OSO. Tijdschrift voor Surinaamse taalkunde, letterkunde en geschiedenis. Jaargang 16

[p. 21]

Clazien Medendorp
De tekeningen van Gerrit Schouten en Nicolaas Box in het Surinaams Museum.
Tekenkunst tussen Stedman en Benoit, de periode 1810-1840

Een aantal beelden uit de achttiende en negentiende eeuw wordt steeds opnieuw gereproduceerd in publicaties over Suriname. Uiteraard wordt onze voorstelling van het leven in de kolonie sterk bepaald door deze beelden. De meest schrijnende maar ook onroerende beelden zijn de gravures in Stedmans Narrative of a Five Years Expedition uit 1796. De prenten van de op gruwelijke wijze gestrafte slaven, van de lieftallige Joanna en van de rijke natuur vormen de polen waartussen Stedmans persoonlijke verhaal zich afspeelt. Stedmans tekeningen werden in Engeland door graveurs als William Blake en Francesco Bartolozzi uitgewerkt tot illustraties bij zijn verhaal. Van de originele tekeningen waarnaar de grafici werkten, is er slechts één teruggevonden.

Uit de negentiende eeuw is vooral het Voyage à Surinam van Pierre Benoit bekend, uitgegeven in Brussel in 1839 met honderd lithografieën, die een bont, pittoresk en bovenal vredig Suriname tonen. De litho 's bij dit reisverslag zijn gemaakt naar tekeningen van Benoit door de Belgische lithografen Madou en Lauters. Originele tekeningen van Benoit zijn bij mijn weten niet bekend.

De eerste decennia van de negentiende eeuw, de periode tussen de geïllustreerde uitgaven van Stedman en Benoit, leken weinig te bieden op het gebied van de tekenkunst.

Tot de ‘herontdekking’ van twee mappen met tekeningen die jarenlang ongezien lagen opgeslagen in het Surinaams Museum. Het werk van de twee nog nauwelijks bekende kunstenaars betekent een belangrijke aanvulling op de beelden van Suriname. De tekenaars zijn Gerrit Schouten en Nicolaas Box.^1.

1. De tekeningen van Schouten zijn genummerd S 295 - I. 1 t/m 30 en II. 1 t/m 21. De tekeningen van Box zijn genummerd S 296 - 1 t/m 89. De in deze Oso afgebeelde tekeningen van Schouten zijn genummerd S 295-1.3, -1.12 en -11.1. Met dank aan mevrouw M.C.M. Werkhoven die de planten van de geldige wetenschappelijke namen voorzag. De afgebeelde tekeningen van Box zijn genummerd S 296-6, -13 en -55.

Kunstenaars in Paramaribo

De tekeningen van Gerrit Schouten zijn waterverftekeningen van planten met bloemen en vruchten uit de jaren 1823 en 1824. Schouten lijkt met zijn tekenwerk een navolger te zijn van de Duitse kunstenares Louise von Panhuys die op haar beurt in de voetsporen van Maria Sibylla Merian trad. In de botanische studies volgt de tekenaar de plant in de ontwikkeling van bloemknop tot vrucht.

Nicolaas Box tekende landschappen en plantagegezichten in aquarel, potlood en gewassen inkt. De gedateerde tekeningen van Box zijn gemaakt tussen 1823 en 1839. Box werkte in de stijl van Nederlandse landschapstekenaars als Gerrit Jan Michaëlis en Gerrit Lamberts die hun inspiratie vonden in zeventiende eeuwse schilders als Ruisdael.

De tekeningen van Gerrit Schouten en Nicolaas Box zijn niet eerder tentoongesteld en de meeste zijn nooit gereproduceerd.^2. Een tentoonstelling van deze tekeningen in het Fort Zeelandia is in voorbereiding en zal in het voorjaar van 1998 worden geopend. Bij de tentoonstelling verschijnt een catalogus met inleidende artikelen over de kunstenaars en hun werk.^3.

De kunstenaars Box en Schouten leefden in dezelfde periode in Paramaribo. In de kleine

2. In het tijdschrift Suralco Magazine 1973 (jaargang 5 nummer 4) is S 296-30 afgebeeld. In Suralco Magazine 1978 (jaargang 10 nummer 1) zijn reproducties van S 296-8, -17, -20, -36, -39, -49 en -61 opgenomen.

3. De catalogus bij de tentoonstelling bevat een inleiding onder de titel Gerrit Schouten en Nicolaas Box, kunstenaarsvrienden van Mr. A.F. Lammens en beschrijvingen en afbeeldingen van werken van de kunstenaars. De publicatie wordt verzorgd door de KIT-Uitgeverij.

[p. 22]

Afbeelding 1: G. Schouten 1824 Crescentia cujete L. (collectie Surinaams Museum, foto Roy Tjin).

[p. 23]

koloniale gemeenschap kende men elkaar of was men van elkaars bestaan op de hoogte. De positie van de kunstenaars was heel verschillend. Box was een blanke zakenman die aanzien genoot vanuit zijn functies als koopman en administrateur. Het tekenen was zijn liefhebberij. Zijn tekeningen zullen in kleine kring bekend en gewaardeerd zijn geweest. Schouten was een kleurling die als beroepskunstenaar zijn brood verdiende. Zijn huidskleur werkte hem tegen. Toch verwierf hij aanzien en opdrachten vanwege de kwaliteit van zijn werk.

De rechter Mr. A.F. Lammens schreef mémoires die een beeld geven van het leven in Suriname in de tijd van Schouten en Box. Lammens kende beide kunstenaars. Hij bewonderde het werk van Schouten en verdedigde waar nodig zijn positie in de koloniale maatschappij. Ook bezorgde hij Schouten belangrijke opdrachten. Toen Lammens in 1836 remigreerde naar Nederland verkocht hij zijn huis, het bekende hoekhuis aan de Waterkant, aan Nicolaas Box. Enkele dagen voor de overdracht van het huis schonk Box zijn vriend Lammens twee tekeningen.

Gerrit Schouten

Gerrit Carl François Schouten werd in 1779 geboren als zoon van de Nederlander Hendrik Schouten en de kleurlinge Suzanna Johanna Hanssen. Hendrik Schouten werd geboren in Amsterdam in 1745 en vestigde zich later in Paramaribo. Hij had een hoge positie als gouvernements-ambtenaar en was aktief op letterkundig gebied. Hendrik Schouten werd bekend als dichter van satirische verzen waarin hij de samenleving en de economische toestand hekelde en zich richtte tegen de rassenwaan (Lichtveld/Voorhoeve 1958: 177). Hij publiceerde, behalve gedichten in het Nederlands, ook een gedicht dat voor de helft in het Sranantongo was geschreven. Verder hield Hendrik Schouten zich bezig met toneel en was hij uitgever van een van de eerste opiniebladen in Suriname.

Suzanna Johanna Hanssen werd geboren in 1750 en was een vrijgeboren mulattin. Zij was een nichtje van de vrije en rijke negerinnen Nanette en Elisabeth Samson. Elisabeth Samson was de eerste negerin die een huwelijk sloot met een blanke, in 1767. In een gedicht noemt Hendrik Schouten zijn vrouw Suzanna een ‘gele’ vrouw, wat erop wijst dat ze een heel lichte huidskleur had (Lichtveld/Voorhoeve 1958: 187). Hij hekelt daarin de behandeling die zij vanwege haar huidskleur kreeg. Toen Suzanna Hanssen met Hendrik Schouten trouwde was ze 22 jaar, hij was 26. Zij kregen vijf kinderen, eerst twee dochters en toen drie zonen van wie Gerrit Carl François de oudste was. Hij werd geboren op 16 januari 1779 en gedoopt op 28 januari 1779 (McLeod 1993: 34). Gerrit Schouten overleed op 29 september 1839 op 60-jarige leeftijd.^4.

Schouten is bekend als maker van diorama's, een soort kijkkasten met een perspectivisch weergegeven voorstelling. De thema's van de voorstellingen zijn Indianenkampen, slavendansen, stadsgezichten en plantagegezichten. Schouten maakte de diorama's tussen 1810 en 1834. De meeste diorama's van Schouten, waarvan er nu 24 bekend zijn, zijn verspreid over Nederlandse musea. Een aantal is in particulier bezit. Eén diorama bevindt zich sinds kort (weer) in Suriname. De kasten werden als souvenir naar Europa meegenomen door reizigers en repatrianten. Schouten maakte de kasten in opdracht en ze waren niet goedkoop. Van twee diorama's is precies bekend wanneer en voor wie ze zijn gemaakt. In het Rijksmuseum voor Volkenkunde in Leiden bevinden zich twee kasten, met voorstellingen van een Caraïben- en een Arowakken-Indianenkamp die voor het Koninklijk Kabinet van Zeldzaamheden van Koning Willem I zijn vervaardigd. Een jaar na deze opdracht, in 1828, ontving Schouten een gouden medaille van de Koning voor zijn gehele artistieke oeuvre.^5.

4. Centraal Bureau voor Burgerzaken te Paramaribo, overlijdensregister 1839, folio 238. Met dank aan mevrouw J.Y. Kraag, hoofd van de afdeling Burgerlijke Stand, die bereid was dagenlang te zoeken naar dit gegeven.

5. Archief Koninklijk Kabinet van Zeldzaamheden in het Rijksmuseum te Amsterdam (met dank aan Susan Legène) en ARA Koninklijk Besluit 24 februari 1828, no. 18.

[p. 24]

Afbeelding 2: G. Schouten 1823 Manihot esculenta Crantz (collectie Surinaams Museum, foto Roy Tjin).

[p. 25]

In het Lexicon Nederlandse Beeldende Kunstenaars 1750-1880 van P.A. Scheen komt Schouten niet voor. De diorama's werden eenvoudig niet als beeldende kunst, maar als etnografica of rariteiten beschouwd en de tekeningen waren in Nederlandse kunstenaarskringen onbekend. Schoutens betekenis voor de geschiedenis van de beeldende kunst in Suriname wordt wél geduid in publicaties van J. Voorhoeve, die zijn naam opnam in de Encyclopedie van Suriname (1977) en ook het bestaan vermeldde van de tekeningen van Schouten in het Surinaams Museum. Diorama's van Schouten werden beschreven door Goslings (1934), De Lorm (1943) en Van Luttervelt (1963).

Tekeningen

Het Surinaams Museum bezit 51 tekeningen van Gerrit Schouten, genummerd in twee series in de jaren 1823 en 1824. Het zijn waterverftekeningen van planten met bloemen en vruchten op een vast formaat. Iedere tekening is van een andere plantensoort. De algemene opzet is de weergave van een stengel of tak met daaraan bladeren, bloeiwijze, onrijpe en rijpe vruchten met ernaast een opengesneden vrucht waarin vruchtvlees en zaden te zien zijn.

De signering links onderaan het blad luidt steeds G. Schouten fecit met het jaar 1823 of 1824. De plantennamen zijn in inkt midden onder het blad aangegeven in een ander handschrift dan dat van Schouten. Meestal staat de wetenschappelijke naam vermeld, een enkele keer ook de volksnaam. Alleen op de eerste tekening is de naam Bosch Kersen rechtsonder zeer klein geschreven in het handschrift van Schouten.

Schouten gebruikte een dekkende waterverf die, ook na 175 jaar, niets aan kleur inboette. De tekeningen zijn prachtig van compositie en helder van kleur. Schouten tekende de cashew met de tere bloemen en de geel-rode schijnvrucht, de kalebas met de gladde donkergroene schil en de zachte rose-witte bloemen. De kusuwe die rode kleurstof voorbrengt en de katoen met het rooddooraderde blad en de witte vezels. Ook een cassavestengel met blad en stevige vruchten is afgebeeld. Evenals twee soorten markusa met blauw-witte passiebloemen (zie de afbeelding op pagina 4 van deze Oso). Schoutens weergave van verschillende oppervlakken en strukturen is meesterlijk. De vruchten zijn om in te bijten en de takken en bladeren zijn zo natuurgetrouw dat je er als insect op zou neerstrijken.

De botanische tekeningen van Gerrit Schouten lijken geënt te zijn op het werk van Louise von Panhuys. Niet alleen de themathiek, ook techniek, stijl en compositie komen overeen. Het is mogelijk dat Schouten ‘die naauwelijks in het tekenen enig onderwijs heeft gekregen’ (Lammens 1982: 96), dit onderricht kreeg van Von Panhuys. De botanische tekeningen van Gerrit Schouten lijken geënt te zijn op het werk van Louise Panhuys. Niet alleen de thematiek, ook techniek, stijl en compositie komen overeen. Het is mogelijk dat Schouten ‘die naauwelijks in het tekenen enig onderwijs heeft gekregen’ (Lammens 1982: 96), dit onderricht kreeg van Von Panhuys. Louise von Panhuys tekende in Suriname in de jaren 1811-1813 en 1816 toen zij samen met haar man Willem Benjamin van Panhuys in Suriname was.^6. Met haar botanische studies zette zij het werk van Merian, die meer dan honderd jaar eerder in Suriname werkte, voort. Wordt er in de tekeningen van Merian veel symboliek verondersteld, bij Von Panhuys en Schouten is dat aspect afwezig.

De tekeningen van Schouten in het Surinaams Museum zijn ontstaan in 1823 en 1824 dus jaren na het vertrek van Von Panhuys. Er zijn tekeningen van Schouten bekend vanaf het jaar 1818. Behalve de collectie in Suriname worden er tekeningen van zijn hand bewaard in Nederlandse en Britse verzamelingen. De meeste tekeningen zijn plantenstudies, een aantal bladen zijn dierstudies. Omdat de

6. Willem Benjamin van Panhuys werd in maart 1815 als gouverneur aangesteld door Koning Willem I. In januari 1816 arriveerden hij en zijn vrouw in Suriname, toen de kolonie na de Engelse periode weer onder Nederlands bewind kwam. In juli van hetzelfde jaar werd Van Panhuys vermoord en zijn vrouw Louise verliet het land in augustus 1816. Het eerdere verblijf in de kolonie 1811-1813 had te maken met een erfeniskwestie van de zoon van W.B. van Panhuys (Görner 1995: 72, 73).

[p. 26]

Afbeelding 3: N. Box ‘Pl. Adrichem 26 October 1837’ (collectie Surinaams Museum, foto Roy Tjin).

[p. 27]

bladen steeds in serie zijn vervaardigd, is het aannemelijk dat ook de tekeningen van Schouten, net als de diorama's, in opdracht zijn gemaakt.

Nicolaas Box

Box was geen beroepskunstenaar. Hij was koopman en administrateur van verschillende plantages. Naarmate hij langer in Suriname woonde werd zijn maatschappelijke positie belangrijker. Nicolaas Box werd geboren in Amsterdam op 5 november 1785. Hij was het negende van de elf kinderen van Nicolaas Wilhelmus Box en Anna Aurelia Wilhelmina de la Rive. Zij huwden op 19 november 1769 in Amsterdam.^7. De jongste zoon Hans Willem de la Rive Box kreeg in Nederland enige bekendheid als schilder. Ook Nicolaas' oudste zuster Magdalena werd kunstenares (Scheen 1969). Het is niet bekend of zij een opleiding volgden in de tekenkunst. In elk geval lijkt artisticiteit in het gezin aangemoedigd te zijn.

Box vertrok in 1822, op 35-jarige leeftijd, uit Amsterdam naar Suriname en woonde er tot zijn dood in 1864. In 1827 en in 1863 ging hij voor enige tijd terug naar Nederland.^8. Na terugkomst van de eerste reis werd Box administrateur van verschillende plantages. In 1828 en 1829 was hij samen met L. Schmidtmer administrateur van de suikerplantage d'Eendragt. Vanaf 1831 was Box administrateur van de koffie- en katoen- producerende plantage Adrichem, aan de monding van de Warapakreek. Dil deed hij samen met verschillende mede-administrateurs. In 1840 werd hij administrateur van de Plantage Moed en Kommer (Almanakken 1828-1857). In de wijkregisters van Paramaribo staat Box vermeld als koopman. In het jaar 1857 komen we zijn naam tegen als handelaar in slavengoederen en -voedsel (Oostindie 1989: 497). Het was niet ongebruikelijk om deze functies te combineren.

Nicolaas Box had veel maatschappelijke functies. In de Surinaamse Almanak, waarvan hij redactielid was, wordt hij genoemd als heemraad, bestuurder van plantagedistricten buiten Paramaribo. Verder was hij diaken van de Hervormde gemeente, lid van het gemeentebestuur, eerste wethouder en lid van de commissie tot aanmoediging en ondersteuning van de gewapende dienst in de Nederlanden. In 1839 werd hij tijdelijk lid van Koloniale Raad, het adviserend college van de gouverneur.

Box wordt, evenals zijn broer en zuster, vermeld in het kunstenaarslexicon van Scheen. Ook in de literatuur over Surinaamse beeldende kunst wordt zijn naam genoemd, zijn werk echter niet beschreven. Ten Kate noemt in zijn overzicht uit 1913 de tekeningen van Box. Kalff (1922) noemt de tekenaars Box en Winkels in één zin. In de Encyclopedie van Suriname (1977) wordt Box' werk kort aangeduid sub voce ‘beeldende kunst’.

7. Deze gegevens zijn dankbaar ontleend aan de nog ongepubliceerde familiegeschiedenis van L. Box.

8. De eerste reis is vermeld in de familiegeschiedenis. In de collectie van het Tropenmuseum is een tekening die Box in 1863 in Nederland maakte bij Het Loo. De tekening is opgedragen aan de cartograaf F.A.C. Cateau van Rosevelt. Inv. nr. H3404.

Tekeningen

In het Surinaams Museum worden 89 tekeningen van Box bewaard. Er zijn 62 gesigneerde en 27 ongesigneerde bladen. De gedateerde bladen zijn gemaakt in de jaren 1823-1839. De ongedateerde bladen zijn schetsmatiger van karakter. Box werkte met inkt en lichte aquareltinten over een opzet in grafiet.

De Surinaamse tekeningen van Nicolaas Box komen voort uit de traditie van de Nederlandse landschapstekenkunst, meer specifiek de Amsterdamse. Box arriveerde op 35-jarige leeftijd in Suriname waar voor zover bekend het grootste deel van zijn tekenwerk is ontstaan. Ook in de jaren voor zijn emigratie, was hij bezig met tekenen en etsen net als zijn broer en zuster. In zijn woonplaats Amsterdam zal hij zeker de ontwikkelingen op het gebied van de landschapstekenkunst hebben gevolgd. Een groep Amsterdamse tekenaars, waartoe Gerrit Lamberts, Pieter George Westenberg en Gerrit Jan Michaëlis behoor-

[p. 28]

Afbeelding 4: N. Box ‘Negerwoningen op Berg en Dal A^o 1824’ (collectie Surinaams Museum, foto Roy Tjin).

[p. 29]

den, vernieuwde in de eerste decennia van de negentiende eeuw de landschapstekenstijl. Kenmerkend voor hun werk is de voorkeur voor ritmische horizontalen en verticalen en het gebruik van lichte aquareltinten.

Box is beïnvloed door deze manier van tekenen. Zijn landschappen zijn geduldig opgebouwd en vrij gedetailleerd. Een tere lijnvoering en zachte tinten in een verstild beeld zijn een constante in Box' tekenwerk. Eenmaal in Suriname tekende hij vooral plantagegezichten. Hij heeft door de jaren heen veel gereisd met zijn tekenmaterialen bij de hand.

Box tekende op veel plantages. Hij signeerde het grootste deel van zijn werk en maakte vaak aantekening van plaats en datum van ontstaan. In het jaar 1828, na terugkomst van zijn reis naar Nederland, tekende Box op de plantage Leverpool & Charlottenburg, op de Jodensavanne, op de houtgronden Berlijn, Vier Kinderen, l'Inquietude, Koningsbergen, Meyaartshoop en Onoribo. Ook de jaren 1832 en 1833 zijn productieve jaren. Box bezocht de plantage Nijd en Spijt, de plantage Poelwijk en de Post Belair in Perica, de plantage Merveille, de plantage Levonia in Matapica en de houtgronden Onoribo in Para en Wilhelmina Catharina Fredrika in Saramacca. Op al die plaatsen maakte hij een of meer tekeningen van het landschap.

De thema's zijn eenvoudig. De gekozen gezichtspunten op de verschillende plantages zijn niet de meest kenmerkende plaatsen van die bezittingen. De gebouwen en fabrieken zijn niet prominent afgebeeld. Vaak zou men niet weten waar de tekening is gemaakt als Box het niet had vermeld. Stukjes natuur, vaak met een boom of enkele runderen zijn zijn weergave van een plek. Waar de mens het landschap vormgaf, geeft Box niet prominent de rijke plantershuizen weer, maar juist een waterput of een slavenhut. Mensen komen op deze bladen nauwelijks voor. De landschappen zijn verstild en weids. Hier en daar staat een hutje, een huis of een monumentale boom. De tekeningen vormen een ingetogen beeldverslag van zijn reizen door de kolonie.

[p. 30]

Literatuur

Benjamins, H.D. & J.F. Snelleman (red.), 1914/17 Encyclopaedia van Nederlandsch West-Indië. 's-Gravenhage: M. Nijhoff & Leiden: E.J. Brill. [1981: Fotomechanische herdruk, Amsterdam: S. Emmering].

Benoit, Pierre Jacques, 1839 Voyage à Surinam; Description des Possesions Néerlandaises dans la Guyane. Bruxelles: Societé des Beaux-Arts. [1980, Reis door Suriname. Bewerkt door Chris Schriks, voorzien van een samenvatting in de Engelse taal door Dr. Silvia W. de Groot. Zutphen: De Walburg Pers.]

Bruijning, C.F. & Jan Voorhoeve (red.), 1977 Encyclopedie van Suriname. Amsterdam & Brussel: Elsevier.

Dongen, van et al, 1987 Topstukken uit het Rijksmuseum voor Volkenkunde. P.L.F. van Dongen, M. Forrer en W.R. van Gullik (red.) Leiden.

Goslings, B.M., 1934 ‘De Indianen en boschnegers van Suriname.’ Gids in het Volkenkundig Museum XIII. Amsterdam.

Görner, K., 1995 ’Mit dem Zeichenblock in die Botanik: Louise von Panhuys und ihre etnographischen und botanischen Studien in Suriname.’ Natur und Museum, Bericht der Senkenbergischen Naturforschenden Gesellschaft 125 (3). Frankfurt am Main: 1.3.1995.

Görner, K & K. Dobat, 1991 Reise nach Surinam. Pflanzen- und Landschaftsbilder der Louise von Panhuys 1763-1844. Frankfurt am Main: H. Burkhardt.

Kalff, S., 1923 ‘Vroegere kunst in West-Indië.’ West-Indische Gids 4/5: 353-372. 's Gravenhage: Martinus Nijhoff.

Kate, H.F.C. ten, 1913 ‘Schilder-teekenaars in Nederlandsch Oost- en West-Indië en hun beteekenis voor de land- en volkenkunde.’ Bijdragen tot de Taal-, Land- en Volkenkunde van Nederlandsch Indië 67: 441-515. 's Gravenhage: Martinus Nijhoff.

Lammens, A.F., Mémoires en onuitgegeven werken met de daartoe relatieve stukken. Handschrift, Surinaams Museum Paramaribo

Lammens, Mr. A.F., 1982 Bijdragen tot de kennis van de Kolonie Suriname, tijdvak 1816-1822. Onder redactie van G.A. de Bruyne. Bijdragen tot de Sociale Geografie en Planologie, nr. 3. Amsterdam: Vrije Universiteit.

Lichtveld, Ursy M. & Jan Voorhoeve, 1958 Suriname. Spiegel der Vaderlandse Kooplieden. Zwolle: Tjeenk Willink.

Lorm, A.J. de, 1943 ‘Surinaamse diorama's uit het begin der negentiende eeuw.’ Cultureel Indië: 158-165.

Luttervelt, R. van, 1963 ‘Een gezicht op oud Paramaribo.’ Bulletin van het Rijksmuseum 11 (1): 22-25.

McLeod-Ferrier, Cynthia, 1993 Elisabeth Samson. Een vrije, zwarte vrouw in het achttiende eeuwse Suriname. Bronnen voor de Studie van Afro-Suriname, deel 15. Utrecht: IBS en Vakgroep Culturele Antropologie.

Merian, Maria Sybilla, 1705 Metamorphosis insectorum Surinamensium ofte verandering der Surinaamsche insecten. Amsterdam.

Oostindie, Gert, 1989 Roosenburg en Mon Bijou: Twee Surinaamse plantages, 1720-1870. Leiden: Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde, Caribbean Series 11. Dordrecht: Foris Publications Holland.

Rijdt, R.J. te, et al, 1994 Nederlandse tekeningen uit de negentiende eeuw I 1800-1850. Tentoonstellingscatalogus Museum Boymans van Beuningen Rotterdam

Scheen, P.A., 1969 Lexicon Nederlandse Beeldende Kunstenaars 1750-1880. 's Gravenhage: P.A. Scheen

Stedman, Capt. John Gabriel, 1799 Reize naar Surinamen, en door de binnenste gedeelten van Guiana. Amsterdam: Johannes Allart. [1974, Opnieuw uitgegeven naar de oorspronkelijke editie Amsterdam 1799-1800 met inleiding en aantekeningen door prof. dr. R.A.J. van Lier. Amsterdam: S. Emmering.]

[p. 31]

Stedman, Capt John Gabriel, 1988 Narrative of a Five Years Expedition Against the Revolted Negroes of Surinam. Transcribed for the First Time from the Original 1790 Manuscript. Edited, and with an Introduction and Notes, by Richard Price & Sally Price. Baltimore [etc]: The Johns Hopkins University Press.

Stipriaan, Alex van, 1993 Surinaams contrast. Roofbouw en overleven in een Caraïbische plantagekolonie 1750-1863. Leiden: KITLV Uitgeverij. Caribbean Series 13.

Surinaamse Almanak 1825-1861 Amsterdam - 's-Gravenhage - Paramaribo: diverse uitgeverijen, onregelmatige publicatie.

Voorhoeve, J., 1960-61 ‘De handschriften van Mr. Adriaan François Lammens.’ Nieuwe West-Indische Gids 40: 28-49. 's Gravenhage: Martinus Nijhoff. Overdruk in Mededelingen van het Surinaams Museum no. 3.

Wolbers, J., 1861 Geschiedenis van Suriname. Amsterdam: H. de Hoogh. [1970: Amsterdam: S. Emmering].

Clazien Medendorp, geboren in 1962, studeerde aan de Hogeschool voor de Kunsten in Kampen, woonde vijf jaar in Suriname en werkte van 1992 tot 1995 in het Surinaams Museum. Ze beschreef en documenteerde de collectie beeldende kunst en stelde in 1994 een tentoonstelling samen van de tekeningen van Winkels. Momenteel werkt zij aan de voorbereiding van de tentoonstelling van tekeningen van Schouten en Box.