OSO. Tijdschrift voor Surinaamse taalkunde, letterkunde en geschiedenis. Jaargang 12

[p. 248]

Muhammad Husodo Pringgokusumo
Javaans-Surinaamse rituelen

In het vorige nummer van OSO (12/1) publiceerden wij een artikel over zwangerschaps- en geboorterituelen bij Javaanse contract-arbeiders in Suriname. Naar aanleiding van dit artikel ontvingen we onderstaande reactie van Muhammad Husodo Pringgokusumo, hoofd van de bibliotheek van het hof van het vorstendom van de Mangkunagoro in Solo (Java).

Opvallend is dat de afstammelingen van de Javanen die tientallen jaren geleden naar Suriname zijn verhuisd, nog steeds de zeden en gewoonten van hun voorouders in ere houden, terwijl deze toch tot de lage groep van de bevolking behoorden.

Hier op Java zijn het juist de gegoeden (de middenstand en de hogere stand) die in staat zijn om de eeuwenoude gewoonten hoog te houden. Daar de Islam ze niet kent, zouden ze wel uit het Hindoe tijdperk van de Javaanse geschiedenis afkomstig zijn (vóór de 15^e eeuw). De verkondigers van de nieuwe godsdienst (Islam) hebben deze oude gebruiken niet verboden, maar het gebed dat erbij hoorde, moest voortaan in het Arabisch gezegd worden, en tot op heden is dat nog zo.

Om de gewoonten na te leven is geld nodig, niet alleen om de kosten van een slametan of heilige maaltijd te betalen, maar ook om de gasten royaal te ontvangen. Ze krijgen enkele spijzen van de heilige maaltijd mee naar huis. Deze geste vormt een onderdeel van het ritueel van de slametan. De spijzen en dranken voor de genodigden (vooral dames), moeten overeenstemmen met de maatschappelijke status van de gastheer en de gastvrouw.

Ik heb eens een aristocraat (een hoge ambtenaar van de kraton) horen zeggen, dat een cultuurvolk zoals de Javanen, de zeden en gewoonten van de voorouders moeten eren en bestendigen. Zo niet, dan kan men het niet een cultuurvolk noemen.

De streken die zich in de nabijheid van de vorstenhoven bevinden, zijn meer beinvloed geweest en worden meer beïnvloed dan die welke verder af gelegen zijn. Het naleven van tradities is buiten het Solo- en Jogyagebied dan ook aanzienlijk minder. Van de rituelen tijdens de zwangerschap is die in de zevende maand het enige dat is overgebleven. (Slechts voor de eerste zwangerschap), Wij noemen dit tingkeban of mitoni. De plechtigheid hoeft niet door de dukun bayi (vroedvrouw) geleid te worden. Het water dat voor de ceremonie gebruikt wordt, komt uit zeven putten of kranen en wordt in één teil gedaan (niet in zeven teilen). Drie geurige bloemen worden erin gestrooid: rozen, jasmijn en kenanga. (Geen zeven soorten zoals in Suriname). Degenen die in aanmerking komen de eer te hebben de zwangere te begieten (die, nog gekleed op een stoel in de badkamer zit) zijn zeven oude dames die tot voorbeeld kunnen dienen (door hun stand, hun rijkdom en vele kinderen). Vóór dit badritueel vindt een ceremonie plaats, waarbij de zwangere zeven kains (sarongs) beurtelings uitprobeert. (Uiteindelijk, wanneer zij de zevende sarong ombindt, zegt ze dat deze haar past, De zevende kain (sarong) draagt zij na het bad. Na zich gekleed te hebben, voegt zij zich bij de gasten en houdt hen bezig. Rudjak of heet smakende fruit-cocktail wordt aan de gasten opgediend. Maar geen dawet (= kokosmelk met sliertjes gestold deeg) zoals in Suriname. De verkoopceremonie van de dawet sliertjes wordt gezien als een voorteken van het gekrioel van de gasten op

[p. 249]

de bruiloft.

Bij de mitoni (ritueel alleen bij de eerste zwangerschap) hakt de aanstaande vader verder nog een jonge kokosnoot door, waarop (heel eenvoudig) het hoofd van een man en van een vrouw geschilderd zijn. De beide tekeningen symboliseren de god en de godin van de liefde: Dewa Komodjojo en Dewi Ratih. Als de baby een jongen is dan hoopt men dat hij zo knap of zo mooi zal zijn als Dewa Komodjojo. Voor een meisje: zo mooi als Dewi Ratih.

Over het ritueel na de geboorte kan ik nog vertellen, dat de placenta in een witte katoenen doek wordt gewikkeld en daarna in een aarden pot gelegd. De vader moet dan de pot in een doek dragen, en in zijn rechterhand een geopende paraplu houden als hij zich naar de plaats begeeft waar de placenta begraven zal worden. Dat is in de linkerhoek van het huis voor meisjes, en de rechterhoek voor jongens. 's Avonds wordt er soms een lichtje aangestoken gedurende 35 dagen (één lapan). Gewoonlijk wordt de placenta niet begraven, maar voorzichtig aan een stromende rivier toevertrouwd door een gat in de bodem van de pot te maken.

Als het kind een lapan oud is, wordt een deel van zijn haar zonder enige ceremonie afgeknipt. Op die dag wordt de eerste slametan gehouden. De gerechten van de slametan bestaan uit één tumpeng of rijstkegel met djadjan pasar (= verschillende bekende Javaanse lekkernijen op een pasar of markt gekocht). Deze worden verdeeld onder tien tot vijftien kinderen.

Een dergelijke slametan wordt nog gehouden op de 3^e, 5^e, 7^e en 9^e lapan. Een grote rijstkegel wordt op een grote, ronde platte bak gelegd met respectievelijk 3, 5, 7 of 9 kleine rijstkegels eromheen en djadjan pasar er tussenin.

Op de 7^e lapan is er nog een andere ceremonie: het voor de eerste maal betreden van de grond, in Suriname medun lemah genoemd, op Java tedak siti of tedak sitèn. Ze betekenen hetzelfde. Het verschil zit hierin, dat in Suriname het laag Javaans (ngoko) is gebruikt en op Java het hoog Javaans (kromo). De gasten bij deze ceremonie zijn hoofdzakelijk dames. De bijbehorende delen van de ceremonie zijn dezelfde als die in Suriname. Hier op Java moet het kindje nog op zeven kleurige ketan-koekjes stappen voordat hij/zij (aan de hand van de moeder) de treden van de ladder, van suikerrietstengels gemaakt, afloopt.

De dukun bayi of vroedvrouw is een medicijnman of vrouw, die in de praktijk haar-/zijn professie heeft geleerd. Bayi betekent baby. Omdat de dukun bayi niet gestudeerd heeft, moet ze van de regering een cursus volgen, waarna ze tot bidan wordt gepromoveerd. Bidan is het Indonesische woord voor vroedvrouw. Er zijn nu scholen voor de opleiding van vroedvrouwen. Enkele tientallen jaren terug was de toelatingseis diploma SMP (= MULO), nu is de eis SMA (= Middelbare School). De opleiding duurt drie jaar. Alle vroedvrouwen staan onder leiding en toezicht van een arts in de betrokken streken. Vroedvrouwen spelen dus alleen een rol vóór en tijdens de geboorte en wel slechts op geneeskundig gebied, en niet meer op ceremonieel gebied. Ze spelen dus een grotere rol in Suriname dan op Java.

Samengevat kunnen we concluderen dat 1) de rituelen rondom zwangerschap zowel in Suriname als op Java nog dezelfde zijn, 2) op Java alleen de welgestelden de ceremoniën kunnen naleven, want ze kosten veel, en 3) aangezien op Java de dukun bayi tot bidan is bevorderd na verdere studie, de rol van de vroedvrouw in de ceremoniën rondom de zwangerschap is beperkt tot een minimum.