OSO. Tijdschrift voor Surinaamse taalkunde, letterkunde en geschiedenis. Jaargang 16

[p. 91]

Thomas Polimé
Een impressie van Bosnegerkunst

Marronkunst is een daad van de mensen ter bevestiging, een innerlijke blijheid, zoals een persoon die zelf ervaart en uitdraagt. Als men bijvoorbeeld aan iemand die een peddel versierd heeft, vraagt waarom hij dat gedaan heeft, zal deze zeggen: om het mooi te maken. In zijn voorkomen is de kunst puur individueel, desondanks speelt zij een indirecte rol in het collectieve leven.

Een begrip bij de Bosnegers dat vergelijkbaar is met kunst, is tembe dat evenwel verschillende betekenissen heeft. Het wordt bijvoorbeeld ook gebruikt voor iemand die lang kan praten. Als iemand lang van stof is, dan zegt men bij de Ndyuka: ‘Na tembe moo.’ Vrij vertaald: nu heb je genoeg verteld, weid maar niet verder uit. Dit geldt zowel voor vrouwen als voor mannen. Een andere betekenis van tembe is: esthetica in voorwerpen, het decoreren van gebruiksvoorwerpen door inkervingen of uitsnijdingen van figuren die men mooi en aantrekkelijk vindt. Men versiert onder andere kammen, borden, lepels, voorgevels van een huis, pagaaien, trommels, et cetera. De maker streeft ernaar dat niet alleen hijzelf het product mooi vindt, maar dat het in de ogen van anderen ook fraai is. Het werk moet iets zijn waarover gepraat kan worden.

Van zowel mannen als vrouwen verwacht men binnen de Marrongemeenschap dat zij voorwerpen kunnen verfraaien. Kinderen beginnen met het maken van houtsnijwerk op ongeveer tienjarige leeftijd. Iedere volwassene dient deze gave min of meer gedurende zijn jeugd te ontwikkelen. De Bosnegersamenleving kende vroeger geen specialisten als zodanig, iedereen kon het leren. Al waren er mensen die het beter konden. Een man zou niet aan een ander vragen om iets voor hem te maken, zijn vrouw zou het hem verwijten als hij het zelf niet kon. Tegenwoordig kent elk dorp specialisten op het gebied van houtsnijwerk of het maken van boten. Het zal duidelijk zijn dat niet iedereen evenveel aanleg heeft, zodat slechts een enkeling het waagt van zoiets als houtsnijden zijn beroep te maken.

Houtsnijwerk wordt zowel individueel als in groepsverband verricht. Natuurlijk is er wel enige competitie tussen de kunstenaars, maar in het algemeen bestaat weinig onderlinge jaloezie. Iemand die goed houtsnijwerk kan maken, staat in hoog aanzien. Zijn roem verspreidt zich al snel over andere dorpen, hetgeen een goede uitstraling heeft voor het gehele dorp.

De artistieke inspiratie heeft weinig binding met het algemene bewustzijn of de intelligentie. Als iemand iets maakt, dan is hij in concentratie en kan hij je niet zeggen wat hij maakt, noch waardoor hij zijn inspiratie krijgt. Een persoon vertelde: ‘Op een dag kreeg ik het beeld van dit bord in mijn hoofd, toen ben ik het bos ingegaan, goed hout gezocht en het gaan maken.’ De artiest heeft een soort reservoir van algemene ideeën, beelden, gevoelens, die bestaan in het gezamenlijke leven van de tribale groep. Het gevoel zit in elk individu, door de manier waarop hij zich richt naar zijn wet, vrijlatend zijn gevoel van wantrouwen, jalouzie en angst. Krachtige emoties, die verstikkend werken op elke mogelijkheid van artistieke creatie. Het individu ontwikkelt, heeft geduld, heeft concentratie en een zekere vorm van sereniteit. Tussen individu en groep ontstaat een soort uitwisseling, die verrijkend werkt. Minder belangrijk is of de artiest gekleed moei zijn of niet, of hij voor zichzelf, of voor anderen werkt. De traditie vraagt hem om de decoratie, het nederig object, het meerdere van hemzelf.

[p. 92]

Bij vrouwen ligt de kunstzinnigheid meer in het inkerven van figuren in gebruiksvoorwerpen als kalebas en textiel. Vrouwen kerven figuren in kalebassen en borduren op stoffen de mooiste figuren, die soms een betekenis hebben.

De Marrons hebben een eigen originele kunst die moeilijk te relateren is aan een Afrikaanse oorsprong. Zij is begonnen als een semi-figuratieve stijl die een snelle ontwikkeling heeft doorgemaakt tot een abstracte stijl. Heel sporadisch is de Afrikaanse oorsprong terug te vinden in vergelijkbare vormen bij de Marrons. Het duidelijks zijn de Afrikaanse roots terug te vinden bij kammen. Zo is een uit hout gesneden Afrikaanse kam vaak moeilijk te onderscheiden van eenzelfde soort kam door Surinaamse Marrons gemaakt.

Bij Stedman (1796) en Benoit (1839) zijn geen voorbeelden van Bosnegerkunst te vinden. Coster die de Ndyuka bezocht in 1845 schrijft dat de Marrons hun banken en pagaaien versierden met houtsnijwerk. De musea in Nederland hebben wel een collectie van houtsnijwerk, maar vaak is niet bekend waar de voorwerpen vandaan komen of wanneer zij gemaakt zijn. Het Museum voor Volkenkunde in Leiden heeft een aantal interessante gebruiksvoorwerpen, met name gegraveerde kalebassen, maar de meeste schijnen afkomstig te zijn van plantages. Ook het Museum voor Volkenkunde in Rotterdam heeft in haar collectie een aantal oude gebruiksvoorwerpen van voor de eeuwwisseling, maar ook deze zijn waarschijnlijk alle afkomstig uit het kustgebied en niet uit het binnenland. De kunst van het versieren van kalebassen door de slaven kan gezien worden als inspiratiebron voor de Marrons. Het is niet duidelijk of de slaven vorken, lepels etc. hebben versierd.

In Suriname heeft de interesse zich verplaatst naar ornamentale geometrische figuren. Lange tijd beperkten de Bosnegers zich tot gegraveerde of geschilderde motieven, uitgezonderd het plakken van stukjes hout, die samen een motief vormden. De laatste jaren, door invloed van buitenaf, snijdt men beelden uit. De meeste kunstvoorwerpen worden bijna dagelijks gebruikt, zoals de grote platte borden (téé) om rijst in te doen. Veel van deze gebruiksvoorwerpen hebben geen lange levensduur.

Afbeelding 1: Ndyuka kam, verzameld in Diitabiki, 1961 (Surinaams Museum, Paramaribo H 331).

Marrons gebruiken in het algemeen hout. Zij kennen geen intensieve vormen van me-

[p. 93]

taalbewerking. Als metaal gebruikt wordt dan is dat voornamelijk om ornamenten toe te voegen voor versiering, bijvoorbeeld voor de boeg van een boot. Wel worden zilveren schalen, lepels, pijlpunten et cetera versierd.

Veel voorgevels van de huizen worden getekend en geschilderd. Paars en wit hout worden meestal gebruikt voor decoraties in het hout. Een deur of delen van een huis die blootstaan aan de klimaatwisseling, gaan zo'n twintig à dertig jaar mee.

Traditioneel gebruikten Bosnegers weinig gereedschap, zoals messen, vijlen en beitels. Tegenwoordig maken zij tevens gebruik van machines zoals kettingzagen en electrische boren. De huidige generatie doel minder aan schilderen, maar het houtsnijwerk bestaat nog steeds, met name bij het vervaardigen van boten. We zien wel de tendens dat dit werk steeds specialistischer wordt. De meesten doen het niet meer, een enkeling beheerst de technieken nog goed. De kunstenaars werken niet met patronen, maar fabriceren op het blote oog, met grote snelheid. De afwerking met schilderen kost echter wel veel tijd. Als verfraaiing wordt hout gebrand of worden spijkers of nagels in het hout geslagen. Soms gebruikt men stof, voornamelijk vrouwen.

Een andere kunstvorm komt tot uiting in lichaamsverfraaiing. Tatoeages zijn daarvan de belangrijkste representante. Sommigen beschouwen tatoeages niet als kunst omdat het enkel om veredeling van het lichaam gaat. Antropologen, zoals het echtpaar Price, rekenenen deze vorm van versiering daar echter wel degelijk toe. In hun Afro-American Arts of the Suriname Rain Forest staan verschillende afbeeldingen van tatoeages en de foto's van tatoeages waren te zien op diverse tentoonstellingen. Traditioneel worden bij Marrons tatoeages aangebracht aan de binnenkant van de pols, rond de navel, de borsten, de onderrug en de bovenbenen. Deze spelen een rol bij seksuele contacten. De partner raakt deze plekken aan om seksuele opwinding te bewerkstelligen. Mijns inziens wordt door antropologen deze lichaamsveredeling tot kunstobject verheven, terwijl ze voor de groep zelf een hele andere betekenis heeft.

Verscheidenheid

Binnen de diverse Marrongroepen heeft houtsnijwerk een eigen ontwikkeling doorgemaakt. Voor iemand met een beetje kijk op de zaak is het gemakkelijk te zien of houtsnijwerk een Saamakaanse, Aukaanse, Paamakaanse of Aluku achtergrond heeft. De oostelijke Marrons maken zowel houtsnijwerk als schilderkunst. De schilderkunst wordt toegepast op voorgevels van woningen, peddels en op andere voorwerpen. De Mairie van Apatou bijvoorbeeld is fraai beschilderd, in Gran Santi is de voorgevel van de kerk beschilderd en in Maripasoula de markt. De motieven worden geduid met namen van dieren, zoals kuyaki mofu en kapasi buba. De kunst van de Aluku en de Ndyuka lijkt op elkaar. Hun figuren zijn hetzelfde en dragen dezelfde naam. De Marrons weten zelf meestal de stijlen uit elkaar te houden, wat voor een buitenstaander moeilijker is. In grote lijnen kun je zeggen dat de Ndyuka en Aluku hun houtsnijwerk heel fijn afwerken, dit is ontwikkeld tot driedimensionale kunst.

Onder de Saamaka komt de schilderspecialisatie in de kunst niet voor. Hun specialisme is het maken van houtsnijwerk. Zij ontwikkelden een eigen karakteristieke stijl en maken heel specialistisch houtsnijwerk, zoals zitbankjes in klapstoelvormen. Verder zijn met name de Saamaka gespecialiseerd in het versieren van voorgevels van huizen. De Saamakaanse kunst heeft duidelijk een eigen ontwikkeling doorgemaakt. In verschillende gebouwen in stedelijke gebieden, zoals in het hoofdpostkantoor in Paramaribo, zijn (Saamakaanse) houtsnijwerkpanelen tegen de muur aangebracht. In Frans Guyana tref je dit ook aan in het westelijk gedeelte van het land, onder andere in St. Laurent waar de sous-prefecture een fraai paneel heeft. Waar zou dit verschil

[p. 94]

vandaan komen? Mijn vermoeden is dat de Marrons die in het oosten van Suriname wonen sterk beïnvloed zijn door de nieuwe omgeving en de oorspronkelijke bewoners daarvan, de Indianen. Er zijn vanaf het begin regelmatig contacten tussen de twee bevolkingsgroepen geweest. En de Indianen schilderden. Bijvoorbeeld werd de nok (maluwana) van hun huis beschilderd in primaire kleuren. Deze zelfde kleuren gebruiken de Bosnegers. De kleuren werden genoemd naar dieren en planten uit de nieuwe omgeving: geel (donu), geel (taya) en blauw (tjuwi). Donu en tjuwi zijn twee verschillende vogels met blauw en gele kleuren. Taya is een knolgewas dat geel van binnen is, waarmee een Surinaams gerecht pom gemaakt wordt.

De peddels van de Indianen en het aardewerk die in 1994 gevonden zijn door goudzoekers in Bonidoro aan de Marowijnerivier, vertonen qua motieven erg veel overeenkomsten met de motieven die Bosnegers tegenwoordig gebruiken op houtsnijwerk. De vorm van de peddel lijkt heel veel op peddels die meer dan een halve eeuw geleden gemaakt werden door Bosnegers.

Symboliek en stijl

De symboliek van liefde neemt een belangrijke plaats in bij de Marronkunst. Men kan zeggen dat dit een belangrijk aspect was, in de ontwikkeling van deze kunst, zonder dit zou deze kunst niet bestaan. Bijvoorbeeld: een man stuurt een boodschap naar de vrouw aan wie hij zijn liefde wil verklaren of bestendigen. Motieven die de reciprociteit aanduiden, (te mi gi yu gi mi baka). Humor zit er ook altijd bij. Meestal bestaat het motief uit een soort rebus. Het is de grafische equivalent van de gedichten waarover de Marrons zich amuseren en enorm moeten lachen. De artiesten die de meest ingenieuze vorm hebben geprobeerd in de meest expressieve stijl zijn het object van bewondering door de vrouwen en jaloezie van de mannen.

Iemand kiest een symbool dat hem een bepaald gevoel geeft of een herinnering bij hem oproept. Anderen die naar deze figuren kijken, zullen er weer andere associaties bij krijgen. Daarom zou je deze kunstvorm een soort surrealisme kunnen noemen.

De seksuele symboliek is al snel ontwikkeld naar abstracte motieven. Wat veranderde in de loop der tijd, is het gebruik dat men heeft gemaakt van symbolen. Volgens Hurault heeft de seksuele symboliek zich ontwikkeld in drie verschillende stadia. In het begin van deze eeuw prefereerde men een semi-figuratieve weergave van het menselijke lichaam naar sekse. Later ging de voorkeur uit naar semi-figuratieve voorstellingen van seksuele gemeenschap, met als intermediair dierlijke symbolen met name vogels en slangen. Momenteel maakt men vooral gebruik van een abstracte figuratie met als intermediair voorwerpen of symbolen.

Er staan enige principiële processen aan de basis van de verandering van een figuratieve naar een abstracte stijl. Allereerst neemt men een deel om het geheel te symboliseren, bijvoorbeeld men gebruikt enkel een orgaan voor het hele lichaam. Daarna laat men alles weg dat voor het motief geen essentiële functie heeft. Vervolgens deformeert of verplaatst men de motieven. Tot slot verplaatst men een motief dat geen figuratieve binding met het motief heeft, maar wel een betekenis heeft die overeenkomt.

Bij de oude kunst komt weinig of geen symmetrie voor. Het kenmerkende van deze kunst is dat er veel sculpturen in voorkomen. Het zoeken naar symmetrie komt in deze kunstvorm duidelijk naar voren. Geleidelijk ontwikkelde deze kunst zich naar reliëf. De Marrons zelf noemen deze kunstvorm fositen tembee.

De moderne stijl noemen de Marrons baka kioo tembee. De symmetrie heeft zich goed ontwikkeld. Het geheel wordt symmetrisch uitgebeeld en er ontstaan complexe en gedetailleerde figuren. Ornamenten als tyobo

[p. 95]

Afbeelding 2: Deur van houtsnijwerk (Saamakaans vóór 1933, American Museum of Natural History, New York, 26.847 a, b).

[p. 96]

uman, sneki bu ba en andere worden vaak gesneden om de ruimten te vullen.

Commercie

Vroeger maakten de Marrons de kunstvoorwerpen met mooie figuren voor eigen gebruik, of voor familie, kennissen en vrienden. Vanaf de jaren vijftig door frequente contacten met de kust, is men overgegaan tot het verkopen van houtsnijwerk (van de Saamaka) in winkels in Paramaribo voor toeristen. Langs de oost-west-verbinding en de weg van Zanderij naar Afobakka tref je regelmatig mensen aan die houtsnijwerk verkopen, met name Saamaka. In Frans Guyana zijn er zelfs kampen waar men collectief houtsnijwerk maakt, speciaal voor de verkoop. Men leeft daar ook van. In Kourou hebben de Saamaka deze tak van kunst in handen die voornamelijk gericht is op het tourisme.

De Ndyuka, Boni en Paamaka verkopen meer korjalen dan houtsnijwerk. Tegenwoordig exporteert men op kleine schaal houtsnijwerk naar Europa en de Verenigde Staten.

Literatuur

Hoop, C., 1991 Verdronken land, verdwenen dorpen. De transmigratie van Saramacaners in Suriname 1958-1964. Alkmaar.

Hurault, Jean, 1953 Notes sur la vie materiélle et l'art des Bonis. Paris.

Hurault, Jean, 1970 Africains de Guyane: la vie matérielle et l'art des Noirs Refugiés de Guyane. Paris and The Hague: Mouton.

Munstlag, F.H.J., 1979 Pawa Paw Dindoe; Surinaamse houtsnijkunst. Paramaribo: Vaco.

Neumann, P., 1982 ‘Liebesgaben aus Holz: zur Schnittkunst der Buschneger Surinames.’ In: Kleine Beitrage aus dem staatlichen Museum fur Volkerkunde. Dresden.

Polimé, T., 1992 ‘Banden met het bos’. In: Paul Faber en Chandra van Binnendijk (red.), Sranan; Cultuur in Suriname. Amsterdam: KIT & Rotterdam: Museum voor Volkenkunde, pp. 24-37.

Price, Richard & Sally Price, 1980 Afro-American Arts of the Suriname Rain Forest. Los Angeles: Museum of Cultural History.

Thomas Polimé volgde in Nederland een opleiding sociaal-cultureel werk en werkte vervolgens in combinatie met een studie Culturele Antropologie, onder andere bij het Zeister Zendingsgenootschap als coördinatorvan het noodonderwijs onder Surinaamse vluchtelingen in Oost Suriname en Frans Guyana. Hij heeft regelmatig onderzoek gedaan in Suriname en is sinds enige jaren werkzaam als coördinator van een welzijnsinstelling voor Surinamers. Op dit moment werkt hij aan de voorbereiding van een Marrontentoonstelling bij het Smithsonion Institution in Washington.