OSO. Tijdschrift voor Surinaamse taalkunde, letterkunde en geschiedenis. Jaargang 12

[p. 152]

Lou Lichtveld
Indiaans denken en voelen

Iets te mogen zeggen over ‘Mensbeelden van de Indianen, of hoe hun perceptie is van anderen’ - het thema van dit colloquium zoals mij werd ingeprent - is niet alleen een prachtige en praktische, maar ook hoogst ambitieuze opgaaf. Helaas doet het mij voor de honderdste keer opnieuw beseffen, hoe weinig wij afweten van hetgeen zich afspeelt ‘at the back of the Amerindian's mind’. Ook na meer dan een halve eeuw van aandachtige beschouwing en onderzoek, ondanks alle pogingen tot inleving en medeleven, en ondanks het bestuderen van wat jammer genoeg te weinig etnologen of andere bezoekers van de Indianen hierover opmerkten. Maar misschien ligt deze onwetendheid ook aan de vraagstelling waartoe dit thema noopt, en die in twee categorieën uiteenvalt, waarop wel even moet worden ingegaan ter vermijding van fundamenteel misverstand.

Op de eerste plaats: kunnen wij spreken van ‘de Indianen’? Natuurlijk evenmin als wij kunnen generaliseren over ‘de Europeaan’ of ‘de Aziaten’ en daaraan de vraag verbinden: Hoe zien de Aziaten de Afrikanen en vice versa? ‘De’ Indiaan bestaat niet, evenmin als ‘de Fransman’ of ‘de Amerikaan’. Zelfs als wij ons nòg meer beperken, kunnen wij spreken van ‘de Rotterdammer’ of ‘de Jordaner’ en deze en een specifieke visie op ‘de anderen’ toedichten? In ons geval: mogen wij ooit spreken van ‘de Indianen van Suriname’ ook al heeft men hen vroeger ingedeeld in ‘Bovenlandse’ en ‘Benedenlandse’ Indianen en men hen vandaag niet zozeer naar hun dubieuze verblijfplaats of naar hun fysieke kenmerken groepeert, maar liever naar hun linguïstische karakteristieken en dus onderscheid maakt tussen bijvoorbeeld onder Surinaamse verantwoordelijkheid vallende Kariben en Arhwaken. Hoe dan ook, zelfs voor de mensen om wie het hier gaat kunnen nationale of geografische indelingen nauwelijks gelden. Want zij trekken rustig over zogenaamde rivieren en grensgebergten. Hoe zij er zelf over denken kan alleen maar iets weg hebben van hoe u en ik zouden denken over onderlinge ruzie binnen de inbrekerstroep die een paar dagen geleden ons huis leegplunderde. Wat daarbij hun ‘betwiste buit’ geworden is, en of zij daar oostelijk of westelijk of zuidelijk om ruzie maakten, kan ons geen barst schelen. Het was allemaal van ons, en nu... Het blijft om het even wie opa's gouden horloge stal en wie de grote gangklok die nog altijd anderhalve ton waard is. Laat ze elkaar maar doodslaan binnen die roversbende. Of niet soms? Het lijkt mij dan ook zinniger hier te spreken over ‘Indianen van de vijf Guyana's’, want binnen dat grote ecologisch aaneengesloten gebied wonen en trekken zij rond, met of zonder onderlinge ruzies. Daar ontzien zij elkaar, vooral wanneer zij elkaar niet nodig hebben voor het een of ander, immers daar is nog een laatste beetje ruimte over om - ieder voor zich - te ontkomen aan de ontembare hebzucht van vreemde indringers. Daar kunnen zij, hoewel opgejaagd, nog zo goed of zo kwaad mogelijk blijven profiteren van wat Moeder Aarde, hun levenslange vriendin en trouwe verzorgster sinds mensenheugenis, ze nog te bieden heeft. Alleen, hoe lang nog? Het is ongetwijfeld, voor hen althans, een beangstigende vraag.

Intussen zitten wij hier nog met onze tweede categorie vragen die helaas veel lastiger te beantwoorden is dan de eerste categorie. Tenminste als ze niet überhaupt onbeantwoordbaar zijn. Want hoe komen

[p. 153]

wij te weten wat die schaarse, nogal schuwe Indianen die wij op het oog hebben, over ‘anderen’ denken? Hoe denken wij zelf over ‘de anderen’? Aangenomen dat het zich bij hen net zo afspeelt als bij ons, hoe gaat het dan? Niemand kan ontkennen dat hij vrij is van vooroordelen betreffende ‘de anderen’, aangezien wij altijd uitgaan van de waargenomen of vermoede contrasten met onszelf, met het beeld dat wij hebben van onszelf, om zo het anders zijn van de ‘anderen’ te constateren. Wij richten dus onwillekeurig ons zelfbeeld als achtergrond op, om vast te stellen hoe zich ‘de ander’ op de voorgrond (als ‘Gestalt’) daartegen aftekent. Alles hangt af van die achtergrond, zoals elke schilder u kan bevestigen.

Deze achtergrond - waar het op neer komt - is dus ons zelfbeeld. En nu daag ik u uit om uw ‘zelfbeeld’ eens te formuleren, al is het maar schetsmatig. Dat kunt u niet, wed ik, evenmin als ik die het al een leven lang beproefd heb in tientallen boeken en geschriften, en nog veel meer in de stille ogenblikken van die surpreme vraagstelling: ‘Wie en wat ben ik eigenlijk? En wat ben ik hier aan het doen in deze toevallige tijd en ruimte waarin ik voordat ik nog een wil kon hebben, terechtgekomen ben?’ ‘Geworfen ins Dasein’ zoals Heidegger het uitdrukt. Het is tegen deze troebele, onklare achtergrond van ons zelfbeeld dat wij dus ‘de ander’ beoordelen, ons een idee van zijn mensbeeld, of juister gezegd, van de vele afspiegelingen daarvan vormen. Onze Indiaan doet dit ongetwijfeld ook, op dezelfde manier, want het gaat hier om een algemeen-menselijk psychisch proces. Daar hebben wij dus terdege rekening mee te houden, vooral nu het ons doel is te weten welk beeld (tegenover ons zelfbeeld) een ander (in casu de Indianen) zich op grond van zijn eigen zelfbeeld weer van nog een ander (mede-Indiaan of vreemdeling) vormt, zodat wij ons nu een (naar wij hopen beter) denkbeeld daarvan vormen. U ziet hoe lastig en hachelijk, hoe onmogelijk zelfs, deze opgaaf is; hoe roekeloos ofschoon goed bedoeld, dit thema ter discussie werd voorgesteld^1..

Wanneer wij niettemin proberen tenminste iets te weten te komen van hetgeen de Guyanese Indianen van zichzelf, en in tegenstelling daarmee van ‘anderen’, vooral van niet-Indianen denken, dan kunnen wij weinig meer doen dan eerst na te gaan hoe zij hun eigen handel en wandel, hun eigen doen en laten interpreteren, en hoe zij in hun vele verhalen en minder talrijke liederen die wij kennen, uiting geven aan hun diepere gevoelens en opvattingen. Bovenal, hoe zij staan tegenover de wereld om hen heen, zowel het bekende als het onbekende, het mysterieuze en onachterhaalbare, om tenslotte misschien ook te ontdekken hoe zij staan tegenover mensen die hun onbekend zijn, hun ‘vreemd’ en ‘raar’ voorkomen en bij nadere kennismaking aanvaardbaar (vriendelijk) of onaanvaardbaar (vijandig en gevaarlijk) worden geacht.

De verschillende Indianen-volken gaven om te beginnen niet zichzelf, maar wel ‘anderen’ collectieve namen. Die waarmee zij schijnbaar zichzelf aanduiden, kwam tot ons als antwoord op de voor hen onbegrijpelijke vraag: ‘Wat zijn jullie voor volk?’^2. Want een vraag naar de naam van een collectiviteit die zij in de Europese zin van ‘aaneengesloten volk’ niet kenden, werd bovendien gericht tot afzonderlijke individuen, die dan ook steevast antwoordden: ‘wij zijn mensen’, - in hun taal: (G)oajana, Kalinja, Arhwak, - woorden die, hoe raar ook gespeld en herhaald door lieden die geen raad wisten met voor hen vreemde fenomenen, in werkelijkheid niets anders betekenden dan, ‘mens(en)’. Een ander antwoord was ook niet mogelijk tegenover de plotseling uit het onbekende opgedoemde wezens met wie de ondervraagden geconfronteerd werden. Hetgeen dan de onuitgesproken wedervraag impliceerde: ‘Wat zijn jullie, hier gearriveerden, voor wezens? Wat zijn

1. Na dit alles te hebben vastgesteld lijkt het niet ongepast nog eens kritisch te kijken naar de etnologen die zich uitsluitend om de ‘culturele uiterlijkheden en hun betekenis’ bekommeren, en daarbij tegen wil en dank de dupe blijven van hun zelfbeeld, zich aldus bezondigend aan wat Lucia Kortram kortweg ‘Oordeelsvorming in interetnische relaties’ genoemd heeft. Soms komt men dan tot verrassende ontdekkingen, zoals een van de mijne, toen ik - na zelf veel te hebben gezien van de couvade bij Indianen van de Guyana's en hierover verbaasde beschouwingen van allerlei onderzoekers te hebben gelezen - opeens bij Strabo (een Griekse geograaf uit het begin van onze jaartelling) eenzelfde waarneming genoteerd vond. Reeds hij beschreef met een soortgelijke verbazing en misprijzen, even nauwkeurig als onze geleerde tijdgenoten precies dezelfde couvade bij... de Cantabriërs, een ‘barbarenvolk’ van Noord-Iberië, een uithoek van het Spaanse schiereiland dat de Romeinen tot een van hun kolonies maakten. Het bestaan van een dergelijke overeenkomst, zowel van het ongewone culturele gegeven als van zijn benadering door ‘anderen’ - en dit ondanks de enorme afstand zowel in tijd als in ruimte - roept althans bij mij de hamvraag op: ‘Wat zijn de moderne antropologen eigenlijk bezig te doen?’

2. Wat zou u ervan zeggen als overal in de wereld de term ‘Nederlander’ of ‘Hollander’ werd afgeschaft en men voortaan Friezen. Zeeuwen, Brabanders net als Italianen, Grieken of Russen eenvoudigweg ‘Indogermanen’ zou gaan noemen? Er bestaat geen dommere benaming dan die van ‘Indiaan’, noch die tot Amerindiaan ‘verbeterde’, ongeacht of het Sioux, Maya's, Guarani's dan wel Trio's of Mapuches geldt. Toch verschillen deze volken in ieder opzicht veel meer van elkaar dan Perzen, Finnen, Basken en Batavieren!

[p. 154]

jullie komen doen?’ Dat de kleine avances van de bezoekers door verschrikkelijke daden gevolgd zouden worden, ondervonden ook deze Indianen spoedig genoeg. En het is niet verwonderlijk dat tot op de huidige dag ‘blanke mensen’ bijvoorbeeld in het Kalinja paranakere genoemd worden, letterlijk ‘uit de golven opgestanen’. Maar diezelfde Karibs die de Arhwaks veel beter en van nabij kenden, noemen hen naar hetgeen zij iets heel afwijkends vinden: tandikere, dat is: ‘staartmensen’ omdat, vroeger althans, de Arhwaks heel lange schaamdoeken droegen, waarvan zij het uiteinde op hun arm meenamen.

Terwijl over het algemeen de mens het onbekende instinctief als vijandig en gevaarlijk beschouwt, is merkwaardig genoeg juist het omgekeerde het geval gebleken bij vrijwel alle inheemse volken van Amerika. Dit ondervond reeds Columbus tot zijn verbazing, toen hij hier vijf eeuwen geleden een ‘nieuwe wereld’ ontdekte. Pas toen de vreemdelingen zich als ‘veroveraars’ gedroegen en op alle denkbare manieren zich misdroegen, sloeg de vriendelijkheid en tegemoetkomendheid van de inboorlingen overal om in vijandigheid, bloedige afweer of vlucht. Voor onze Indianen zijn alle mensen, dieren en dingen in hun oorsprong goed. Zelfs de ongrijpbare geesten om hen heen. Alleen door speciale gebeurtenissen worden sommige naderhand slecht en wordt het nodig afweermiddelen te vinden tegen hun kwaadaardigheid; een taak vooral voor de puyai, de medicijnman, en verder ook voor al wie vertrouwd is met de van ouder op ouder overgeleverde beschermende gebruiken en middelen. Zo zullen de Karibs - niet de half verwesterste, maar de dieper in de binnenlanden levenden - wetend dat een Blanke hen zal bezoeken, een bepaalde tajersoort begraven op zijn weg naar hun kamp, en wel ‘om de Blanke te laten lachen’, dat is: om hem vriendelijk te stemmen. Moet andersom de Karib naar de Blanke toe gaan, dan zorgt hij er voor het tajerknolletje bij zich te hebben. De Trio's kennen zelfs speciale dansen om de Blanken die zij nog steeds als ‘kinderrovers’ en ‘mensenvangers’ beschouwen, ‘lui te maken’ en dus op een veilige afstand te houden; wat ze jarenlang lukte, maar helaas op den duur niet meer hielp, omdat paarden, auto's en vliegtuigen onmogelijk lui kunnen zijn. Vandaag vertonen deze Indianen nog altijd angst voor het geraas van overvliegende, reusachtige korjalen van de ‘witte menseneters’, zoals ze hen nog noemen, en nog meer angst voor hun onverhoedse landingen op de savanna's in het binnenland^3.. Andersom is het bijvoorbeeld bij de Karibs die in de noordelijker streken met de Bosnegers (weggelopen Afrikaanse slaven, ‘marrons’ genaamd) in aanraking kwamen. Zij noemen die ‘zwarten’ zoals die zichzelf aan hen voorstellen: ‘mati’, d.i. vriend in de Djoekataal. De veraf wonende Wayana's echter duiden de Djoeka's aan met meko-lo, d.i. aapmens en het is een vraag of wij zelfs daar, in hun haast ontoegankelijke wildernis, al met ‘racisme’ te doen hebben.

Binnen het eigen leefgebied worden de omgangsvormen gekenmerkt door beleefdheid en ontzag. Niet alleen worden bij aanspreekvormen de verwantschapsgraden en leeftijdsklassen goed in acht genomen, maar nadrukkelijke hoffelijkheid leidt hier zelfs tot opwaardering, zodat daar elke oudere man met tamusi, d.i. grootvader, elke oudere vrouw als ‘grootmoeder’, elke als meerdere te bejegenen leeftijdsgenoot als ‘oom’ wordt betiteld. En ook de grootvader van al wat ‘geest’ is, van alle ‘geest’ geworden voorvaders, wordt Tamusi genaamd, - door de Westerse vreemdeling vertaald met ‘God’ (ongeacht wat zij zelf onder deze term verstaan). Ook de Arhwakse eerbiedige aanspreekvorm is dokoko, grootvader, terwijl de man zichzelf, en bij uitbreiding elke Indiaan lokonong (mens als wij) noemt, maar de Bosneger konokhodo, d.i. man van

3. Uiteraard zijn door meer contacten met Westerlingen dergelijke angsten schijnbaar afgenomen, maar hebben ze terecht plaats gemaakt voor het dieper gelegen wantrouwen. Want ook de Indiaan weet net als wij, dat het niet de mooie woorden, maar alleen de daden zijn, die gelden. In hun speciaal geval: de wandaden.

[p. 155]

het bos, van de konoko, een term die wij vermoedelijk terugvinden in het Papiaments kunuku (wildernis). Voor de Arhwak is de Blanke echter een kiritjado maar ook evenals de neger een farhetho, woord dat vermoedelijk is afgeleid van farèng, d.i. doodmaken. Het is een andere naam dan die voor de half verwante creool (erhahe) of de Fransman (poite, van déporté). Voor de Nederlanders echter - speelt hier de historie geen rol? - is de naam nog altijd farhetjonong.

Het is begrijpelijk dat de nogal vreedzame Arhwaks die in het verleden erg te lijden hadden door de aanvallen van de Karibs (die hun jongelingen regelmatig inwreven met het vet van de geslachte Arhwak-gevangenen om hen moedig te maken) een speciale naam (ekjekuli) hadden voor de Karibs, en alles wat ‘kannibaal’ (Caribal) was. Overigens spreken zij ouderen altijd aan in het meervoud, en hetzelfde doen ook zij die te kennen willen geven dat ze de aangesprokenen als hun meerdere beschouwen, ongeacht zijn of haar leeftijd.

Met opzet ben ik wat nader ingegaan op deze benamingen, want onder alle Guyanese Indianen spelen namen en naamgeving een belangrijke rol. Ze tonen een glimp van hoe de een de ander ziet. Immers veel meer dan bij ons is de mens in het algemeen, maar ook het afzonderlijke individu, vereenzelvigd en één met zijn naam, ook al heeft hij er vele (net als bij ons); de naam waarmee hij wordt aangesproken en aangeduid en die wisselend kan zijn, voor het eerst kort na zijn geboorte gegeven volgens een of andere uitwendige gelijkenis van de baby of naar een gelijktijdige gebeurtenis, een toevallige omstandigheid of een verwachting. Daarnaast draagt hij een geheime naam, die van zijn geest, welke naam nooit mag worden gebruikt omdat dit kan leiden tot misbruik en macht over zijn drager. Want wat men bij het uitspreken van deze ‘geestelijke naam’ doet, doet men ook de mens aan die ‘bezitter’ is daarvan. Tot weer een andere categorie behoren zulke koosnaampjes als het veelgebruikte equivalent van ‘krullebol’ en de talrijke scheldnamen die meestal betrekking hebben op fysieke eigenaardigheden of slechte karaktereigenschappen. Zoals bij de Kalinja's: ‘Tijgerneus’ of ‘Koemawari-poot’, en ook ‘Peper-eter’, want dat is het enige wat de ‘luiaard’ (Bradypus) doet in het bos.

Merkwaardig is, dat hoewel de Arhwak in bijna alle opzichten een duidelijk onderscheid maakt tussen de beide sexen en hij dit onderscheid ook terdege in de aanspreekvormen en familie-aanduidingen tot uiting brengt, hij voor het overige alleen het ‘eigene en nabije’ als mannelijk classificeert, maar heel de rest als vrouwelijk. Dus over sympathieke huisdieren, ook wijfjesdieren, spreekt hij van ‘hij’, maar een niet-Arhwakse of blanke man duidt hij aan met ‘zij’^4..

Aangezien de meeste Indianen-stammen die nog weinig in aanraking zijn gekomen met de Europese technologie in belangrijke mate nog in het neolithische tijdperk leven, zijn zij als vanouds innig verbonden met het milieu dat hen in leven houdt en hun voortbestaan ondanks alle tegenslag mogelijk maakt: Moeder Aarde en haar Natuur. Deze voedt hen met haar planten en dieren, haar vissen en insekten. Zij verschaft hun de nodige geneesmiddelen en al het materiaal voor hun werktuigen, de bouw van hun woningen, het vuur om te koken, te bakken en te ‘barbakotten’, alles voor hun feestelijke en overigens vaak uiterst schaarse kleding, hun sieraden en zelfs cosmetica. Alsook de middelen om contact te bewerkstelligen via de puyai met het bovenzintuigelijke, de geesteswereld.

Want ook bij deze zogenaamde ‘primitieven’ ontwikkelde zich veel esthetisch gevoel, terwijl zij zich onder de gegeven omstandigheden (nog veel meer dan de verzakelijkte Westerling) in sterke mate bewust zijn van hun afhankelijkheid van de natuur, hun

4. Een goed voorbeeld voor de Nederlanders die wat hun voornaamwoordelijke aanduidingen betreft in een Babelse spraakverwarring verkeren, het ‘Groene Boekje’ ten spijt.

[p. 156]

verbondenheid met de Aarde, die men dan ook niet ‘bezitten’ of ‘verdelen’ kan, hoogstens voor een poos zich koesteren aan haar borst. Zij ontwikkelden daarbij hun eigen technologie, hun eigen praktische wetenschap evenals hun eigen antwoorden of reacties op de mysteries die hen omringen en op de grote levensvragen die elk denkend wezen zich stelt: ons ‘vanwaar, waarheen en waarom?’ Het zijn hun talrijke mythen, legenden en verhalen die hierop uitsluitsel geven, - inderdaad veel uitsluiten als onbeantwoordbaar en dus gelaten te aanvaarden. Lessen in gelatenheid als voorname deugd, wanneer men door de goede geesten en ook de minder goede mensen bijna geheel verlaten is. Antwoorden, even provisorisch als die wij geven met zulke ‘wetenschappelijke’ theorieën als die betreffende de ‘Big Bang’, de ‘quarks’ of ‘het immanent vormbeginsel van de cel, zoal niet reeds in de dubbele helix’. Een metafoor is en blijft een metafoor; die van de Indiaan zijn even geldig en even ‘metaforisch’ als die van anderen; daarmee zullen ook de Westerlingen moeten leren leven.

Juist door hun grote, niet door ontwikkelingsgedrang gehinderde, maar uiterst pragmatische en praktische verbondenheid met hun milieu, kortom door hun harmonieuze inpassing en aanpassing, benutten deze Indianen de aarde en haar voortbrengselen met liefde en wijsheid, met eerbied en verantwoordelijkheidsgevoel. Ze verspillen niets, en waar zij uit zelfbehoud of noodzaak agressief optreden tegen het bestaande - bij de jacht, de visvangst, het kappen van bomen, graven in de grond of verzamelen van allerlei - maken zij zich meester van het meteen nodige, nuttige of aantrekkelijke. Zij zijn wars van onnodig doden of verwoesten, van overbodige voorraadvorming. Op gepaste momenten vragen zij dan ook ‘verlof met excuses’ aan ‘de geest’ van de voornaamste levende wezens waarvan zij gebruik maken. Deze ‘geesten’, die zij na de dood zullen ontmoeten en aan wie zij op hun weg in ‘de andere wereld’ rekenschap moeten afleggen - glimlach nu niet voortdurend - zijn in feite hetzelfde als de nominalistische, Platonische ‘idee’ van elk wezen, de voorstelling van het Kantiaanse ‘Ding an sich’. Alstublieft!

De Guyanese Indianen zien zichzelf dan ook nooit los van de omringende natuur, maar steeds als een functie daarin, als een mede-levende. Vandaar dat in hun voorstelling de dieren, en zelfs allerlei planten, net zo handelen, denken en spreken als zijzelf; alsof het ook soortgenoten, menselijke wezens zijn. Zelfs bepaalde sterren of sterrebeelden zijn op avontuurlijke wijze aan het aards bestaan ontkomen mensen geweest. Omgekeerd zijn volgens de mythen van sommigen de mensen uit een buitenaardse wereld hier terechtgekomen, waar zij reeds van alles in overvloed aantroffen, dan wel erg hun best moesten doen, daar zij het in de andere wereld juist veel beter hadden. Op terugkeer daarheen moesten ze wachten tot na hun dood.

Domheid, onvoorzichtigheid, naijver kennen onze Indianen maar al te goed als contraproductieve eigenschappen, maar geen zondebesef, geen ‘schuld’ die moeten worden uitgedelgd, geen vergiffenis die moet worden afgesmeekt van wie of wat dan ook. Gedane zaken nemen geen keer bij hen. Het hele begrip ‘zonde’ is hun vreemd, en een woord daarvoor komt in geen enkele Indianentaal voor. (Zeer tot ongerief van missionarissen en zendelingen, die aangewezen zijn op leenwoorden uit hun eigen taal). Een echt slechte inborst vindt men volgens de Karibs alleen bij ‘de anderen’ die zij zich volgens door de gebroeders Penard en Cees Koelewijn opgetekende legendes - ook als blanke kannibalen voorstellen. Soms met namen genoemd, zoals Paira Undepo of Onone. En alleen een erg bekwame puyai blijkt in staat zijn cliënten onzichtbaar te maken voor hun wreedheid en vraatzucht. Herinneringen aan de eeuwenlange vervol-

[p. 157]

ging door de blanken zijn even duidelijk aanwezig in de verhalen van deze Indianen als die aan hun eerste ontmoetingen met Bosnegers. Zo benadrukken bij de Trio's enkele daarvan, hoe goed en behulpzaam zij altijd geweest zijn voor de mekoro, de zwarte boslandbewoners, maar hoe weinig deze hun met woorden geuite erkentelijkheid in daden omzetten. Zij werden voor ongevaarlijk, maar als hoogst onbetrouwbaar aangezien, - ook ‘later’, toen zij handelspartners werden.

Liefde, jaloezie en haat kennen onze Indianen net zo goed als elke ‘naked ape’, afstammelingen die wij allen zijn van liefst in ons bewustzijn uitgebannen dierlijke voorouders. Evenzo zijn zij hardnekkige verdedigers van hun territoir, dat zij alleen opgeven door overmacht. De ‘pecking order’ die tenslotte tot dictaturen leidt, is hun echter vreemd als volk van bij uitstek jagers en verzamelaars^5.. De experts onder hen duiden zij veelal aan volgens hetgeen zij doen ten behoeve van de gemeenschap of zichzelf, en betitelen bijvoorbeeld de puyai als ‘geneesman’, als ‘ratelman’ of ‘tabaksrookman’, enzovoort. Net zoals wij met benamingen als de groentenvrouw en de melkboer of burgemeester.

Eerbiediging van de persoonlijkheid en tolerantie begint al tegenover de kleinste kleuter. Van kindsbeen af wordt hun aangeleerd om op hun beurt de persoonlijkheid van anderen te ontzien. Niets wordt hun verboden, zij worden niet ‘zindelijk’ gemaakt; zij moeten zelf maar ontdekken dat bepaalde gedragingen ‘belachelijk’ zijn of hinderlijk voor anderen. Hun verdere opvoeding gebeurt door het voorbeeld van de ouderen en door de vele legenden en verhalen die altijd op de een of andere manier een moralistische strekking hebben, welke aangeeft wat je wel of niet hoort te doen en wat de gevolgen zijn van iemands handelwijze. Het is dan ook opvallend dat hun kindertjes niet huilen en de ouderen zich hier goed van bewust zijn, gelet op hun weleens gehoorde opmerking dat ‘Mekoro-kinderen altijd huilen’. De volwassenen, mannen zo goed als vrouwen, huilen wel bij groot verdriet; spontaan of ‘uitgesteld’ tot een gepast moment. En zij maken ook terdege onderscheid tussen de prijzenswaardige deugden en de laakbare of belachelijke ondeugden; werkzaamheid en vaardigheid tegenover luiheid en onbekwaamheid, afgunst en wraakzucht tegenover gulheid en eerbiediging van andermans vrouwen, die de mannen in zekere zin als hun enige steelbare ‘eigendom’ beschouwen. Al het materiële bezit men hier alleen ‘ten gebruike’ en kan dus worden geleend of uitgeleend. Verder heeft men hier een uitgesproken respect voor ouderen, vanwege hun grotere levenservaring en kennis, als ook hun spoedig te verwachten promotie tot (machtige) vooroudergeest.

Alles bijeengenomen is het vooral de onderlinge tolerantie die deze Indianen al van jongsaf wordt bijgebracht en die zij - heel hun leven - in acht behoren te nemen om zich niet voor elkaar om hun daden te moeten schamen, al maken zij zich niet ‘schuldig’ aan overtreding van de traditionele gedragscode, zonder dat er van echte ‘wetten’ sprake is. Daarom behoeven overtreders ook niet te boeten of excuses te maken, maar is het de persoon die zich al te beschamend, dus ‘onbeschaamd’ gedragen heeft, wel geraden zich uit de gemeenschap terug te trekken om ergens ver weg als onbekende verder te leven.

Het is bekend dat deze Indianen weinig spraakzaam zijn, behalve bij bijzondere gelegenheden wanneer redevoeringen of het vertellen van legenden de spreker ‘aanzien’ verwerven. Er wordt echter te weinig aandacht geschonken aan hun ingeboren scepsis, die bijvoorbeeld blijkt uit het veelvuldig gebruik van ‘misschien’ (panyari of pai in het Kalinja) waarmee zij hun antwoord op een pertinente vraag beginnen, en vooral uit

5. Uit het feit dat de Indianen van de Guyana's het al vanouds zonder politieke ‘leiders’ wisten te stellen - zelfs de Puyai heeft geen ‘gezag’ in hun samenleving - en zij in hun talen zelfs geen eigen woord hebben voor het begrip ‘opperhoofd’ maar desondanks zich langer en beter tegen de Veroveraars wisten te verdedigen dan de Azteken of de Inca's kan men afleiden hoe funest elitevorming, cumulatie van macht en bezit, en civiele (laat staan militaire) dictatuur zijn voor het vreedzame voortbestaan van elke volksgroep, hoe klein of hoe groot dan ook.

[p. 158]

het voortdurend gebruikte equivalent van ‘Is dat zo’, dat een twijfelachtige instemming met iemands bewering of mededeling te kennen geeft, in de trant van ons ‘wel-wel’, ‘zo-zo’ of ‘ja-ja’ waarmee wij een indicatief onderbreken. Onbeleefde tegenspraak of expliciete betwijfeling wordt hierdoor vermeden, want alles wordt natuurlijk mogelijk, maar daarom nog niet waarschijnlijk geacht door deze mensen die nooit iets hoorden van Bertrand Russell of Wittgenstein. En hun talrijke een- of tweelettergrepige uitroepen drukken zowel verwondering, instemming of medelijden uit, als afweer, vrees of verachting. Hun rijkdom aan emoties evenaart hun schaarste aan hoor- of zichtbare expressiemiddelen. Alleen niet wanneer deze emoties collectief zijn en dan tot uiting komen, zoals bij feestelijkheden of rouw, bij hun diverse dansen of bij de beschildering en opschik van het lichaam.

Van het door buitenstaanders moeilijk te benaderen gevoelsleven van de ‘gesloten’ Indiaanse mens valt nog het meest te ontdekken in hun liederen, die bijna alle ‘lyrisch’ van karakter zijn, met liefdesverlangen, betuigingen van trouw, klachten over ontrouw, heimwee of een persoonlijke dramatische gebeurtenis als thema. Er zijn ook enkele bekend die jubelen of alleen maar over een interessant voorval gaan. Uit de helaas nog te weinig verzamelde ‘liedjes’ met hun vele herhalingen blijkt reeds, hoe deze een unieke toegang kunnen verschaffen tot dat wat zich afspeelt in het binnenste van het Indianenhart; tot dat wat deze mensen in werkelijkheid bezielt. Ook komt in sommige liedjes, evenals in het dagelijkse leven, een bepaalde zin voor humor bij tijd en wijle aan het licht en is merkbaar dat lichamelijke aanraking in deze samenlevingen geenszins taboe is of al meteen als ‘avances’ wordt opgevat. Het tastgevoel is bij hen evenzeer ontwikkeld als het waarnemingsvermogen van de overige zintuigen.

Het meest individuele, het menselijk lichaam, kennen zij trouwens bijzonder goed. Talrijk zijn hier de namen van zowel uit- als inwendige anatomische onderdelen. Soms zelfs gedetailleerder dan in welke levende Europese taal ook. Zo heeft zelfs het knobbeltje vóór de gehoorsingang een eigen naam, en vinden zij die voor elk onderdeel van de geslachtsorganen niet ‘onnetjes’, maar gewoon als elke andere naam. Geen woord geldt hier als ‘vies’ of is taboe. Schamen doen zij zich op het gebied van de lichamelijkheid alleen over inbreuk op de algemene gedragscode in het eigen milieu, het veronachtzamen van de traditie.

Onder deze omstandigheid - misschien juist hierdoor - is hun esthetisch gevoel ten opzichte van het lichamelijke hoog ontwikkeld. Heel duidelijk wordt het ene meisje mooier of liever gevonden dan het andere, de ene man ‘beter gebouwd’ of ‘met sterkere benen’ dan de anderen. De vorm van de voeten, de sterkere opslag van de ogen zijn uitgesproken schoonheidscriteria wat de vrouwen aangaat, die even zorgvuldig als de meeste mannen hun schaamharen en verdere overtollig geachte beharing epileren. De gelaatstrekken, waarop minder gelet wordt, beschilderen zij niet alleen bij feestelijkheden, maar ook menigmaal als afweer tegen kwade invloeden, zoal niet tot individuele verfraaiing. Voor dit laatste behangen zij zich het liefst met talrijke kralensnoeren, doorboren zij zich de oorlel, de onderlip en ook weleens het neustussenschot of de wangen voor het aanbrengen van versiersels, veren en dergelijke opsmuk. De grote spieren van armen en vooral benen worden veelal verstrekt en dikker gemaakt door strakke banden. Zelfs ten opzichte van dieren, vogels en bloemen maken zij een duidelijk onderscheid tussen ‘mooi’ en ‘lelijk’, evenals bij hun beoordeling van de ornamenten die zij met opzet aanbrengen op hun gebruiksvoorwerpen. Uiteraard is ook hun kleurgevoel heel groot.

Hoe onze Indianen uit esthetisch oogpunt

[p. 159]

de ‘anderen’ beoordelen, valt eensdeels af te leiden uit de benaming waarmee deze laatsten hetzij als groep, hetzij als afzonderlijke personen worden aangeduid. Die naam heeft dan, net als veel Indiaanse personennamen, betrekking op waargenomen eigenaardigheden welke aan het een of andere bosdier doen denken, of wordt de (opzettelijk?) misverstane en meteen ‘verindiaanste’ naam waarmee de vreemdeling zichzelf heeft aangediend. Anderdeels - en dat is het voornaamste - zien zij met name de blanken als lelijke, griezelige mensen (door hun bleke verbrande huid en hun behaardheid) die mooie en verleidelijke dingen met zich meebrengen. Na hun aanvankelijke tegemoetkomendheid staan zij als ‘wiser but sadder men’ vandaag en veelal sinds lang, uitermate sceptisch en met moeizaam verborgen, maar soms openlijk getoond wantrouwen tegenover elke niet-Indiaan en in het bijzonder de blanken. Al hun mooie woorden en Danaïden-geschenken ten spijt. Echte, esthetische oordelen blijven uit bij dit contact, over en weer overigens^6.. Vandaar dan ook het voorzichtig optreden van de eeuwenlang gedupeerden en hun zuinigheid met woorden tegenover ‘de anderen’. Vandaar ook de Indiaanse ‘poker face’ die anderen al gauw geneigd zijn hun als kenmerk toe te dichten.

Meer dan ooit is het, na een half milennium van ‘ontdekt’ te zijn, noodzakelijk geworden voor alle Indianen, en dus ook voor die van de Guyana's, om zich nu ook tegen de buitenwereld en officieel uit te spreken over hun huidige situatie als gevolg van alle onrecht dat hun door en sinds die langzamerhand berucht geworden ‘ontdekking’ is aangedaan. Ten dele zijn het onherstelbare gevolgen, maar ten dele is redres nog mogelijk en kan hun recht worden gedaan, zonder geschenken, zonder gepaai door ‘bekering’ of andere verlokkingen tot assimilatie, die henzelf ongewenst voorkomt. Zoals zijzelf menen, en zeer terecht, hebben ze recht op hun eigen leefgebieden, op de aarde die zij vanouds bewoonden, die hen voedde en liet voortbestaan door de ongereptheid van haar natuur. Een natuur waarmee de Indianen ondanks alle tegenslag en verdrijving overal wijs wisten om te springen.

Omringd en benard als zij nu zijn door een opdringende technologie van even verkwistende als geldzuchtige Westerlingen en hun loonslaven, hebben zij recht op structurele garanties voor het blijvend bezit van hun territoriaal gebied met zijn bossen, rivieren, weidegronden en mineralen. Een recht dat duidelijk vastgelegd moet zijn, evenzeer als hun recht op persoonlijke en collectieve onschendbaarheid, op een volledig burgerschap binnen de republieken van het Amerikaanse Continent, zodra zij dit zelf willen. Al deze rechten kennen zij maar al te goed, want zij weten dat ‘de anderen’ ze voor zichzelf laten gelden. Waarom dan niet voor Indianen?

Bovendien hebben zij ook recht om te delen in de winst, de materiële èn geestelijke voordelen die ‘de anderen’ zich al zo lang verwerven ten koste van de Natuur en haar kinderen, ten koste van de opgejaagde ‘inboorlingen’. Voor hen is het de hoogste tijd dat ook dit eindelijk gebeurt. En indien niet nu, wanneer dan wel?

6. Leonard Berry, die al in 1597 de benedenloop van de Oayapok, de Marowijne en de Corantijn verkende, werd naar eigen zeggen vriendelijk ontvangen door de Indianen aldaar. Hetzelfde gebeurde toen een paar jaar later Hollanders de Cayenne-rivier bezochten, waar zij Karibs aantroffen. In eerste aanleg verliepen de ontmoetingen steeds vreedzaam, maar vriendschappelijke verhoudingen werden al spoedig en bij voortduring verstoord door het gezag van de ‘verkenners’ en ‘veroveraars’, zoals wij weten uit hun eigen reisverslagen en kronieken.