OSO. Tijdschrift voor Surinaamse taalkunde, letterkunde en geschiedenis. Jaargang 9

[p. 79]

Onderzoek op het gebied van de Surinaamse creolentalen: recente resultaten en toekomstperspectief
Recensie-artikel
Pieter Muysken

Het Sranan en de talen van de Surinaamse bosnegers, vooral het Saramakkaans, hebben altijd al binnen de tak van de taalwetenschap die zich met creolentalen bezighoudt, de creolistiek, bijzondere aandacht genoten. Dit blijkt eens te meer uit een vijftal publikaties van de laatste jaren - vier dissertaties en één bundel -, die ik hier proberen zal kort samen te vatten. Van creolentalen bestaat het stereotiep dat ze makkelijk te leren en daarom eenvoudig zijn. Op het eerste gezicht wordt dit stereotiep bevestigd, voornamelijk omdat de werkwoorden niet vervoegd worden. Maar bij nader onderzoek blijkt het onjuist. Creolentalen, inclusief die van Suriname, zijn uiterst complex.

De studie van Byrne, Grammatical relations in a Radical Creole. Verb Complementation in Saramaccan (1987), gebaseerd op een proefschrift van de Universiteit van Arizona, beschrijft een moderne variant van het Saramakkaans, maar neemt eigenlijk voetstoots aan dat die voldoende lijkt op het Saramakkaans van de 18e eeuw om daar conclusies over te kunnen trekken. Daarbij gaat Byrne ervan uit dat het Saramakkaans zeer snel ontstaan is; hij baseert zich hierbij op de ideeën van Bickerton (1981). Volgens deze opvatting worden ‘echte’ creolentalen (radical creoles) binnen één generatie door de opgroeiende slavenkinderen tot volledige moedertaal geformeerd, op basis van het weinig uitgebouwde en chaotische kontakttaaltje dat hun ouders noodzakelijkerwijs met elkaar spraken. Om dit te doen kunnen kinderen, in de opvatting van Bickerton, teruggrijpen op het taalbioprogramma, een aantal aangeboren principes van taalbouw. Byrne maakt gebruik van dit idee om te argumenteren dat de eerste generatie Saramakkaanse kinderen geen constructies uit Afrikaanse of Europese talen hebben overgenomen, maar op eigen kracht constructies deden ontstaan waarmee werkwoorden met elkaar verbonden kunnen worden tot zogenaamde seriële constructies. Op deze wijze bouwden zij een taal uit, waarin allerlei grammaticale betekenissen kunnen worden uitgedrukt.

Het recente proefschrift van Arends, Syntactic Developments in Sranan. Creolization as a Gradual Process (1989), gaat in alle opzichten uit van een tegengesteld perspectief. De ontwikkeling van een aantal constructies in het Sranan wordt onderzocht: koppelwerkwoorden, comparatieven en vooropplaatsingen om nadruk aan te geven. Het blijkt dat bijvoorbeeld koppelwerkwoord-constructies in de loop der tijd allerlei veranderingen hebben ondergaan. Arends knoopt daaraan de conclusie dat het ontstaan van een creolentaal bepaald niet in één generatie plaats vindt, zoals veel onder-

[p. 80]

zoekers denken, maar een veel geleidelijker proces is dat soms eeuwen duurt. Arends verbindt dat idee aan het gegeven dat generaties lang er erg weinig slavenkinderen in Suriname geboren werden. Het gros van de bevolking bestond uit nieuw uit Afrika geïmporteerde slaven, die dus het Sranan hooguit later als tweede taal hebben kunnen leren, en er slechts geleidelijk aan iets aan hebben kunnen toevoegen. Arends' proefschrift bevat aan het einde een rijke verzameling voorbeeldzinnen uit de verschillende fasen van het Sranan. Zie verder de recensie van Arends' werk door Geert Koefoed in Oso 8.2 (1989).

Het boek van Mark Sebba, The Syntax of Serial Verbs. An investigation into Serialisation in Sranan and Other Languages (1987), gebaseerd op een proefschrift van de Universiteit van York (Engeland), heeft niet direct duidelijke implicaties voor de theorie over het ontstaan van het Sranan. Het is vooral waardevol omdat er in detail allerlei aspecten van de seriële werkwoordsconstructies, die behalve in het Saramakkaans ook in het Sranan bestaan, in worden beschreven en geanalyseerd. Sebba laat zien dat deze constructies op allerlei punten andere eigenschappen hebben dan de constructies van de Westeuropese talen, en juist lijken op constructies in andere creolentalen zoals het Papiamentu, talen in West-Afrika, en het Chinees.

De bundel van Alleyne, Studies in Saramaccan Language Structure (1987), bevat zeven kleine studies over het Saramakkaans, verricht door Amsterdamse studenten en medewerkers onder leiding van Mervyn Alleyne, een creolist uit Jamaica. In de bundel komen een aantal specifieke kenmerken van de bosnegertaal aan bod: de vorm van de voornaamwoorden, reduplicaties (dwz. verdubbelingen van werkwoorden of naamwoorden), het partikel fu, statieven en passieven, voorzetsels, en werkwoordherhaling. Het beeld dat naar boven komt is dat van een uitermate ingewikkelde, fascinerende taal, tegengesteld aan het genoemde stereotiep dat creolentalen zo eenvoudig zouden zijn.

Het omvangrijke boek van Smith The genesis of the Creole Languages of Surinam (1987), verdedigd als proefschrift aan de Universiteit van Amsterdam, bestaat uit twee delen: een algemeen eerste deel waarin een scenario voor de oorsprong van de Surinaamse creolentalen wordt geschetst, en een tweede deel waarin de ontwikkeling van de klanken van de vier Surinaamse creolentalen: het Sranan, het Saramakkaans (inbegrepen het Matuwari), het Ndjuka (inbegrepen het Paramakkaans en het Aluku), en het Kwinti wordt geanalyseerd. Hierbij maakt Smith een onderscheid tussen de oorspronkelijk Portugese en de oorspronkelijk Engelse woordenschat. De gedetailleerde bestudering van de ontwikkeling van de klanken geeft Smith de mogelijkheid vrij precies te onderzoeken hoe de talen van Suriname aan elkaar verwant zijn, en hoe ze zijn ontstaan. Het basisidee van Smith is dat er een Portugees creool via Brazilië uit de Golf van Guinea naar Suriname gebracht is en een Engels creool via Barbados uit Sierra Leone. Uit de

[p. 81]

vermenging van de twee creolentalen op de plantages aan de Surinamerivier is het Saramakkaans ontstaan, de andere creolentalen stammen af van het Engelse creool. Volgens de reconstructie van Smith is binnen het Saramakkaans het Portugees over het Engels - de oudste laag - heen geschoven, en niet, zoals Jan Voorhoeve in verschillende publikaties heeft willen betogen, het Engels over het Portugees.

Als ik probeer na te gaan tot welk nieuw onderzoek deze studies aanleiding geven, en welke vragen nog helemaal niet voldoende aan de orde gekomen zijn, dan komen voor mij onder meer de volgende thema's voor verder onderzoek naar voren:

(a)	Hoe uitgebreid was de (op Engels gebaseerde) slaventaal waarvan Smith aannemelijk maakt dat deze uit Afrika in Suriname aankwam? Was het een zeer primitieve contacttaal of bezat het al een duidelijk ontwikkelde grammatika, die later in belangrijke mate de basis is gaan vormen voor de Surinaamse creolentalen? In het laatste geval moeten de opvattingen van zowel Byrne als Arends, die allebei uitgaan van creolisering in Suriname zelf, herzien worden.
(b)	Wat waren de historische omstandigheden van de vroege plantagesamenlevingen? Dit betreft zowel het taalgebruik op de plantages als de contacten tussen plantages. Hoe kon er binnen de kuststrook in de kolonie één algemene slaventaal ontstaan (voor zover die inderdaad uniform was, en niet al bestond)? Voor dit onderzoek is samenwerking met etnohistorici gewenst, om meer te weten te komen over het dagelijks leven op de plantages.
(c)	Hiermee samenhangend de vraag in welke mate er verschillende soorten Sranan bestonden. Verschillende bronnen vemelden het bestaan van nengre tongo naast bakra tongo. Hoe verhielden deze zich tot elkaar? Hingen de verschillen samen met de verschillende bevolkingsgroepen? Met het contrast stad/platteland? Met sociale stratificatie?
(d)	Welke verschillen zijn er tussen het Sranan (en de andere bosnegertalen) en het Saramakkaans? Enerzijds laat een vergelijking tussen de beschrijvingen van het Sranan en het Saramakkaans door respectievelijk Sebba en Byrne zien dat er aanzienlijke grammatikale verschillen zijn tussen het Sranan en het Saramakkaans: in de laatste taal kunnen bijvoorbeeld verschillende werkwoorden in een seriële constructie voor verleden tijd worden gemarkeerd, en dat kan in het Sranan niet. Verder komen adjectieven, gevormd uit verdubbelde werkwoorden, wel voor in het Saramakkaans, en niet in het Sranan, zoals blijkt uit de bundel van Alleyne. Anderszijds voorspelt Smith alleen kleine verschillen tussen Saramakkaans en het Sranan (althans in de beginfase). De bosnegertaal is in zijn visie immers grotendeels een soort Sranan met ingebrachte Portugese woorden. Het kan echter niet uitgesloten worden dat het Saramakkaans, ná de formatieperiode, autonome grammaticale ontwikkelingen heeft ondergaan,

[p. 82]

Het ontstaan van Surinames creolentalen volgens Smith (1987). Het Sranan gaat, via het West African Pidgin English, terug op het Krio van SierraLeone; in het Saramaccaans is daar een Portugese laag overheen geschoven, die teruggaat op een Portugees Creole van de golf van Guinea.

[p. 83]

	waardoor dit soort verschillen met het Sranan zijn ontstaan (zie (e)). Voor een kompleet beeld van de ontwikkeling van Surinames creolentalen moeten uiteraard ook de grammatica's van het Ndjuka en het Kwinti erbij worden betrokken.
(e)	Arends laat zien dat het Sranan sinds de 18e eeuw sterk aan verandering onderhevig is geweest. Is er een vergelijkbare evolutie binnen het Saramakkaans opgetreden, en zo ja, welke vorm nam deze aan? Is het inderdaad zo dat er met de tijd steeds meer Afrikaanse elementen in het Saramakkaans zijn gekomen, zoals sommigen aannemen? Hiervoor is het belangrijk dat de vele in het Rijksarchief in Utrecht en in Suriname aanwezige manuscripten in het vroege Saramakkaans worden onderzocht.
(f)	Meer algemeen gesproken, wat was de bijdrage van de verschillende Afrikaanse talen aan de Surinaamse creolentalen? Dit was tot voor kort voornamelijk een theoretische vraag, met sterke opinies aan beide kanten: degenen die geloofden dat creolentalen eigenlijk verkapte Afrikaanse talen zijn en degenen die de rol van Afrika zeer klein inschatten. Voor beide standpunten was iets te zeggen. Nu wordt echter zowel uit etnohistorisch en uit taalkundig onderzoek, het laatste vooral verricht door Jan Daeleman en Norval Smith, steeds duidelijker welke talen bijgedragen hebben: het Kikongo en het Fon. Dat levert de mogelijkheid deze oude kwestie veel preciezer te onderzoeken, en daar apart woordenschat, uitspraak, morfologie, en zinsbouw bij te betrekken.
(g)	Welke bijdrage heeft het Sranan aan de ontwikkeling van het Surinaams-Nederlands geleverd? Over de woordenschat van het Surinaams-Nederlands is nu veel bekend, maar over de uitspraak en de zinsbouw erg weinig. Het is een gemeenplaats te zeggen dat het Sranan het Surinaams-Nederlands ingrijpend zou hebben beïnvloed. Is dat inderdaad het geval? Wat weten we over de historische ontwikkeling van deze variant van het Nederlands?

Hoe meer over de taalsituatie in Suriname bekend wordt, hoe meer creolisten zullen willen weten. Nieuwe, meer precieze, vragen kunnen worden gesteld. Hierbij is nauwe samenwerking tussen etnohistorische en linguistische onderzoekers onontbeerlijk.

Het is duidelijk geworden dat de taalsituatie in Suriname over de gehele wereld de aandacht trekt, vooral bij creolisten, wat dan leidt tot boeken zoals de werken die hier besproken zijn. De vraag is nu of de Surinaamse gemeenschap, zowel in Nederland als in Suriname, iets heeft aan al deze geschriften. Het antwoord lijkt me tweeledig: ten eerste groeit door dit werk de kennis van Surinames creolentalen. En er is veel meer gedetailleerde kennis nodig van de verschillende talen van Suriname, willen deze talen in het onderwijs en de rest van de maatschappij ook als geschreven talen een rol kunnen spelen. Het is tijd voor bruikbare maar ook uitgebreide grammatica's van deze talen. Ten tweede lijkt het me belangrijk dat die

[p. 84]

kennis over het ontstaan van de talen van Suriname waarover enige zekerheid bestaat, tot de Surinaamse gemeenschap als geheel gaat behoren, en niet alleen opgeslagen blijft in deze bundel en vier dissertaties.

Literatuur

Alleyne, M.C. (red.) 1987. Studies in Saramaccan Language Structure. Caribbean Culture Studies 2. Amsterdam, Kingston, Universiteit van Amsterdam & University of the West Indies.

Arends, J. 1989. Syntactic Developments in Sranan. Creolization as a Gradual Process. Dissertatie, Katholieke Universiteit Nijmegen.

Bickerton, D. 1981. Roots of Language. Ann Arbor, Mich., Karoma.

Byrne, F. 1987. Grammatical Relations in a Radical Creole. Verb Complementation in Saramaccan. Creole Language Library 3. Amsterdam, Benjamins.

Koefoed, G.A.T. 1989. ‘Recensie-artikel: de geleidelijke ontwikkeling van het Sranan’. Oso 8.2, pp. 227-232.

Sebba, M. 1987. The Syntax of Serial Verbs. An Investigation into Serialisation in Sranan and Other Languages. Creole Language Library 2. Amsterdam, Benjamins.

Smith, N.S.H. 1987. The Genesis of the Creole Languages of Surinam. Dissertatie, Universiteit van Amsterdam.

Pieter Muysken is hoogleraar in de algemene taalwetenschap, in het bijzonder de sociolinguistiek en de creolistiek, aan de Universiteit van Amsterdam en tevens bijzonder hoogleraar in de vergelijkende caraïbistiek aan de Rijksuniversiteit Leiden.