeweging bood in het voorjaar van 1995 het Antilliaanse parlement een ontwerp-landsverordening aan.^27. Doel was de gerechtelijke vaststelling van biologische vaders van buitenechtelijke kinderen. De Boeropsteller van het betreffende ontwerp^28. - zag gevolgen in de sfeer van:

-	erfopvolging,
-	inhoud van de geboorteakte van het kind,
-	(wederzijdse) onderhoudsplicht,

27. Het Sentro pa Desaroyo pa Hende Muhe (kortweg Sentro di Dama) is mogelijkerwijze bereid op verzoek een kopie te verstrekken (fax [phone]).

28. Zie voor de bemoeienissen van De Boer met hetzelfde onderwerp in Nederland: Nederlands Juristenblad 1997: 762 en 1900 en 1998: 24-10

[p. 221]

-	huwelijkstoestemming,
-	mogelijkheid van gezagswijziging,
-	toestemming tot adoptie, en
-	beroep tegen kinderbeschermingsmaatregel.

De vaststelling van het vaderschap kan men benaderen vanuit verschillende perspectieven: identiteitsbeleving, gezinsleven en preventie.

De discussie is in Nederland vooral gericht geweest op het aspect van identiteitsbeleving. Nieuwe maatschappelijke opvattingen en medische technieken brachten discussies op gang. Kunstmatige inseminatie, adoptie van kinderen uit tropenlanden en homo-ouderschap zouden kunnen zorgen voor kinderen onbekend met hun feitelijke biologische afstamming; daarnaast zou met hedendaags erfelijkheid-onderzoek het vaststellen van biologische verwantschap eenvoudig geworden zijn.^29. Voor de Nederlandse Antillen en Aruba en Suriname lijken deze Nederlandse discussies niet zo relevant. Daar lijken andere vragen op zijn plaats: hoeveel buitenkinderen kennen hun verwekker niet en hoeveel onwetende buitenkinderen kampen vanwege hun onwetendheid met psychische problemen?^30.

Het recht op respect voor gezinsleven van het buitenechtelijke kind wordt in de Europese en Nederlandse rechtspraak steeds meer gewicht toegekend. Dit recht is verankerd in art. 8 van het Europese mensenrechtenverdrag. In het door De Boer - lid van het Europese mensenrechtenhof - opgestelde stuk vormt dit recht het uitgangspunt. De verwachting is kennelijk dal eenmaal geïndentifeerde verwekkers zich het lot van hun buitenkinderen zullen aantrekken. De vraag is in hoeverre die veronderstelling voor de Nederlandse Antillen en Aruba en Suriname op zal gaan. Het matrifocale aspect van het West-Indisch familiesysteem wijst er immers op dat mannen binnen dit systeem opvoedingstaken zoveel mogelijk zullen ontlopen.

Het preventieve aspect is benadrukt door de Antilliaanse vrouwenbeweging. Het gaat er daarbij niet in eerste instantie om om moraliserend te doen over buitenechtelijk seksleven. Mannen wordt daarentegen voorgehouden om in contacten met buitenvrouwen aan anticonceptie te doen. Een verwekkersvermelding op de geboorte-akte is immers het voorspel voor financiële verplichtingen waaronder ook het wettige gezin te lijden kan hebben.^31.

29. De gedachtenvorming lijkt in Nederland volop in beweging. Het wetsvoorstel 20 626 is inmiddels ingetrokken. Thans is wetsvoorstel 24 649 in discussie, terwijl een specifiek wetsvoorstel inzake donorgegevens bij kunstmatig inseminatie (23 207) uit de ijskast gehaald wordt. Aan het regelen van de juridische consequenties van draagmoederschap en transsexualiteit lijkt de Nederlandse wetgever nog niet toe te zijn (Zie nader: E. Gras, ‘Kronink van het personen, familie en erfrecht’. Nederlands Juristenblad 31: 1484-1489). Zie voor nadere rechtsfilosofische beschouwingen over heteroseksuele, homoseksuele en feministische visies op het vaderschap: R. Collier, 1995.

30. Ik ken geen sociaal-wetenschappelijk onderzoek ter beantwoording van deze vragen. Mijn eigen subjectieve indruk is dat de meeste verwekkers wel bereid zijn in de vriendenkring hun buitenkind een aai over de bol te geven.

31. Aldus mijn parafrase van uitlatingen van Jeanne Henriquez van het Sentro di Dama hij de presentatie van de ontwerplandsverordening.

Conclusies

Dilemma's

Het ontbreken van een nationale consensus over de juridische vormgeving zorgt voor een fragmentarisch beeld. De wetgever schijnt slechts vernieuwingen door te kunnen voeren op het moment dat democratische instituties weinig weerstand kunnen bieden. Zijn die instituties wel bij vernieuwingen betrokken dan is het de vraag of zij niet meer dan een gebaar van vooruitstrevendheid hebben willen maken.

De wetgever die op zeker moment familierechtelijke vernieuwing zou willen nastreven, zit met een dillemma. De ingehuurde Nederlandse jurist zal adviseren tot vernieuwing naar Nederlands model vanwege de positieve ervaringen in Nederland. Het onttrekt zich echter aan het gezichtsveld van de verantwoordelijke politici of maatschappelijke veranderingen in Nederland en in hun land identiek zijn. Daarom is het voor hen zo moeilijk aan te geven waarom men Nederlandse juridische vernieuwingen nu juist zo nodig acht voor de eigen samenleving. Om een praktisch voorbeeld te geven: voor de Surinaamse wetgever die bosnegers wil integreren in zijn rechtsorde, is het lastig lessen te trekken uit de integratie van Nederlandse homo's in de Nederlandse rechtsorde.

Dat de Nederlandse schoen wringt, is vaak wel duidelijk. De faciliteiten om de eigen voet eens op te meten - denk aan sociaal-wetenschappelijk onderzoek - en een andere schoen te passen - denk aan rechtsvergelijking-ontbreken echter veelal. Daarnaast lijkt het volgen van Ne

[p. 222]

derlands voorbeeld een methode om gevoelige discussies over de eigen samenleving te vermijden.^32. Wanneer wet en werkelijkheid te ver van elkaar gaan wijken, zit de rechter met een dilemma. Wat moet hij doen: de wet toepassen (rechtspraak) of een voor het rechtsgevoel bevredigende oplossing zoeken (geschillenbeschlechting)? Soms zullen internationaalrechtelijke ontwikkelingen de rechter in staat stellen recht te spreken door de wet terzijde te stellen. Het Europese mensenrechtenverdrag is voor de Antilliaanse rechter een middel geweest om de wetgever te passeren; uiteraad kon die rechter daarbij gebruik maken van Nederlandse kennis met betrekking tot een hedendaagse uitleg van dat verdrag. Mogelijkerwijze kan het Amerikaanse mensenrechtenverdrag in de toekomst door de Surinaamse rechter gebruikt worden voor rechtsvernieuwing.^33. Wanneer het internationale recht zwijgt, kan de rechter verschillende redeneringen kiezen om het rechtsgevoel voorrang te geven boven de wet. Het resultaat is dan vaak dat concubines die alleen komen te staan in de opvoeding van kinderen, niet dakloos gemaakt mogen worden.

32. De Antilliaanse vrouwenbeweging stelt dit met zoveel woorden aan de orde. Ter illustratie een citaat uit de Amigoe van 17-10-1997: Er is te weinig maatschappelijke discussie geweest over het nieuwe - burgerlijk, schr. - wetboek, meende Jeanne Henriquez van Sentro di Dama (Seda). ‘De wet is ook niet gebaseerd op de werkelijkheid. We volgen teveel de Nederlandse wet en kijken niet genoeg om ons heen, naar de Caribische regio’. Zij had vooral bezwaar tegen de artikelen over afstammingsrecht en het namenrecht. Deze regelen volgens haar nog onvoldoende dat het kind het recht heeft te weten wie zijn of haar vader is. Het voorzichtige verweer dat deze zaken erg gevoelig liggen en nog steeds controversieel zijn in de Antilliaanse gemeenschap, was volgens haar geen reden om er geen publiek debat over te starten. Ze signaleerde de tegenstrijdigheid dat er in de nieuwe uitgave ook een ruime passage is opgenomen over transseksualiteit. In de nieuwe wet is namelijk ook vastgesteld dat een transseksueel die door het hele proces van ombouwing van man tot vrouw (of andersom) is gegaan, het recht heeft, mits hij of zij aan bepaalde voorwaarden voldoet, om naar de rechter te stappen om de sekse op de geboorte-akte officieel te veranderen. ‘Dat is toch ook controversieel?’

33. Op basis van art. 106 Grondwet kan de rechter het Amerikaanse mensenrechtenverdrag voorrang geven boven de nationale wet. Zie voor nadere informatie over het genoemde verdrag: http://www.umn.edu/humanrts/interamericansysyem.htm

Aanpak

Kielsta besefte dat overheidsregels eerder dienden aan te sluiten bij het lokale rechtsgevoel dan bij het ‘moderne’ Nederlandse recht. Uiteraard behoeft dat rechtsgevoel geen statisch gegeven te zijn. Kielstra kon verstoting in 1940 nog zien als een onderdeel van het rechtsgevoel onder de Javanen; het Surinaamse parlement zag het in 1973 kennelijk als een ongewenst obstakel voor de vrouwenemancipatie.

Idealiter zou de volksvertegenwoordiging (veranderingen in) het rechtsgevoel in wetgeving moeten omzetten. Op dit punt lijkt het Surinaamse parlement weinig consequent. Het vond dat Kielstra het volk tekort deed met zijn huwelijksbesluiten, maar heeft toch die besluiten later niet meer ingetrokken. Datzelfde orgaan sprak zich in 1973 uit voor veranderingen zonder voor de effectuering van die veranderingen enige aandacht te hebben.

Zoals het Surinaamse parlement weinig consequent omgegaan is met het religieuze huwelijk, zo lijkt het Antilliaanse te zullen omgaan met het West-Indisch familiesysteem. Signalen vanuit de samenleving lijken nauwelijk invloed te hebben op de politieke agendavorming. Wanneer die signalen afkomstig zijn van verwarde geesten lijkt dat logisch. Die hierboven besproken standpunten lijken echter zeer inzichtelijk en zouden daarom discussie verdienen:

-	Buitenechtelijke verwekkers van kinderen moeten door naamsvermelding in geboorteakten geconfronteerd worden met hun juridische en morele verantwoordelijkheden; zij zullen daarom in hun buitenechtelijke relaties anticonceptie bespreekbaar moeten maken (Antilliaanse vrouwenbeweging),
-	Echtgenoten die een buitenvrouw erbij nemen, moeten weten dat zij hun huwelijk op het spel zetten met mogelijke alimentatieverplichtingen als gevolg (Nicastia).

De discussie zou een stap verder kunnen gaan wanneer de door Joubert (1992: 75, 106) voorgestelde rechtsvergelijking met Venezuela en Barbados plaats zou vinden. In beide landen verbindt de wetgever rechtsgevolgen aan buitenechtelijke aspecten van het West-Indisch familiesysteem: in Barbados dient er sprake te zijn van registratie, terwijl in Venezuela getuigenbewijs voor de rechter volstaat.

Voorlopig lijkt het bevredigen van het rechtsgevoel eigenlijk geheel buiten het politieke debat om te gaan. Zoals we gezien hebben, kunnen kostwinners voor hulpbehoevenden in de sfeer van de sociale voorzieningen en de belastingen geholpen worden met een uitkering dan wel een aftrekpost. Doorslaggevend daarbij is of iemand feitelijk kostwinner is en niet of iemand familierechtelijk kostwinner zou moeten zijn. Sociaal gedrag kan dus in overeenstemming met het rechtsgevoel beloond worden, zij het dan wel ten laste van de algemene middelen.

[p. 225]

Literatuur

Abraham-Van der Mark, E.E., 1973 Yu'i mama; Enkele facetten van de gezinsstructuur op Curaçao. Assen: Van Gorcum.

Adhin, J.H., 1969 ‘Ontstaan en ontwikkeling van de zogeheten Aziatische huwelijkswetgeving’. In: Gedenkboek een eeuw ‘Surinaamse codificatie’. Z.H. Carpentier Alting e.a. (red.), Paramaribo: Surinaamse Juristenvereniging, 93-142.

Baidjnath, C., 1998 Viwâha, het hindoe huwelijk en de rol van de vrouw. Uitgave in eigen beheer (verkrijgbaar bij Stichting Ashrama, tel. [phone]).

Bergh, E. van den & A.J. Rondeel, 1969 ‘Overzicht van de in het Surinaamse Burgerlijke Wetboek aangebrachte veranderingen gedurende de periode van 1869 tot heden, benevens van enkele belangrijke verschillen met het Nederlands Burgerlijk Wetboek. In: Gedenkboek Een eeuw ‘Surinaamse codificatie’. Z.H. Carpentier Alting e.a. (red.). Paramaribo: Surinaamse Juristenvereniging, 29-38.

Best, D.E.C., 1991 ‘Discriminerende wettelijke bepalingen ten aanzien van het “onwettige” niet door de vader erkende kind’. Nieuwsbrief van de Antilliaanse Juristen Vereniging 1991, (4): 13-16.

Boer, J. de, 1997 ‘De invoering van een nieuw burgerlijk wetboek van de Nederlandse Antillen en van Aruba’. Tijdschrift voor Antilliaans Recht-Justicia 1: 1-19.

Buddingh, H., 1995 Geschiedenis van Suriname. Utrecht: Spectrum.

Buschkens, W.F.L. & J.A. Zevenbergen, 1976 ‘Surinaamse huwelijksrecht - streven naar eenheid in verscheidenheid’. Intermediair 12(36): 3 september 1976, p. 31-35.

Buschkens, W.F.L., 1974 The Family System of the Paramaribo Creoles. Den Haag: Nijhoff.

Buskens, L., 1995 ‘De recente hervormingen van het Marokkaanse familierecht’. In: S.E.W Rutten (ed), Recht van de Islam 12, Maastricht: RIMO, 59-96.

Collier, R., 1995 ‘Waiting Till Father Gets Home: the Reconstruction of Fatherhood in Family Law’. Social & Legal Studies 4(1): 5-30.

Cuales, S.M., 1995 ‘En busca de nuestro memoria: El caso del género en las Antias Holandesas’. Caribbean Studies 28(1): 101-127.

Dijke A. van & L. Terpstra, 1987 Je kunt maar beter bij je moeder blijven - Ongehuwde vrouwen met kinderen op Curaçao. Leiden: Koninklijk Instituut voor Taal-, Land en Volkenkunde.

Encyclopedie, 1977 Encyclopedie van Suriname. C.F.A. Bruijning & J. Voorhoeve (red.). Amsterdam/Brussel: Elsevier.

Encyclopedie, 1985 Encyclopedie van de Nederlandse Antillen. J.Ph. de Palm (red.), 2e druk, Zutphen: Walburg Pers.

Forder, C.J., 1997 ‘Biologisch ouderschap: vaders met of zonder keurmerk’. Nederlands Juristenblad, 19-21.

Gangaram-Panday. S., 1992 Het concubinaat in het Surinaams recht’. In: Niet-huwelijkse samenlevingsvormen/ Congres Antilliaanse Juristenvereniging en Antilliaanse-Arubaanse Notariële Vereniging, gehouden op Curaçao op 23-11-1990, 84-95 (tekstueel bijna gelijk ook in Surinaams Juristenblad, 1991, 5-16).

Hoefte, R., 1990 De betovering verbroken - de migratie van Javanen naar Suriname en het Rapport - Van Vleuten (1909). Dordrecht: Foris.

Huber, H.C.U.J., 1982 ‘Annnotatie vonnis Hof van Justitie d.d. 19 juni 1981: gemeenschappelijk eigendom van onroerend goed bij langdurige concubinaatsrelatie?’ Surinaams Juristenblad, 40: 777-782.

Huber, H.C.U.J. e.a. 1982/1983 De juridische gelijkstelling van kinderen - Onderzoeksrapport. Paramaribo: Universiteit van Suriname.

[p. 226]

Joubert, E.L., 1983 ‘Het concubinaat in het Antilliaanse recht’. In: Samenleven-Samenwerken (Henriquez-bundel. W. Breemhaar & T.R. Hidma (red.). Deventer: Kluwer, p. 183-190).

Joubert, E.L., 1992 ‘Het concubinaat in het Antilliaanse recht’. In: Niet-huwelijkse samenlevingsvormen/ Congres Antilliaanse Juristenvereniging en Antilliaanse-Arubaanse Notariële Vereniging, gehouden op Curaçao op 23-11-1990, 58-75.

Kraan, C.A., 1996/1997 ‘Enkele aspecten van het concubinaat naar Surinaams en Nederlands Recht’. Surinaams Juristenblad, 3 september 1996, 19-27 én maart, 1997, 21-29.

Lenders, M., 1994 Strijders voor het lam - Leven en werk van Hernhutter-broeders en -zusters in Suriname, 1735-1900. Leiden: KITLV-Press.

Meijdam-Slappendel, M., 1996 De adoptie in Nederland. Leiden: dissertatie.

Meulders-Klein, M.T., 1996 ‘The Status of the Father in the European Legislation’. The American Journal of Comparative Law 3: 487-520.

Nicastia, C.A.A., 1987 Het Antilliaanse echtscheidingsrecht onder de loupe. Praeadvies Antilliaanse Juristen Vereniging, 20 november 1987.

Oedayrajsingh Varma, E.G., & H.A. Ahmad Ali, 1989 Surinaams familierecht. Utrecht: Nederlands Centrum Buitenlanders.

Planck, van der M., 1983 ‘Hoe het Europese Hof het Antilliaanse natuurlijke kind (meer) rechten verleent’. Tijdschrift voor Antilliaans Recht-Justicia 71-75.

Planck, van der M., 1988 ‘Het erfrecht in beweging’. Tijdschrift voor Antilliaans Recht-Justicia 114-118.

Pos, H., 1959 ‘Suriname. Nederlands recht in een meervoudige maatschappij’. Rechtsgeleerd Magazijn Themis 461-475.

Scholtens, B., 1994 Bosnegers en overheid in Suriname; De ontwikkeling van de politieke verhouding 1651-1992. Paramaribo: Afdeling Cultuurstudies/Minov.

Suparlan, P., 1976 The Javanese in Surinam: Ethnicity in an Ethnically Plural Society, diss. Urbana, Illinois.

Wamelen, van C., 1996 Het tekort in het familierecht; In het bijzonder in het afstammingsrecht. Nederlands Juristenblad, 1093-1102

Zevenbergen, J.A., 1980. De Surinaamse huwelijkswetgeving. Deventer: Kluwer.

Mr. dr. Harold Munnike is docent Recht en bestuur van het Caraïbisch gebied aan de Leidse universiteit. Hij bracht in 1990 het boek De Surinaamse constitutionele orde sinds 1975 uit. In 1994 promoveerde hij op een studie naar controle, mechanismen voor de bestuursintegriteit op de Nederlandse Antillen en Aruba. Dit artikel vormt een onderdeel van een studie naar de verhouding tussen wet en werkelijkheid in Nederlandstalig West-Indië.