OSO. Tijdschrift voor Surinaamse taalkunde, letterkunde en geschiedenis. Jaargang 9

[p. 41]

Pak Soenarjo
dongengané pak Kardi Katrowidjojo

Pak Soenarjo dèsané nang Karangpèrèng duwé anak papat, lanang kabèh. Sing mbarep jenengé Soenarmin, sing nomer loro Soenarman, sing nomer telu Soenarto, sing nomer papat Soenardi. Anak papat iku wis pada gedé mbanjur ora tau mulih, pada ngeboti kerjanané. Awit anak papat iku kabèh pada nglakoni kerja wisan. Lah bapak nang omah wus^1. molai lara. Simboké wus mati ndisik. Sak-durungé anak papat iku gedé mboké wis mati. Dadi botyah papat iku wis ora ngerti mboké, mung kari ngerti karo bapaké.

Gludag-gludag.

‘Piyé pak?’

‘Lo kok kaya anakku Soenarmin mulih.’

‘Ya pak.’

‘Apa wis rampung olèh^2. nyambut-gawé?’

‘Ya urung rampung pak. Mengko aku budal menèh, merga aku kerja awan mbengi pak.’

‘O olèh kerja iki awan mbengi?’

‘Ya pak. Lah kepiyé pak awaké?’

‘Nang Soenarmin, bapak iki wis lara mbanget. Bésuk nèk kira-kira bapak mati aku ora njaluk dipendem nang ngendi-endi.’

‘Njaluk dipendem nang ngendi pak?’

‘Aku njaluk dipendem nang duwur gunung,’ bapaké muni kaya ngono, slametané ya sepisan waé. Nèk kowé arepé nyelameti bapaké mbésuk nèk bapaké mati ora susah pirang-pirang, sepisan waé. Angger aku bar mati ya terus slametan sebutané nyurtanah. Iku sepisan wis apik.’

‘O ya pak,’

‘Aja lali ya nggèr.’

‘Ora. Ya sak-iki aku tok^3. budal kerja menèh ya pak.’

‘Ya.’

Terus anaké sing nomer loro jenengé Soenarman teka.

Gludag-gludag mulih kerja.

‘Lo sapa iku?’

‘Aku pak.’

‘Kok kaé Soenarman mulih.’

‘Iya.’

‘Lah olèh kerja wis rampung?’

1. wus = wis.

2. olèh = olèhmu.

3. tok = tak.

[p. 42]

‘Ya wis rampung tapi mengko aku bali menèh mergané aku lèh kerja terusan.’

‘O.’

‘Ya.’

‘Tapi wong bapak wus molèi lara mbanget bésuk nèk bapak mati aja dipendem nang ngendi-endi ya nggèr.’

‘Njaluk dipendem nang ngendi pak?’

‘Bapaké nèk mati jaluk dipendem nang dalan prapatan. Naming slametané soso sepisan waé. Nèk kowé arepé nyelameti bapaké mbésuk nèk dongé wantyiné wis teka patang puluh dina iku dislameti. Sepisan waé, ora menèhmenèh ya wis apik.’

‘Ya pak.’

Banjur anaké pamitan menèh.

‘Sak-iki wis ayawéné^4. aku tok budal kerja ya pak.’

‘Ya.’

Terus ésuké anaké sing nomer telu teka.

‘Pak, pak.’

‘Sapa?’

‘Aku anakmu.’

‘O Soenarto?’

‘Ya pak.’

‘Lah kok agèk mulih sampèk pirang-pirang dina. Bapak wus lara mbanget jeré.’

‘O lara mbanget kowé pak?’

‘Ya. Ya mbésuk nèk bapak mati aja dipendem nang ngendi-endi ya nggèr.’

‘Njaluk dipendem nang ngendi pak?’

‘Aku njaluk dipendem nang sumur.’

‘Ya pak, ora lali aku.’

‘Slametané sepisan waé. Angger wus wayahé teka satus dina ya kowé nganakné slametan.’

‘Ya. Engko soré aku tok budal kerja pak. Wong nggolèk pangan.’

‘Ya.’

Terus sésuké menèh sing nomer papat teka. Gludag-gludag.

‘Sapa sing gludagan nèng njaba iku?’

‘Aku pak. Soenardi.’

‘O anakku?’

‘Ya ya.’

‘Lah kok sampèi ayahéné agèk mulih olèh kerja?’

‘Sawisé wong basé ngongkon nèk mulih soré. Mengko aku ya kongkon budal menèh.’

4. ayawéné = yaméné.

[p. 43]

‘Bapak iki wis lara mbanget mangkakné Soenardi.’

‘Lara mbanget kepiyé pak? Apa kira-kira wis ora kuwat apa ijik kuwat apa kepiyé pak?’

‘Ya nèk tok rasa-rasakné sak-ikiné ya ijik rada kuwat titik, tapi sésuk-sésuk ya embuh aku ora ngerti. Nanging bésuk waé nèk bapaké mati aja dipendem nang ngendi-endi.’

‘Lah njaluk dipendem nang ngendi pak?’

‘Nang njeron omah waé.’

Dadi anak papat iku olèh ngekèhi pamesti^5. iku déwé-déwé, ora pada. Enèng sing nang duwur gunung, ènèng sing nang dalan prapatan, ènèng sing nang sumur, ènèng sing nang njeron omah.

Sing anak ragil budal kerja, mbanjur sing anak mbarep teka menèh.

‘Piyé pak olèh lara? Apa wis rada kepènak?’

‘Lah kepènak apa Soenarmin? Nyelot suwé nyelot rasané kaya wis ora kuwat aku. Lah kepiyé?’

‘Ya dilahan-tahanké disik pak, ngentèni anaké mulih kabèh. Kowé arepé mulih nang kasutyèn ya angger anaké wis ngumpul.’

‘Rasané ora kuwat aku wisan, Soenarmin. Ya kéné aku njaluk ngombé sak-itik.’

Banyu urung teka, wongé wus ninggal. Dadi ora bisa ngombé wisan. Wah anak mbarep iku:

‘Aduh bapak iki kepiyé? Njaluk ngombé urung keturutan wus mati tenan. Ya wis kari ngentèni duluré.’

(Anak sing nomer loro Soenarman mulih.)

‘Lo, lo kowé wis mulih kang?’

‘Iya bapaké mati wisan kok, Man.’

‘Lo, kapan sing mati?’

‘Ya iki mau.’

‘Wah wis ora sabar ngentèni anaké.’

‘Lah tok kongkon ngentèni wis ora kuwat kok.’

Ndilalah ésuké anaké sing nomer telu teka menèh.

‘Lo, kok pada nèng omah kang?’

‘Iya lah bapaké wis mati ngono kok.’

‘Bapaké wis mati?

‘Iya.’

‘Hé ééh.’

Terus awané anaké sing ragil teka.

‘Kok wis pada nèng omah kang? Kok gelis mulih.’

5. pamesti = wekasan.

[p. 44]

‘Lah èntuk pré titik-titik ta. Basé kongkon mulih ya mulih. Lah ora ngerti paké wis mati.’

‘Lo paké wis mati?’

‘Iya.’

‘Lah kepiyé iki? Awaké déwé wis ora nduwé tangga, paké mati sisan. Kepiyé? Wekasané mbiyèn ijik urip kepiyé kang? Kowé sing anak mbarep.’

‘Nèk karo aku wekasané ngéné Soenarman. Ora gelem dipendem nang ngendi-endi jaluké dipendem nang duwur gunung.’

‘Lah karo aku ora kaya ngono. Nèk karo aku njaluk dipendem nang dalan prapatan. Slametané ya sepisan waé. Angger wis teka patang puluh dina aku kon slametan.’

‘Karo aku ya sepisan, tapi angger soso nyurtanah kaé. Angger wongé budal nang kramatan dipendem, kéné kongkon olah-olah gawé nyurtanah. Iku ya wis.’

Sing nomer telu:

‘Karo kowé kepiyé?’

‘Karo aku ora kaya ngono kang. Nèk karo aku agi uripé wekasé jaluké dipendem nang sumur, kongkon gawé blumbangan sing jero. Slametané sepisan waé. Anggeré wis teka satus dina aku ya kon slametan.’

Terus sing nomer papat ngomong:

‘Nèk karo aku ora kaya ngono kang. Sejatiné wong agi uripé ngomong karo aku ora gelem dipendem nang ngendi-endi.’

‘Lah karo kowé kepiyé di?’

‘Omongé karo aku njaluk dipendem nang njeron omah.’

‘O alah susah awaké déwé iki.’

‘Ora susah kang. Kowé sing tuwa, kowé kudu repot nang distrikan^6. yèn bapaké wis mati. Dadi awaké déwé ora kesalahan kang.’

‘O ya pantyèné ya kaya ngono. Ya wis tok tinggal, pada ditunggoni bapaké nang kéné. Aku tok repot nang distrikan.’

‘Ya kang.’

Ditinggal repot nang distrikan, sing ragil ngomong:

‘Lah kepiyé? Wong siji kok njaluk dipendem nang werna-werna panggonan. Karo aku wekasé ya olèh nyelameti sepisan waé. Angger wis teka sèwu dina aku kudu slametan,’ kaya ngono.

‘Lo lèh mendem kepiyé bakalé? Énaké bapak iki bakal digraji digawé papat. Dadi kabèh-kabèh ora mèri.’

Anak sing mbarep repot nang distrikan, ditèken mati bapaké.

‘Dadi bapakmu Soenarjo wis mati?’

‘Nggih.’

‘Ya sak-iki wis tok patèni, bukuné wis ora nènèng jenengé Soenarjo.’

6. distrikan = kantor (distrik).

[p. 45]

‘Nggih ndara.’^7.

Mulih.

(Anak sing mbarep mulih terus tékon:)

‘Lah kepiyé iki?’

‘Aku ya njaluk, kowé njaluk, kowé njaluk, kowé njaluk. Énaké digraji waé sak-iki.’

‘Wah, lo wong wis mati kok digraji sisan, kepiyé? Sak-iki ngéné, kudu ngomong karo kaumé ndisik.’

‘O ya ya.’

‘Kaumé jenengé pak Noerjadi kudu diomongi, mergané wus kaum mestiné ngerti, supayané ora digraji wongé.’

Anak sing mbarep terus repot nang nggoné kaumé.

(Soenarmin tekan nggoné kaumé.)

‘Kula nuwun pak.’

‘Lo lah kowé Min?’

‘Nggih pak.’

‘Enèng perluné apa piyé?’

‘Nggih kula niki ajengé sanjang kalih pak kaum, niku wau pak kula mpun ninggal pak. Taksih uripé omongé anak sekawan niku mboten dados setunggil sanjangané. Sanjangané kok kiyambak-kiyambak. Kalih kula njaluk dipendem nang duwur gunung, kalih adik kula niku Soenarman njaluk dipendem nang dalan prapatan. Kalih adik kula sing nomer telu njaluk dipendem nang sumur. Lah sing nomer sekawan jaluk dipendem nang njeron omah, niku kepripun pak? Niku mpun ajeng digraji wongé, ajeng didamel sekawan.’

‘O alah iku ya susah, botyah-botyah iki jané kepiyé? Ya wis kono mulih disik. Aku mengko nututi.’

Soenarmin mulih. Nèk kaumé ora ndang teka wis digraji bapaké kuwi! Wong mati kuwi dadi papal bakalé wisan.

Pak kaum tekan nggoné, bapaké wis arep digraji iku mau. Dilalahé wongé wis dunung, terus ngomong:

‘Hé alon ndisik! Aja digraji! Lo wis batang jeré arep ditètèli kaya ngono kepiyé? Alon ndisik, grajiné didèlèh. Kowé ora dunung kabèh nèk kaya ngono. Delok, kowé diomongi njaluk dipendem nang duwur gunung?’

‘Nggih pak.’

‘Lah karo kowé jaluké dipendem nang dalan prapatan?’

‘Nggih pak.’

‘Lah kowé sing nomer telu jaluk dipendem nang sumur?’

‘Nggih teng blumbangan pak.’

‘Lah kowé sing anak ragil?’

7. ndara = tuwan.

[p. 46]

‘Kalih kula sanjangé nggih kèngkèn mendem nang njeron omah pak.’

‘Lah slametané?’

‘Slametané nggih sepindah-sepindah mawon. Kalih kula sanjangé angger teka patang puluh dina nggih slametan. Tapi nggih sepindah niku.’

‘O ya bener, ora klèru wongé sing ngomong. Tapi soso kowé sing ora dunung. Sak-iki gunung duwur iki digempur supayané rata. Mengko nèk wis rata digawé... diéntra dalan, dièntra dam lanti. Digawé prapatan, ènèng sing mrana ènèng sing mrana ènèng sing mréné ènèng sing mrono. Lah iku wis dalan prapatan. Bapakmu dipendem nang kono wis apik. Sing nomer telu jaluk dipendem nang sumur ya lumrah wong mati perlu digawèkné luwangan. Sing anak ragil jaluk dipendem nang jeron omah. Lah nèk wis digawèkné sumur terus digawèkné tyungkup, digawèkné omah nang kono iku. Lah iku kabèh wis ketyekel. Sing nang duwur gunung ya wis keturutan, sing nang dalan prapatan ya wis keturutan, sing nang njeron sumur ya wis keturutan. Dadi bapakmu ora rusak.’

‘O ya kok bener kok,’ jeré, ‘bener pak kaum.’

Botyahé agi ngerti. Jané bapak iku sasat mejang èlmu karo anaké tapi anaké ora dunung. Jané surasa iki. (Kaumé ngomong:)

‘Dadi slametané kabèh diwènèhi sepisan sepisan. Sing anak ragil nèk wis wantyiné sèwu dina perlu slametan. Ya soso sepisan kuwi. Lah nèk anak papat nyelameti sepisan sepisan dadiné ping pat ta? Iku wis tyukup. Wah jané wis mèh-mèh waé bapaké digraji. Nèk digraji ya susah. Wus dadi batang malah ditètèli digraji. Kabèh-kabèh kepéngin mendem. Apa kowé isa mènèk nang duwur gunung kaé? Nèk gunung ora digempur ya ora isa mendem. Mulakné kudu ngerti. Bapakmu duwé kalimah kaya mangkono jané arep dikèkna kowé tapi kowé ora nduwé témpo. Kowé rina wengi mung kerja waé. Dadi bapak iku sampèi dilakoni lara-lara sampèi temekaning pati ora keturutan olèh arep nurunké kalimah karo anak. Iku mung kaya mengkono nggèr. O alah nèk ora ènèng aku ya wis rusak jeré bapakmu.’

Botyahé agi ngerti. Jané bapak iku sasat mejang èlmu karo anaké tapi anaké ora dunung. Jané surasa iki.

‘Dadi slametané kabèh diwènèhi sepisan sepisan. Sing anak ragil nèk wis wantyiné sèwu dina perlu slametan. Ya soso sepisan kuwi. Lah sepisan sepisan dadiné ping pat ta? Iku wis tyukup. Wah jané wis mèh-mèh waé bapaké digraji. Nèk digraji ya susah. Wus dadi batang malah ditètèli digraji. Kabèh-kabèh kepéngin mendem. Apa kowé isa mènèk nang duwur gunung kaé? Nèk gunung ora digempur ya ora isa mendem. Mulakné kudu ngerti. Bapakmu duwé kalimah kaya mangkono jané arep dikèkna kowé tapi kowé ora nduwé témpo. Kowé ala dé ala néti mung kerja waé,’ kaumé muni.

‘Dadi bapak iku sampèi dilakoni lara-lara sampèi temekaning pati ora keturutan olèh arep nurunké kalimah karo anak. Iku mung kaya mengkono nggèr. O alah nèk ora ènèng aku ya wis rusak jeré bapakmu.’

[p. 47]

Pak Kartowidjojo vertelt, Moengo december 1983
(foto Cultuurstudies)