OSO. Tijdschrift voor Surinaamse taalkunde, letterkunde en geschiedenis. Jaargang 15

[p. 87]

J. van Donselaar
Vroege vondsten van woorden uit Surinaamse creooltalen tot 1764

Enige tijd geleden had ik een gesprek met een creolist uit ons midden over de lexicografie van het Sranantongo. Hij bleek van mening te zijn dat er zo langzamerhand, na het verschijnen van de proefschriften van Echteld (1961), Kramp (1983), Smith (1987) en Arends (1989) en van een aantal kleinere publikaties dienaangaande, genoeg kennis was vergaard om de samenstelling van een historisch woordenboek van het Sranantongo mogelijk te maken. ‘Maar’, voegde hij er haastig aan toe, ‘praat me er niet over, want ik heb daar zelf nu geen tijd voor en ik wil ook niet dat anderen mij achter m'n broek gaan zitten.’ Ik noem zijn naam dan ook niet!

Wat bedoelen we met een ‘historisch woordenboek’? Staan daar alle woorden in uit heden en verleden, met gegevens over hun herkomst, etymologie, verschijnen en eventueel verdwijnen en geïllustreerd met citaten? Of gaat het alleen over woorden die inderdaad al een zekere historie hebben, dus al gebruikt werden vóór een bepaald jaartal? Hoe dan ook, een gegeven dat zeker niet zal mogen ontbreken is het jaartal van de oudste vondst in de literatuur.

Ik meen nu op het spoor gekomen te zijn van een aantal bij taalkundigen niet of weinig bekende oude vindplaatsen van 64 woorden uit het Sranantongo. Ook wanneer dat historische woordenboek nog lang op zich zou laten wachten - of juist daarom - lijkt het me nuttig dat ik met mijn bevindingen voor de dag kom. Ik voeg daar enige vroege vondsten van Aukaans en Saramakaans aan toe, omdat zich daartoe nu een goede gelegenheid voordoet.

Vroege, maar al bekende bronnen

Hoewel Smith (1987) geen lexicologische bedoelingen had, heeft hij onderzoekers van de Sranan woordenschat en passant wel attent gemaakt op bronnen waar zij vroege voorkomens van Sranan woorden zouden kunnen verwachten. Met ‘vroeg’ bedoel ik dan ‘eerder dan het woordenboek van Schumann (1783)’ als gepubliceerd door Kramp (1983). Smith verwijst naar de al langer bekende ‘samenspraken’ bij Herlein (1718: 121-123) en naar een boekje van Van Dyk, maar met als jaartal circa 1780, wat waarschijnlijk vervroegd kan worden tot 1767 of 1768 (Van Trier-Guicherit 1991). Deze twee ‘stukken’ zijn inmiddels opnieuw integraal gepubliceerd door Arends & Perl (1995). Smith noemt ook de boeken van Stedman (met als jaartal 1777), Pistorius (1763) en Fermin (1765, 1769) en de ‘kladaantekeningen’ van Nepveu (1765). De laatste zouden ook te vinden zijn in ‘Creole Drum’ van Voorhoeve & Lichtveld (1975), maar dat is niet juist.^1. Toegevoegd kan nog worden het definitieve manuscript van Nepveu dat in 1771 op de klad-aantekeningen volgde. Zie hiervoor De Groot (1983: 127). Tenslotte moet een argeloze onderzoeker weten, dat in het boek van Otto Keye van 1660 Suriname en zelfs Guyana, ondanks de titel, niet aan de orde komen. Het gaat over Brazilië. Zie hierover Benjamins (1926). Een ieder die naar Sranan woorden wil zoeken, kan genoemde werken raadplegen in bibliotheken en archieven.

1. Smith doelt op een zeker klein deel uit het definitieve manuscript van Nepveu, waar dit handelt over de ‘samenspraken’ bij Herlein. Dit deel is alleen te vinden in het ongedateerde, enige complete exemplaar, te weten dat in het Gemeente Archief van Amsterdam. Voorhoeve & Lichtveld (1975) geven hiervoor, onberedeneerd, als jaartal 1765 en dat is door Smith, evenals door Kramp (1983), overgenomen. De Groot (1983) en Van Trier-Guicherit (1991) houden het, ook zonder argumenten, op 1770. Echter, bij het incomplete (net-)exemplaar in het Rijksarchief zit de begeleidende brief waarmee Nepveu het aanbood aan de directeuren van de Societeit van Suriname en die is gedateerd 13 april 1771. Uit deze brief blijkt verder, dat Nepveu het manuscript in klad schreef tijdens zijn zeereis van Suriname naar Nederland in 1765. Verondersteld kan worden, dat ook deze (nu niet meer complete) kladversie bovenbedoeld klein deel bevatte, maar zeker is dat geenszins. Nepveu zegt in zijn brief namelijk, dat de eindversie vergeleken bij het kladwerk ‘merkelijk vermeerdert en verbetert’ is.

[p. 88]

Nog vroegere, minder bekende bronnen

Ik ben in enige bronnen van voor 1765 woorden tegengekomen die hetzij behoren tot een Surinaamse creooltaal, hetzij naar een woord uit zo'n taal (lijken te) verwijzen. Ik geef de voornaamste van deze bronnen hieronder met enige bijzonderheden; zie verder de lijst van literatuur en bronnen achteraan, voor Van Aerssen, Hermann en ook Van Donselaar (1994: 47-48).

-	Enige brieven met bijlagen over planten van gouverneur Van Aerssen van Sommelsdijck uit 1685 en 1686.
-	Het ‘Herbarium Hermann’ uit 1689.
-	Het reisverslag van Jan Reeps uit 1692-1693.
-	Het ‘Ontwerp’ voor een beschrijving van Suriname van een anonieme planter uit 1740, waarop ik elders in deze aflevering van Oso de aandacht vestig (Van Donselaar 1996) en waaruit ik ook daar al enige van de hier bedoelde woorden noem.
-	Een lijst met namen bij een collectie geconserveerde planten van Dahlberg uit 1754. Zie voor het jaartal Lanjouw & Uittien (1935).
-	De verslagen over strijd tegen en vrede met bosnegers uit 1759 (Van den Bouwhuijsen e.a. 1988) en 1762 (De Beet & Price 1982).
-	Pistorius (1763), die door Smith (1989) al wel genoemd wordt, maar hem niets bruikbaars blijkt te hebben opgeleverd.
-	Plakkaten en andere stukken van de overheid, als bijeengebracht door Schiltkamp & De Smidt (1973).
-	De tekst bij Herlein (1718) buiten de al genoemde ‘samenspraken’.

Het herkennen van woorden als Sranan

Er is bij geen van deze ‘vroegere’ bronnen sprake van een stuk tekst in het Sranan, al of niet afkomstig van een native speaker, en evenmin van een lijst van woorden die expliciet als Sranan worden gepresenteerd. Het gaat om losse woorden die in een Nederlandse context gebruikt worden of deel uitmaken van een lijst waarin iets wordt opgesomd. Dat ze niettemin als Sranan woorden herkenbaar zijn, is te danken aan het voldoen aan een of enige van de volgende voorwaarden (zie voor de voorbeeldwoorden de lijsten verderop):

-	De auteur deelt mee, dat ‘de negers’ of ‘de slaven’ het woord gebruiken. Voorbeeld: bobbelap.
-	De auteur ziet het kennelijk als een niet-Nederlands woord, want hij geeft er een vertaling bij. Voorbeeld: wisi.
-	Het woord heeft betrekking op iets uit de slavencultuur. Voorbeeld: tonton.
-	Het woord is van Afrikaanse herkomst: Voorbeeld: aboma.
-	De brontaal is bekend en het woord vertoont (een) karakteristiek(e) kenmerk(en) van het Sranan. Voorbeeld: kwasi.
-	Het woord is een kennelijke Sranan nieuwvorming. Voorbeeld: blak'kati.
-	Geen andere taal komt in aanmerking, ook niet een indiaanse. Voorbeeld: pina. Deze palm heet in het Kalina ‘wasei’ en in het Lokono ‘manaka’ (Ostendorf 1962: 263).
-	Last but not least: het woord komt ook later voor of behoort nog heden tot de woordenschat van het Sranan. Voorbeelden: vele.

Er is met deze voorwaarden niet een ‘sleutel’ in de vorm van een ‘passe-partout’ te construeren. Ieder geval moet apart beoordeeld worden.

Een opmerkelijk groepje is dat van de woorden die ogenschijnlijk Nederlands of althans Surinaams-Nederlands zijn, bijvoorbeeld ‘mat’ van mata. Eenvoudiger herkenbaar is krusukrusu, hier aangetroffen als ‘Croes Croes’.

Bijzondere aandacht vragen de nieuwvormingen die tevens samenstellingen zijn. Er

[p. 89]

zijn nogal wat woorden van welke de oudste vondst deel uitmaakt van een samenstelling. In het uiterste geval levert zo'n samenstelling dan drie oudste vondsten op, zoals bij bitawiwiri. Dat woord is (1) de naam van een plantensoort, tevens groente, en bevat bovendien (2) het bijvoeglijke naamwoord bita (bitter) en het zelfstandige naamwoord wiwiri (hier: blad). Zo ook geeft switmofo de eerste vondsten van switi (lekker) en mofo (hier ‘hapje’, ongetwijfeld eerder al ‘mond’), maar de samenstelling zelf heeft een veel specifiekere betekenis dan de samenstellende delen kunnen doen vermoeden (zie aldaar). Van de 51 enkelvoudige woorden in de lijsten hieronder zijn er maar liefst 22 die hier alleen aangehaald kunnen worden als deel van een samenstelling. Let wel: edeman valt buiten deze beschouwing. Het komt van een woord dat in het Engels (‘headman’) ook al een samenstelling was.

Hier volgen dan drie lijsten van Sranan woorden, namelijk eerst een van enkelvoudige woorden waarvan de Sranan identiteit gemakkelijk te herkennen is, dan de tweede waarbij dat moeilijker is en tenslotte de derde, bestaande uit samenstellingen. Per lijst zijn de woorden gerangschikt naar het jaar van hun vroegste vondst, daarbinnen alfabetisch. De spelling van het trefwoord is de hedendaagse. Na het trefwoord volgen in ieder geval de betekenis in het Nederlands en de plaats en de vorm van de vroegste vondst. Nadere bijzonderheden worden gegeven waar ze nodig, nuttig of belangwekkend zijn. De veelal Engelse herkomst wordt slechts als zodanig aangeduid - Echteld (1961) en Smith (1987) spreken elkaar in deze zelden tegen.

Afkortingen: E = Engels; Enc. NWI = Encyclopaedie van Nederlandsch West-Indië; Enc. Sur. = Encyclopedie van Suriname; K = Kalina, de taal van de Karaïben in Suriname; L = Lokono, de taal van de Arowakken in Suriname; N = Nederlands; OED = Oxford English Dictionary; S&dS = Schiltkamp & de Smidt; SN = Surinaams-Nederlands; S= Sranan.

In de bron niet of weinig vernederlandste, enkelvoudige Sranan woorden

1689

tasi: zekere palmsoort (Geonoma baculifera). E ‘thatch’ betekent onder meer dakbedekking van riet, stro en dergelijke. Ook de bladeren van deze palm werden en worden zo gebruikt. Al in 1685 staal in een plakkaat (S&dS 159-160) dat burgers hun huizen vanwege het brandgevaar ‘met geen tas sullen hebben te decken’ en wordt gesproken van ‘tasse daken’. Het planteblad op vel 29 van het ‘Herbarium Hermann’ heeft als naam meegekregen tassi, maar dat is het niet. De sprekend gelijkende vorm maakt de vergissing wel begrijpelijk. Van Ooststroom (1939) veronderstelt dat het een soort uit de Hoedenstropalm familie (Cyclanthaceae) zou kunnen zijn. K ‘tasi’ is de naam voor een loofboom, SN ‘mierenhout’ (Ahlbrinck 1931: 458), maar dat heeft met dit alles niets te maken.

1718

bakra: Nederlander. Van Afrikaanse herkomst (zie Van Donselaar 1989: 58). Herlein 1718: 117 (...Bakkerare, dat is Hollanders...)

bobi: borst van een vrouw. E ‘bubby’. Herlein (1718: 96) zegt, dat sommige slavinnen een doek om hun bovenlichaam dragen die ze ‘bobbelap’ noemen.

tonton: 1. dikke maispap; 2. bal(len) gekneed uit de pasta die verkregen is uit gekookte bananen. Schumann (1783: 189): tumtum. Het is een onomatopee - de ingrediënten worden in beide gevallen in een mata (zie aldaar) gestampt - uit het Twi, een Westafrikaanse taal (Cassidy & Le Page 1980: 453). Herlein (1718: 120): ‘witte Pap, dat bij haar [de slaven] Tom, Tom, genaamd word’ (betekenis 1). Ontwerp 1740: 120 (betekenis 1), Dahlberg

[p. 90]

1754 onder nr. 55 (betekenis 1 en 2).

1740

aboma: waterboa (Eunectus viridis). Herkomst Afrikaans (bom, bomma, aboma, OED 2: 374). Ontwerp 1740: 24 (pomma; zie de opmerking over ‘gat’ onder blakkat). Pistorius 1763: 79 (abomma).

bakba: banaan die rauw gegeten kan worden, SN ‘bakove’, Schumann 1783: 11 (bakuba), Focke 1855: 8 (bakoeba). Portugees ‘pacoba’, gaat terug op een Afrikaans woord uit Angola (Simons 1958). Ontwerp (1740: 15): bacoeba.

bita: 1. (bijvoeglijk naamwoord) bitter; 2. (zelfstandig naamwoord) iets dat bitter smaakt, i.h.b. als tweede deel van een samenstelling. E of N. Betekenis 1 in de samenstelling bitawiwiri (1740), betekenis 2 in bradibita (1754): zie aldaar.

blaka: zwart. E ‘black’. In de samenstelling blakkat: zie aldaar.

dagu: hond. E ‘dog’. In de samenstelling krabdagu: zie aldaar.

finga: vinger. E ‘finger’. In een hybridische samenstelling: ‘finga tayer of vinger tayer’ (Ontwerp 1740: 93).

go: gaan. E ‘go’. In de samenstelling wakago: zie aldaar.

ingi: indiaan(s). E ‘Indian’. In de samenstelling ingipipa: zie aldaar.

kaka: poep. Van N ‘kak’? Zie voor een mogelijk Afrikaanse herkomst Cassidy & Le Page (1980: 87). In Ontwerp (1740: 18) staat de hybridische samenstelling vogel-kaka, dat is wat nu in het Sranan fowrudoti heet. Het zijn planten van de Vogellijmfamilie (N) van welke de zaden worden verspreid via het darmkanaal van vogels die de bessen van deze planten eten.

kati: meerval. E ‘catfish’, S ook katfisi. In de samenstelling blak'kati: zie aldaar.

krabu: krab. E ‘crab’. In de samenstelling krabdagu: zie aldaar.

kwikwi: zoetwalerpantsermeervallen (Callichthyidae). Echteld (1961) leidt het af van E ‘quick’ (vlug of levendig), maar deze dieren onderscheiden zich niet als zodanig van andere vissen. Ontwerp 1740: 24 (quiqui).

matuli: vissoort (Erythrinus erythrinus). Herkomst onbekend. Ontwerp 1740: 23 (matoeri).

nyamsi, yamsi: jam, de eetbare knol van zekere klimplant (Dioscorea alata). Volgens Van Veen (1989: 371) komt het N ‘jam’ van het E ‘yam’, met als eerste vindplaats die bij Van Berkel (1695: 71) voor Berbice: ‘jammes’. Deze vorm komt ook al voor in een Surinaams plakkaat van 1685 (S&dS 155). Er is in zoverre eenstemmigheid over de herkomst van de N en E woorden dat die loopt via het Portugese ‘inhame’ naar enige Westafrikaanse woorden, die sowieso met ny-beginnen, met wel of niet en s in hun eind (‘nyami’, ‘nyamisi’) en hetzij een knol, hetzij voedsel in het algemeen, hetzij het werkwoord ‘eten’ betekenen. Zie ook Cassidy & Le Page (1980: 325-326). Hoewel Echteld (1961) het S woord afleidt van het E meervoud ‘yams’, wekt het voorgaande toch de indruk, dat S nyamsi en yamsi rechtstreeks op (een) Afrikaans(e) woord(en) zouden kunnen teruggaan. Ontwerp (1740: 15): jammesie.

pina: 1. zekere palmsoort (Euterpe oleracea); 2. het blad van deze. Herkomst onbekend. Betekenis 2 in de hybridische samenstelling pina-huysje, dat is een hut met een dak van zulk blad (Ontwerp 1740: 36). Al in een notitie van 1722 de N vorm ‘piene’ (S&dS 349). Betekenis 1: in 1749 (De Beet & Price 1982: 73, pina).

pipa: pijp (om te roken). Portugees ‘pipa’ (Smith 1987: 175). In de samenstelling ingipipa: zie aldaar.

titei: slingerplant, w.o. liaan, Schumann (1783: 179): te(i)tei. E ‘tie’. Ontwerp 1740: 19 (ty ty).

waka: lopen. E ‘walk’. In de samenstelling wakago: zie aldaar.

waswasi: zekere soorten wespen (Polistinae). E ‘wasp’. Ontwerp 1740: 25 (wassi wassi).

wawai: waaier. N. Ontwerp 1740: 103 (wy wy) in de betekenis van ‘vuurwaaier’.

wiwiri: 1. gras of andere kruidachtige plant; 2.

[p. 91]

blad. In betekenis 2 in de samenstelling bitawiwiri (Ontwerp 1740): zie aldaar. In betekenis 1 in de samenstellingen snekiwiwiri en sisibiwiwiri (beide van 1754): zie aldaar. Als los woord voor het eerst in 1762 bij De Beet & Price (1982: 154): wierrie wierrie.

1749

mofo: hapje. E ‘mouth’. Schumann (1783: 116): muffe. In de samenstelling switimofo: zie aldaar.

switi: lekker. E ‘sweet’. In de samenstelling switimofo: zie aldaar.

1750

banya: zeker tokkelinstrument. Herkomst onzeker; zie Van Donselaar (1989: 60). Plakkaat van 1750: banja (S&dS 587, zie ook 664 en 721).

1754

atita-wiwiri: zeker kruid (Oldenlandia herbacea). In Enc. NWI 517. Het levert een geneesmiddel tegen S atita in de betekenis van ‘maagkwaal’. Dahlberg (1754 nr. 16) geeft de naam atita aan een andere plant, namelijk Gynandropsis pentaphylla.

brada: breed. Bij Focke 1855: 16. E ‘broad’. In de plantenaam bradabita, nu bradibita: zie aldaar.

kabisi: palmkool. Bij Schumann 1783: 179 (tjabisi) en Focke 1855: 57 (kjabisi, kabbisi). Van E ‘cabbage’ of van het daaruit voortgekomen SN ‘kabbis’, dat al in 1749 genoemd wordt (De Beet & Price 1982: 44, 50). Dahlberg (1754 onder nr. 65): ‘sort van kol, die hier genoemd wordt cabbesi’.

mataki: zekere boomsoort (Symphonia globulifera). Herkomst onbekend. Bij Dahlberg (1754 nr. 69) matagnie boom, bij Pistorius (1763: 52) matagnie.

parwa: zekere boomsoort (Avicennia germinans). Herkomst onbekend. Dahlberg (1754 nr. 95) parvaboom.

sisibi: bezem. E ‘sweep’. In de samenstelling sisibiwiwiri van 1754: zie aldaar. Als los woord in 1762 (De Beet & Price 1982: 154): siebie siebie.

sneki: slang. E ‘snake’. In de samenstellingen papasneki en snekiwiwiri: zie aldaar.

1755

sali: enige boomsoorten van de Tingimoni-familie (Burseraceae) en hun hout. Herkomst onbekend. Plakkaten van 1755 en 1763 (salie, het hout; S&dS 625, 775).

1759

moni: geld. E ‘money’. In de samenstelling papamoni: zie aldaar.

wisi: kwaadwillig aangewend tovermiddel, eertijds ook gifmengsel. E ‘witch’. Echter: Wooding (1972: 212) wijst op awisi, ‘een mysterieuze kracht die achter iedere magisch-religieuze activiteit schuilgaat’, een woord uit een Westafrikaanse taal. Reglement van 1759 (‘wissie of vergifft’; S&dS 672).

1761

bwasi, gwasi: lepra. Schumann (1783: 19): boassi. P. Poolman (1798), geciteerd door Teenstra (1835, 2: 195), noemt van Afrika een ziekte die daar veroorzaakt wordt door z.g. ‘boasi-wormen’; deze zouden zijn genoemd naar Boasi, een plaats aan de toenmalige Goudkust. Er ligt daar inderdaad een plaats die Goaso heet. Wellicht moet eerder gedacht worden aan het Spaanse ‘buas’ (mv.), het woord voor zekere ‘puisten’, ‘zweren’ en uitwendige ‘gezwellen’. Plakkaat van 1761 (boazie; S&dS 707, zie ook 781). Zie ook Fermin 1764: 126 (boisi, Frans gespeld).

1762

edeman: hoofdman, aanvoerder. E ‘headman’. De Beet & Price (1982: 113): heedeman.

krutu: 1. beraadslaging. E ‘court’. De Beet & Price 1982: 117, koertoe; 125, kroetoe. 2. beraadslagen. De Beet & Price 1982: 137, koertoe.

kwasi: kwast. N. De Beet & Price (1982: 203): quassie.

[p. 92]

luku: kijken. E ‘look’. In de samenstelling lukuman: zie aldaar.

man: man. Volgens Smith (1987: 241) van E ‘man’. In de samenstellingen wisiman, lukuman en edeman: zie aldaar.

tu: twee. E ‘two’. Bij De Beet & Price (1982: 173) in de samenstelling Toevingas (mv.), een groep van indianen met een afwijking bestaande in mismaakte handen en voeten.

yasi: framboesia, SN ‘jas’. E ‘yaws’, dat eertijds ook de vorm ‘yaaz’ heeft gehad (OED 20: 704). Clifford Kocq & Vieira (1762) beschrijven een slaaf met jasie ‘bonken’, dat zijn peesknopen als overblijfsel na genezing van framboesia.

In de bron meer vernederlandste, enkelvoudige Sranan woorden

1740

basya: eertijds zwarte plantage-opzichter, nu assistent-dorpshoofd bij bosnegers en indianen. Van E ‘overseer’ (Smith 1987: 264). Ontwerp (1740: 59): bastia.

1754

mata: stampblok. E ‘mortar’. Dahlberg (1754, onder nr. 1): matten (mv.). Opmerkelijk is, dat Stedman (1790: 308) een wrijfsteen, die door indianen bij het bereiden van cassavemeel gebruikt wordt, ‘matta’ noemt.

1757

krusukrusu: plantagepont. E ‘cruise’. Van den Bouwhuijsen e.a. (1988: 62): Croes Croes.

1759

kondre: dorp. In deze betekenis niet in de Woordenlijst SNE, wel bij Schumann (1783: 86), Focke (1855: 62) en Wullschlägel (1856: 58). Van E ‘country’ (Smith 1987: 202). Van den Bouwhuijsen e.a. (1988: 104): contrijen (mv.).

1764

kuku: 1. milt; 2. miltziekte. Het woord is van Afrikaanse herkomst (Koefoed & Tarenskeen 1992: 73). Fermin (1764: 85): Kouk (Franse spelling).

Sranan samenstellingen

1740

bitawiwiri: zekere bladgroente die bitter smaakt (Cestrum latifolium). Zie bita (1), zie wiwiri (2). Ontwerp 1740: 19 (bita wirri wirri).

blak'kat(i): een niet nader te bepalen soort meerval (geen enkele meerval in Suriname is zwart). Ik heb de naam, in de vorm blakkat, verder alleen aangetroffen bij Nepveu 1771 (op p. 347). Zie blaka, zie kati. Ik weet niet of kat een voorstadium is van kati of een latere vernederlandsing. Ontwerp (1740: 23) geeft blakgat, waarvan de g door de anonieme auteur waarschijnlijk is uitgesproken als in het Engels, in overeenstemming met een veel voorkomende afwijking in zijn uitspraak, of althans zijn spelling: verwarring tussen stemhebbend en stemloos.

ingipipa: zekere boomsoorten (Couratari-soorten). Zie ingi, zie pipa. Indianen roken de opgerolde bast. Ontwerp 1740: 15 (igne pipe).

krabdagu: krabbenetende wasbeer (Procyon cancrivorus) en/of grison, SN aira (Galictis vittata) en/of savannevos, SN savannehond (Cerdocyon thous). Zie krabu, zie dagu. Ontwerp 1740: 21 (crabbe dago).

nyamsifisi: vissoort (Schizodon fasciatus). Het is niet duidelijk of er verband is met nyamsi (zie aldaar). Ontwerp 1740: 23 (jammes vis).

wakago: kleine chachalaca (Ortalis motmot). Onomatopee: de vogel lijkt dit te roepen. Het betekent dan: loop heen. Ontwerp 1740: 22 (wakkegoo).

1749

switmofo: vlees of vis als bijspijs. Zie switi, zie mofo. In notulen van het Hof van Politie

[p. 93]

1749 (Beeldsnijder 1994: 170, 304, swietie moffe). Ook bij Nepveu 1765: 80 (switi moffe), die het vertaalt met ‘lekkerbeetje’.

1754

mangras(i): Dahlberg (1754) schrijft bij zijn nr. 23 ‘Neegers zeggen mangras’. Ik weet niet wat man hier betekent. Voor het ontbreken van de i geldt hetzelfde als hiervoor bij blakkat. Van de twee grassoorten die nu in Suriname deze naam dragen lijkt mij hier de inheemse Eleusine indica waarschijnlijker dan de (wellicht later dan 1754) ingevoerde Dactylotenium aegypticum.

sisibiwiwiri: zeker kruid, SN bezemkruid (Scoparia dulcis). Zie sisibi, zie wiwiri. Dahlberg 1754 nr. 83 (sibisibi viriviri).

snekiwiwiri: zeker kruid, SN slangekruid (Eryngium foetidum). Zie sneki, zie wiwiri. ‘In andere delen van Amerika... tegen slangebeten in gebruik’ (Enc. NWI 284). Dahlberg 1754 nr. 9 (sneki viriviri).

1759

papamoni: kaurischelp, dat is de schelp van zekere porseleinslak (Monetaria moneta). Enc. Sur. (460): Eertijds op de kust van Guinea in gebruik als betaalmiddel (vandaar moni), later in Suriname alleen in de handel met bosnegers, door hen ‘gebruikt om er amuletten (obia's) van te maken’. In het volgende citaat is er sprake van een ander gebruik. Van den Bouwhuijsen e.a. 1988: 118 (‘papamonie of hoorntjes, die in 't hoornbord een spel werden gebruykt’). Papa was (is?) de naam van een stam aan de Westkust van Afrika (Cassidy & Le Page 1980: 338). De Beet & Price (1982: 203, Bapamonni in 1762; 192, Papa Monnie in 1763).

lukuman: helderziende, waarzegger. Zie luku, zie man. De Beet & Price (1982: 137): ‘... dat zij bij de Loekoemans, (dat is sienders) waar- en geweest’. Ook Nepveu 1765: 81.

1762

wisiman: bedrijver van zwarte magie. Zie wisi, zie man. De Beet & Price (1982: 118: ‘wissie man off vergeever’.

Indiaanse woorden in het Sranan?

Er komen in de bronnen van voor 1765 nog 34 woorden voor die Sranan zouden kunnen zijn, maar van welke dat voor die tijd niet kan worden aangetoond. Voor die tijd, nu zijn ze het wèl. Het Sranan heeft ze rechtstreeks of via het Engels danwel het Nederlands uit een indiaanse taal overgenomen, maar we weten niet wanneer. Misschien komen er nog eens gegevens tevoorschijn die hierover uitsluitsel kunnen geven.^2. In de lijst hieronder zijn de eerste veertien plantenamen, de volgende zeventien dierenamen en dan komt er nog een restgroepje. Ik geef ze in drie kolommen: I: de tegenwoordige Sranan naam; II: de indiaanse naam in de spelling van de auteur aan wie ik dit gegeven ontleen; vrijwel in alle gevallen betreft het Kalina (niet apart vermeld), in enkele (ook) Lokono (L). III: de vondst van voor 1765.

I	II	III
awara	awara (Ostendorf 1962: 258)	awari (Van Aerssen v. S. 1685: 10)
	L awara (Ostendorf 1962: 258)
kopi	kupi-i (Hoff 1968: 413)	copie (plakkaat 1755; S&dS 625)
krapa	karapa (Ostendorf 1962: 136)	kraphout (Herlein 1718: 227)
	L karaba (Ostendorf 1962: 136)
kumbu	koemoe (Ostendorf 1962: 261)	coeme (Van Aerssen v. S. 1685: 14)
kunatepi	L koenatepi (Ostendorf 1962: 97)	connatepi (Ontwerp 1740: 15)

2. Een drukfout in de tabel op p. 50 van mijn aangehaalde artikel van 1994 suggereert, dat ook de plantenamen jarakopi en gonofroetité al door Van Aerssen van Sommelsdijck als Sranan zouden zijn aangemerkt. De bedoelde bron was echter Ostendorf (1962).

[p. 94]

kusuwe	kusuwe (Hoff 1968: 414)	kusuve (Dahlberg 1754: 107)
kwari	kwari (Ahlbrinck 1931: 260)	kwarie (Pistorius 1763: 52)
kwepi	kwepi (Ostendorf 1962: 67)	kweepie (Pistorius 1763: 18)
markusa	merekoeja (Ostendorf 1962: 57)	mercoje, marcussa (Van Aerssen v. S. 1686: 16)
	L moeroekoeja (Focke 1855: 78)
meri	meri (Ostendorf 1962: 122)	meri-bei (Van Aerssen v. S. 1686: 7)
mokomoko	mukumuku (Hoff 1968: 417)	mocoemoko (Van Aerssen v. S. 1686, bak 2,2)
mope	mope (Ostendorf 1962: 141)	mope (Van Aerssen v. S. 1686: 2)
morisi	murisi (Ahlbrinck 1931: 309)	morici (Van Aerssen v. S. 1685: 13)
wana	wana (Ahlbrinck 1931: 492)	wanen (Herlein 1718: 227)
anamu	inamu (Hoff 1968: 14)	namoe (Ontwerp 1740: 22)
kaweri	kaweri (Ahlbrinck 1931: 214)	cauweri (Ontwerp 1740: 24)
krawkraw	karaw (Ahlbrinck 1931: 210)	craauw (Pistorius 1763: 72)
kumakuma	kuma kuma (Ahlbrinck 1931: 236)	komma komma (Ontwerp 1740: 23)
maku	maku (Ahlbrinck 1931: 264)	maker (Herlein 1718: 179)
mampira	mapiri (Ahlbrinck 1931: 269)	moepier (Herlein 1718: 179)
marai	marai (Hoff 1968: 415)	maray (Pistorius 1763: 64)
matuwari	matawari (Ahlbrinck 1931: 274)	matuwaari (Ontwerp 1740: 24)
meku	meku (Ahlbrinck 1931: 290)	meekoê (Pistorius 1763: 60)
pakira	pakira (Ahlbrinck 1931: 237)	pakiros (mv.; Reeps 1693: 21)
pakusi	pakusi (Ahlbrinck 1931: 355)	pakkoesje (Herlein 1718: 199)
pataka	pataka (Ahlbrinck 1931: 364)	patakker (Ontwerp 1740: 23)
piren	pirai (Hoff 1968: 14)	Pierhein (Reeps 1693: 21)
prarprari	paraparari (meded. H. Courtz)	prepari (Herlein 1718: 199)
sabaku	sawaku (Ahlbrinck 1931: 428)	sawacoes (mv.; Ontwerp 1740: 22)
skurki	sukururu (meded. H. Courtz)	soecroerie (Pistorius 1763: 71)
warawara	warawara (Ahlbrinck 1931: 459)	warre warre (Ontwerp 1740: 24)
manari	manari (Ahlbrinck 1931: 265)	manarie (Ontwerp 1740: 103)
	L manari (Enc. NWI 462)
matapi	matapi (Ahlbrinck 1931: 274)	matapie (Ontwerp 1740: 103)
birbiri	biribiri (Hoff 1968: 394)	bieribieri (inventaris Roosenburg, 1759, Oostindie 1989: 28)

Vragen

Behalve die omtrent het aandeel van indiaanse talen in het Sranan, kunnen er nog andere vragen naar aanleiding van de lijsten opkomen. Ik kan ze niet beantwoorden, er is nader onderzoek voor nodig. Ik noem er enkele: Zeggen de gevonden woorden iets over de ontwikkeling van de woordenschat van het Sranantongo?

Zeggen ze, in relatie tot de bronnen, iets over de invloed die het Sranan in de betreffende periode had op het Nederlands in Suriname? Weerspiegelen de woorden iets omtrent de cultuur van de slaven, of van de blanken, of van hun onderlinge verhoudingen?

In hoeverre berusten de vondsten op toevallige of juist verklaarbare gerichtheid of belangstelling van de auteurs van de bronnen?

[p. 95]

Mogelijke uitspraken in bosnegertalen

Op 9 november 1759 had in ‘het bos achter Auka’ een ontmoeting plaats tussen twee vertegenwoordigers van het koloniale gezag en twee van de opstandige Tempati-negers. Het waren enerzijds de heer Abercrombie van het Corps Vrijwillige Burgers, vergezeld door de vrije neger Charlestown, en anderzijds het hoofd van de bosnegers Djaki, samen met een van zijn aanvoerders geheten Adjaka, alias Boston. De bedoeling was elkaars gezindheid af te tasten met het oog op eventuele echte vredesbesprekingen. Abercrombie schreef in het verslag: ‘Ik hem [Djaki] de hand toerijkende en seggende: Welkom maet. Mij daerop niets antwoorde, als ten wijterste beduust en ontstelt sijnde, sijde ten laatsten tegen Charlestown: Gimmi han vossi. Sulx gedaan hebbende, rijkte hij mij sijn bevende hand toe en sijde al hakkelende en stamelende: Audi maat-i, mekt jou hatti koulou nofrede. Wanneer ik hem daarop antwoorde, dat ik niet bang was, alsoo wij ten besten kwaamen.’ Dit alles is te vinden bij Van den Bouwhuijsen e.a. (1988: 109). Als je genoemde uitspraken letterlijk vertaalt, staat er ‘Geef me jouw hand eerst’ en ‘Gegroet vriend, maak je hart koud (en) wees niet bang’.

Ik kende die uitdrukking met hatti koulou niet, maar in het ‘Neger-Engelsch Woordenboek’ van Focke (1855: 64) vond ik dat het in het Sranan ook zo gezegd kan (kon) worden: Meki joe hatti kourou, daar vertaald als ‘laat uwe drift bekoelen’. Is het dan eigenlijk wel Aukaans? Ik veronderstel van wel, want de spreker, Djaki, ‘sijnde een soon van wijlen een oud opperhooft’, was dus niet zelf van een plantage gevlucht, maar opgegroeid in de schoot van zijn stam, die, volgens Smith (1987: 150), al heel in het begin van de achttiende eeuw aan de ontwikkeling van een eigen taal was begonnen.

Ik vind deze passage de meest aangrijpende uit de aangehaalde publikatie. Verder lijkt het me waarschijnlijk, dat er tot nu toe geen ouder citaat dan dit uit het Aukaans boven water is gekomen.

Het is echter wel zo, dat dezelfde Abercrombie de taal van zijn tegenspelers Negerengels noemt (p. 113). Dat bevestigt mijn twijfel omtrent de herkomst van een andere opmerking in wat gezegd wordt Negerengels te zijn. De vaandrig Louis Nepveu deed verslag van een gesprek (in 1762) met drie gepacificeerde Saramakaanse ‘opperhoofden’ die erop aandrongen dat hij hun belangen zou blijven behartigen, ‘in het Neeger Engels gesegt foe tienie wie’ (De Beet & Price 1982: 120). Bedacht Nepveu dit zelf of citeerde hij hier letterlijk zijn gesprekspartners?

De Beet & Price geven echter (p. 154, eveneens uit 1762) een ogenschijnlijk echt, als zodanig gepresenteerd citaat uit de mond van een oude Saramakaner, die tegen de onderhandelaar Dörig zegt: odie massara jou cossie mie, mie cossie jou bakka, dat soo da vrie wakka. Het wordt in een noot (p. 205) als volgt vertaald: ‘Gegroet, Heer. Als U mij uitscheldt, zal ik U terug schelden. Dat is de manier waarop deze vrede werkt.’ Ik vraag me echter af of die tweede zin niet anders zou moeten luiden. Vrie (fri) kan behalve ‘vrede’ ook ‘vrij’ betekenen en wellicht, als in het Sranan, ‘vrijheid’. Als dit bedoeld werd, zou een wat vrije vertaling mijns inziens kunnen zijn: ‘Dag mijnheer. Geef mij maar niet een grote mond, want dan krijgt U er van mij een terug. Zo gaat dat immers als je vrij bent.’

Er is nog één los woord dat de aandacht vraagt. In een lijst van gewenste goederen uit 1759 vermeldden de Aukaners onder meer ‘100 pakjes kleederen, maar geen maka’ (Van den Bouwhuijsen e.a. 1988: 118). Met maka, een woord van onzekere herkomst, in het Sranan gebruikt voor van allerlei dat hinderlijk steekt of prikt, werd hier ruw Osnabrugs linnen bedoeld. Het is mij niet duidelijk wie deze in het Nederlands gestelde lijst geschreven heeft en dus ook niet of maka hier een

[p. 96]

woord is uit het Aukaans, uit het Sranan of dat het opgevat moet worden als een leen woord in het Surinaams-Nederlands van die dagen.

Literatuur en bronnen

Aerssen van Sommelsdijck, C. van, 1685 Een lijst van genummerde namen behorende bij een pakje met zaden, verzonden bij een brief d.d. 8 maart 1685. ARA, Archief van de Societeit van Suriname, inv. no. 213, f. 160, no. 38.

Aerssen van Sommelsdijck, C. van, 1686 Vier lijsten met genummerde namen behorende bij een pakje met zaden en drie bakken met planten, verzonden als bijlage bij een brief van 22 april 1686. ARA, Archief van de Societeit van Suriname, inv. no. 215, f. 263-264.

Ahlbrinck, W., 1931 Encyclopaedie der Karaïben. Verhandelingen van de Koninklijke Nederlandsche Akademie van Wetenschappen, Amsterdam, afd. Letterkunde N.S. 27 (1): 1-555.

Anonymus, 1740 Ontwerp tot Eene Beschryving van Surinaamen. Getypte kopie van een verloren handschrift in de Centrale Bibliotheek van het Koninklijk Instituut voor de Tropen te Amsterdam.

Arends, Jacques, 1989 Syntactic Developments in Sranan Creolization as a Gradual Process. Katholieke Universiteit Nijmegen, proefschrift.

Arends, Jacques & Matthias Perl, 1995 Early Surinamese Creole Texts: a Collection of 18th-century Sranan and Saramaccan Documents. Frankfurt am Main: Vervuert & Madrid: Iberoamericana (Bibliotheca Ibero-Americana 49).

Beeldsnijder, Ruud, 1994 ‘Om werk van Jullie te hebben.’ Plantageslaven in Suriname, 1730-1750. Bronnen voor de studie van Afro-Suriname, deel 16. Universiteit Utrecht: CLACS & Stichting IBS.

Beet, Chris de & Richard Price, 1982 De Saramakaanse vrede van 1762: geselecteerde documenten. Bronnen voor de studie van Bosnegersamenlevingen, deel 8. Universiteit Utrecht: Centrum voor Caraïbische Studies.

Benjamins, H.D., 1926 ‘Over het boek van Ottho Keye.’ West-Indische Gids 7: 535-544.

Berkel, Adriaan van, 1695 Amerikaansche Voyagien ... Amsterdam: Johan ten Hoorn.

Bouwhuijsen, Harry van den & Ron de Bruin & George Horeweg, 1988 Opstand in Tempati, 1757-1760. Bronnen voor de studie van Afro-Surinaamse samenlevingen, deel 12. Universiteit Utrecht: Centrum voor Caraïbische Studies.

[p. 97]

Cassidy, F.G. & R.B. Le Page, 1980 Dictionary of Jamaican English, 2e druk. Cambridge: Cambridge University Press.

Clifford Kocq, Hendrik & Isak Vieira, 1762 Inventaris van de nalatenschap van Carl Otto Creutz. ARA, afdeling Suriname Oud Notarieel Archief nr. 213; folio 713-756.

Dahlberg, C.G. z.j. (1754) ‘Catalogus der Vlessen, van Boom, Struik, Plant & rank gewassen, dewelke ik in Spiritus Vini bewaard heb.’ Manuscript, in het archief van de Linnean Society te Londen. Handgeschreven kopie (door H. Uittien, mei 1934), in de bibliotheek van het Instituut voor Systematische Plantkunde, Universiteit Utrecht.

Donselaar, J. van, 1989 Woordenboek van het Surinaams-Nederlands, 2e druk. Muiderberg: Coutinho.

Donselaar, J. van, 1994 ‘Karaïbische en Arowakse plante- en dierenamen in het Sranantongo en het Nederlands van Suriname.’ Oso, Tijdschrift voor Surinaamse Taalkunde, Letterkunde en Geschiedenis 13(1): 53-65.

Donselaar, J. van, 1996 ‘Ontwerp tot Eene Beschryving van Surinaamen’, een belangwekkend document uit circa 1740. Oso, Tijdschrift voor Surinaamse Taalkunde, Letterkunde en Geschiedenis 15(1): 126-128.

Dyk, Pieter van, z.j. (1767/8) Nieuwe en nooit bevoorens geziene onderwyzinge in het Bastert Engels of Neeger Engels, zoo als het zelve in de Hollandsze Colonien gebruikt word. Amsterdam: Erven de Weduwe Jacobus van Egmont.

Echteld, J.J.M., 1961 The English Words in Sranan. Groningen: Wolters.

Encyclopaedie van Nederlandsch West-Indië, 1914-1917 H.D. Benjamins & J.F. Snelleman (red.), 's-Gravenhage; Martinus Nijhoff & Leiden: E.J. Brill.

Encyclopedie van Suriname, 1977 C.F.A. Bruijning & J. Voorhoeve (red.), Amsterdam/Brussel: Elsevier.

Fermin, Philippe, 1764 Traité des maladies les plus frequentes à Surinam, et les remèdes les plus propres à les guerir. Maastricht: Jacques Lekens.

Fermin, Philippe, 1765 Histoire naturelle de la Hollande équinoxiale: ou déscription des plants, fruits, etc. ... de la colonie de Surinam. Amsterdam: M. Magerus.

Fermin, Philippe, 1769 Description générale, historique, géographique et physique de la colonie de Surinam. Amsterdam: E. van Harrevelt.

Focke, H.C., 1855 Neger-Engelsch Woordenboek. Leiden: P.H. van den Heuvell.

Groot, Silvia de, 1983 ‘Tussen twee werelden: de intermediair.’ Oso, Tijdschrift voor Surinaamse Taalkunde, Letterkunde en Geschiedenis 2(2): 121-129.

Herlein, J.D., 1718 Beschryvinge van de Volk-Plantinge Zuriname. Leeuwarden: Meindert Injema.

Hermann, P., 1689 Een map met 49 uit Suriname afkomstige planten, gedroogd en opgeplakt op genummerde foliovellen; in de literatuur bekend als het ‘Herbarium Hermann’. Aanwezig in het herbarium van de Universiteit Utrecht.

Hoff, B.J., 1968 The Carib Language. 's-Gravenhage: Martinus Nijhoff.

Keye, Otto, 1660 Beschryvinge van het Heerlijcke en Gezegende Landt Guayana waer inne gelegen de seer voorname Landstreke genaemt Serrename. 's-Gravenhage: Hondius.

Koefoed, Geert & Jacqueline Tarenskeen, 1992 ‘De opbouw van de Sranan woordenschat.’ Oso, Tijdschrift voor Surinaamse Taalkunde, Letterkunde en Geschiedenis 11(1): 67-82.

Kramp, A.A., 1983 Early Creole Lexicography: a Study of C.L. Schumann's Manuscript Dictionary of Sranan. Universiteit Leiden, proefschrift.

[p. 98]

Lanjouw, J. & H. Uittien, 1935 ‘Surinaamsche geneeskruiden in de tijd van Linnaeus.’ De West Indische Gids 17(6): 173-190.

Nepveu, J., 1765 Klad-aantekeningen op Herlein (1718). Manuscript, onvolledig. ARA, coll. Nepveu, nr. J. 10.60, inv. nr. 19.

Nepveu, J., 1771 ‘Annotatien op de Surinaamsche Beschrijvinge van Anno 1718.’ Manuscript in het Gemeentelijk Archief van Amsterdam, Archief Marquette no. 231, inv. no. 298. Eenzelfde manuscript, maar onvolledig, bevindt zich in Den Haag: ARA, Archief Societeit van Suriname, nr. 1.05.03, inv. nr. 566

Ontwerp, 1740 Zie Anonymus, 1740.

Oostindie, Gert, 1989 Roosenburg en Mon Bijou. Twee Surinaamse plantages, 1720-1870. Koninklijk Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde. Caribbean Series 11: 1-548. Dordrecht-Holland/Providence USA: Foris Publications.

Ooststroom, S.J. van, 1939 ‘An old collection of plants from Surinam in the Rijksherbarium at Leiden.’ Recueil des Travaux Botaniques Neerlandais 36: 526-534.

Ostendorf, F.W., 1962 ‘Nuttige planten en sierplanten in Suriname.’ Bulletin van het Landbouwproefstation Suriname 79: 1-325.

Oxford English Dictionary, 1989 Oxford English Dictionary, 2e druk. Oxford: Clarendon Press.

Pistorius, Th., 1763 Korte en zakelyke beschryvinge van de Colonie van Zuriname. Amsterdam: Theodorus Crajenschot.

Reeps, Jan, 1692/3 ‘Reeps ongeluckige reijse na de custe van America, ende Amasones.’ Handschrift van 26 aan weerskanten beschreven foliovellen in de Koninklijke Bibliotheek te 's-Gravenhage onder HS 131 C 14.

Schiltkamp, J.A. &. J.Th. de Smidt (red.), 1973 West Indisch Plakaatboek. Plakaten, ordonnantien en andere wetten, uitgevaardigd in Suriname. Amsterdam: S. Emmering.

Schumann, C.L., 1783 ‘Neger-Englisches Wörter-Buch, Editio tertia.’ Paramaribo, onuitgegeven manuscript. Opgenomen in Kramp 1983.

Simons, R.D., 1958 ‘Bananen en bacoven.’ Djogo 1(2): 2-4.

Smith, Norval S.H., 1987 The Genesis of the Creole Languages of Surinam. Universiteit van Amsterdam, proefschrift.

Stedman, John Gabriel, 1790 Narrative of a Five Years Expedition Against the Revolted Negroes of Surinam. Naar het originele manuscript geredigeerd en voorzien van een inleiding en noten door Richard en Sally Price. Baltimore & Londen: The Johns Hopkins University Press, 1988.

Teenstra, M.D., 1835 De landbouw in de kolonie Suriname, voorafgegaan door eene geschied- en natuurkundige beschouwing dier kolonie, I en II. Groningen: II. Eekhoff Hz.

Trier-Guicheritt, Ingrid van, 1991 ‘De eerste taalgids Sranan-Nederlands.’ Oso, Tijdschrift voor Surinaamse Taalkunde, Letterkunde en Geschiedenis 10(1): 31-47.

Veen, P.A.F. van, in samenwerking met Nicoline van der Sijs, 1989 Etymologisch woordenboek. Utrecht/Antwerpen: Van Dale Lexicografie.

Voorhoeve J. & U. Lichtveld, 1975 Creole Drum. New Haven, Yale Univ. Press.

Wooding, C.J., 1972 Winti: een Afroamerikaanse godsdienst in Suriname. Universiteit van Amsterdam, proefschrift.

Woordenlijst Sranan-Nederlands-Engels, 1995 Stichting Volkslectuur Suriname. Paramaribo: Vaco.

Wullschlägel, H.R. 1856 Deutsch-Negerenglisches Wörterbuch. Löbau: T.U. Duroldt.