OSO. Tijdschrift voor Surinaamse taalkunde, letterkunde en geschiedenis. Jaargang 9

[p. 85]

Woordenboek van het Surinaams-Nederlands: woordenboek of inventaris?
Discussie
Renata de Bies

Als Gerrit Barron in een van zijn kinderboekjes het woord bekomstheid gebruikt, dan wil dat nog niet zeggen dat het een Surinaams-Nederlands woord is. De structuur van het Surinaams-Nederlands mag het dan wel toelaten, maar hoe zit het met de norm? Dit is nu juist het probleem: er is nog geen formele norm, het Surinaams-Nederlands is nog niet gestandaardiseerd. Ik zeg opzettelijk: ‘formele norm’, omdat er volgens mij wel een informele norm bestaat. De formele norm zal er een moeten zijn die op empirisch onderzoek gebaseerd is. Deze norm zal de grenzen van toelaatbaarheid moeten aangeven, met andere woorden, voor wat betreft het lexicon, hoe ver we kunnen gaan met nieuwvormingen, leenwoorden, leenvertalingen en dergelijke.

Degene die het dan op zich neemt een woordenboek van het Surinaams-Nederlands te publiceren, neemt een zeer verantwoordelijke taak op zich, omdat in zo'n fase van de taal elk woordenboek opgevat zou kunnen worden als een stap op weg naar standaardisatie. Ik ben ervan overtuigd dat Van Donselaar zich hiervan terdege bewust is en juist hierom zijn ‘woordenboek’^* zo uitputtend mogelijk heeft willen maken. Pagina 8: ‘Er is slechts sprake van een zo volledig mogelijke registratie en beschrijving van de in Suriname vroeger en thans bestaande Surinaams-Nederlandse woordenschat.’ Hij zegt voorts dat zijn woordenboek niet normatief is. Hij heeft dus de verantwoordelijkheid van de taak die hij op zich genomen heeft, ten volle begrepen.

Elk woordenboek van het Surinaams-Nederlands zal descriptief moeten zijn in deze fase van de taal. Maar elk woordenboek heeft voor de gebruiker iets normatiefs, vooral als het het enige in zijn soort is en als de schrijver zelf het aanbeveelt voor het onderwijs, niet alleen in Nederland, maar zelfs ook in Suriname (zie de tekst op de omslag: ‘Het woordenboek is een naslagwerk, met name bestemd voor iedere Surinamer in Suriname en in Nederland... Het kan goede diensten bewijzen bij het onderwijs in Suriname en in Nederland, vooral waar het Surinaams-Nederlandse taalgebruik vragen of problemen oproept.’).

Als we dit in aanmerking nemen, dan mogen we iets meer verwachten dan een inventaris van woorden ooit in Suriname of door Surinamers gebruikt. We mogen dan verwachten dat het frequentiecriterium iets hoger zou liggen; p. 29: ‘In het algemeen is een woord opgenomen, wanneer het gebruik op grond van minstens twee geheel verschillende bronnen kon worden vastgesteld. Vaktermen die werden aangereikt door een desbetreffende

* J. van Donselaar, Woordenboek van het Surinaams-Nederlands, tweede, herziene en uitgebreide druk. Muiderberg, Coutinho, 1983.

[p. 86]

vakspecialist, zijn echter zonder meer aanvaard. Ook is van de regel afgeweken bij eenmalige vondsten van historische en verouderde woorden, wanneer de context of andere omstandigheden uitwijzen of sterk doen vermoeden, dat het betreffende woord meer algemeen gebruikt werd of wanneer het gevonden werd in een bekend boek of in een belangrijke publikatie. In deze gevallen wordt wel vermeld, dat het een eenmalige vondst is.’

We mogen dan eveneens verwachten dat de lexicograaf die geen native speaker is en zich dus niet op intuïtie kan beroepen, zijn inventaris van woorden heeft verkregen door documentatie-onderzoek (hetgeen zeker is gebeurd) en door systematisch empirisch onderzoek. Ook dit laatste is gebeurd, maar ik vraag me af hoe? P. 28: ‘Een zeer groot deel van de opgenomen woorden is toen terloops opgenomen en genoteerd.’ ‘Gedurende die perioden werden ongeveer 130 informanten mondeling geraadpleegd.’ ‘Zeer vele woorden, tenslotte, zijn ontvangen van belangstellenden, de meesten uit Suriname, sommigen uit Nederland.’

We mogen ook weer verwachten dat de lexicograaf geen afwijkingen bij personen (om de terminologie van de auteur zelf te gebruiken) in zijn woordenboek heeft opgenomen. P. 15: ‘Het gaat hier om woorden die tot het vaste taalgebruik behoren van allen of van een grotere of kleinere groep.’ Ik moet onmiddellijk toegeven dat het de lexicograaf aardig gelukt is lexemen die tot het vaste taalgebruik van de Surinamer behoren te noteren. Echter, ik moet ook constateren dat er daarnaast tal van gelegenheidswoorden, idiosyncratieën en spookwoorden in dit woordenboek zijn opgenomen. Een kritische analyse van dit woordenboek doet mij sterk vermoeden dat de lexicograaf alles op alles heeft gezet om de macrostructuur van zijn woordenboek (het aantal woorden) te vergroten. Hierin schuilt, volgens mij, het ‘gevaar’ van dit woordenboek, dat als een taalpolitiek instrument gezien zou kunnen worden door diegenen die niet beter weten. Dan zou men geloven dat modewoorden en idiosyncratieën zoals blem voor ‘zwanger’, viooljongen, neusboter, bakramuskietenkaars en de vele Cairojaanse woorden tot het vaste taalgebruik van de Surinamer zouden behoren. Als neusboter ‘snot’ betekent in het idiolect van Rappa, dan is dit woord nog niet representatief voor het taalgebruik van de Surinamer. (In Suriname zegt men wel dat iemand een boterneus heeft als er snot uit zijn neus loopt.) Men zou dan vermoedelijk ook geneigd zijn te geloven of te denken dat schrijvers de taalpolitici van Suriname zijn. Dit vanwege de vele citaten van schrijvers, in het bijzonder die van Edgar Cairo. Schrijvers zijn zeer zeker niet de taalpolitici van Suriname, iedereen in Suriname weet dat nieuwvormingen van schrijvers het niet maken. Niet van de schrijvers die in Suriname wonen en publiceren, nog minder van de groep Surinaamse schrijvers die in Nederland woont en schrijft. Zo is een samenstelling als viooljongen uit een roman van Leo Ferrier gehaald. Voor de Surinamer is het adjectief viool niet vreemd,

[p. 87]

maar viooljongen kennen we niet en zeggen we niet.

De lexicograaf heeft misschien alles gedaan om het aantal lemmata te verhogen, maar hij heeft waarschijnlijk minder zorg aan de microstructuur (de inrichting van de artikelen) besteed. Als hij daar meer zorg aan besteed had, dan zou er niet in het woordenboek gestaan hebben dat bakramuskietenkaars (lees Vape) een samenstelling is van bakra en muskietenkaars en dat bakra vermoedelijk uitdrukt dat alleen welgestelden zich dit apparaat kunnen permitteren. Van Donselaar zou dan ook niet bij het lemma huisje spelen hebben vermeld dat vele Surinaamse kinderen geen echtpaar als voorbeeld hebben, waardoor de A.N. vertaling van huisje spelen, ‘vadertje en moedertje spelen’, niet geheel juist zou zijn.

Dit alles neemt niet weg dat Van Donselaar zich zeer verdienstelijk heeft gemaakt met dit woordenboek, dat slechts een zo volledig mogelijke registratie en beschrijving van het lexicon van het Surinaams-Nederlands is. Door de grote moeite die hij zich getroost heeft om als niet-taalwetenschapper zoveel lexicaal-historisch onderzoek te verrichten, heeft hij het Surinaams-Nederlands grotere bekendheid gegeven, en heeft hij volgens mij met dit woordenboek bewezen dat standaardisatie van het Surinaams-Nederlands een ‘must’ is. Hij heeft, zoals hij zelf suggereert, een inventaris gemaakt voor diegenen die het lexicon van deze variant van het Nederlands zouden willen onderzoeken.

Renata de Bies is verbonden aan het Instituut voor Taalonderzoek en Taalontwikkeling te Paramaribo en verricht onderzoek naar het Surinaams-Nederlands. Hiervoor is zij tijdelijk verbonden aan de Universitaire Instellingen Antwerpen.