OSO. Tijdschrift voor Surinaamse Taalkunde, Letterkunde en Geschiedenis. Jaargang 1

[p. 101]

Schrijf geweren om onrecht te bezweren
Ina van Peperstraten

‘I write, because I must keep the spirit of my revolt and myself alive, ... to rewrite the stories others have miswritten about me, ... to convince myself that I am worthy.’^2.

In de huidige Surinaamse poëzie is onmiskenbaar de traditie zichtbaar om via het gedicht kritiek te leveren op de samenleving. Het Surinaamse gedicht als zodanig bestaat nog niet zo lang. Door de langdurige slavernij en het daarmee verbonden analfabetisme zijn het lange tijd alleen Nederlandse planters geweest die gedichten schreven. De slaven hadden andere uitingsmogelijkheden tot hun beschikking. In odo's, zang en toneel leverden zij kritiek op hun meester, spraken zij over het gebrek aan eten, het werk en de mishandelingen. Verhalen zoals de Anansi-tori's worden van generatie op generatie doorverteld. Deze orale uitingen, in het Sranan Tongo, waren niet alleen bedoeld om uitdrukking te geven aan de ondervonden ellende. Ze gaven de slaven ook kracht en houvast in de strijd tegen de onderdrukking.

Tegenover het dagelijks geweld van de slavernij stonden vele vormen van verzet. Vaak voorafgegaan door een toename van culturele activiteiten. Zo werden feestelijke bijeenkomsten met zang en toneel soms verboden, omdat ze veelal resulteerden in het weglopen van een groot aantal slaven.

Als dan de eigen godsdienst door het werk van zending en missie steeds meer in de verdrukking komt en later het Nederlands ook als officiële schooltaal ingevoerd wordt (1877) is er niet alleen meer sprake van een economische en politieke onderdrukking, maar ook van een culturele. Om een betere controle op de gekoloniseerde te kunnen uitoefenen is het voor de buitenlandse overheerser noodzakelijk zo veel mogelijk zijn eigen, Nederlandse, taal en cultuur dwingend voor te schrijven.

Aan het verzet tegen de uitbuiting wordt dan een dimensie toegevoegd. Door de krachten te bundelen tegen de dominante cultuur wordt tegelijkertijd de waarde van de eigen cultuur en identiteit benadrukt. Aan het verplicht stellen van het Nederlands als instructietaal op scholen is het waarschijnlijk te wijten dat nog lange tijd enige literaire productie uitblijft. Onzeker in het gebruik van de vreemde taal, belachelijk gemaakt bij gebruik van de eigen taal, wordt de orale traditie nog lang voortgezet door de Surinamer

Met de opkomst van een intelligentsia, veelal opgeleid in het ‘moederland’, wordt een groep mensen zichtbaar die tussen de cultuur van de massa en de cultuur van de overheerser klem komt te zitten. Zich afzettend tegen de cultuur van de massa, waaruit ze afkomstig zijn, verlangden ze deel te hebben aan de cultuur van de machthebber. Hoeveel moeite ze hiervoor ook

2. This bridge called my back. Writings by radical women of color. 1981. (ed, C. Moraga and G. Anzaldua). Persephone Press, Watertown, Mass. p. 169.

[p. 102]

deden, door hun huidskleur werden ze door de machthebbers echter niet als gelijkwaardig geaccepteerd. Integendeel zelfs. Dagelijks vernederd en genegeerd, konden sommigen hun ogen niet meer sluiten voor de onrechtvaardigheden die de bevolking aangedaan werden. Zij begonnen als woordvoerders van de massa op te treden. De arbeiders vonden o.a. in Anton de Kom een medestrijder en woordvoerder. In de strijd tegen de onderdrukking van de eigen taal en cultuur zien we J.G.A. (Papa) Koenders vooroplopen. Begonnen als strijder tegen het Nederlandse onderwijssysteem, waardoor het zijn leerlingen aan zelfrespect ontbrak, probeerde hij het Sranan Tongo, als verbindende taal tussen de verschillende bevolkingsgroepen, te ontdoen van het image van slaventaal en straattaal, en te verheffen tot een taal waarin zelfs literatuur geschreven kan worden. Tien jaar lang kon Koenders zijn ideeën kwijt in het blad Foetoeboi (1946-1956) waarvan hij de initiatiefnemer was. Dit blad werd door de Surinaamse studenten in Nederland gretig gelezen en leidde tot de oprichting van de culturele vereniging Wi egi sanie. Leden van deze vereniging begonnen gedichten te schrijven, in het Sranan Tongo, over het Europese kolonialisme en de blanke superioriteit. Dichters als Bruma, Cairo, Dobru, Johanna Schouten-Elsenhout, Shrinivasi, Michaël Slory, Trefossa, Verlooghen en vele anderen hebben inhoud gegeven aan het begrip eigen taal en cultuur. Bij velen wordt op tweeërlei wijze, een vorm van verzet gepleegd; door het Sranan te gebruiken in plaats van het, door de elite en koloniale machthebbers, hoger gewaardeerde Nederlands en door de kritische toonvan de gedichten.

De verbondenheid tussen culturele en politieke strijd is ook in de recente poëzie (vanaf 1980) duidelijk aanwezig. Niet iedereen echter laat zich door de soms dwingende eis om maatschappij-kritisch bezig te zijn er van weerhouden om individuele ervaringen en fantasieën te beschrijven. Zo is voor Albert Helman poëzie de hoogste vorm van autobiografie. Zijn gedichten in Semi-finale zijn soms ontroerend, het verdriet bij het afscheid van een geliefde is zeer tastbaar. Veel aandacht krijgen verder de vrouw en het liefdesspel.

Over hun persoonlijke ervaringen en fantasieën schrijven ook Rabin Gangadin en Sylvia Singh. Gangadin laat zich in Een zeldzame kamer temidden van bombastische woorden als een ontwortelde zien, eenzaam in een grote stad waar muren en mensen hem omringen (de bundel Desaveu laat ik maar buiten beschouwing, omdat bijna alle gedichten, 44 van de 50, hieruit overgenomen zijn in Een zeldzame kamer). In Feelings mijmert Sylvia Singh over haar jeugd, verloren tijden en dingen.

Duidelijk politiek militant zijn Dobru, het dichterscollectief Surinaams Volks Kultureel Assemblee en Gharietje Choenni. In de bundel Boodschappen uit de zon, die voor het merendeel bestaat uit eerder gepubliceerd werk, geeft Dobru uitdrukking aan zijn revolutionaire ideeën. Hij geeft vorm aan het zwarte bewustzijn en levert felle kritiek op de verdeeldheid en armoede in zijn land.^1. In de bundel Tide tamara probeert het dichterscollectief, verbonden aan de LOSON, een brug te slaan tussen marxistische theorie en werkelijkheid. Vanuit het dagelijkse leven hier en in Suriname wordt het volk opgeroepen als eenheid deel te nemen aan de strijd tegen uitbuiting en onderdrukking. Gharietje Choenni ageert in Asa/Hoop fel tegen discriminatie, racisme en uitbuiting. Ongelijkheid en onderdrukking van de vrouw zijn zaken die ook fel bestreden worden.

Iemand die in een lange tirade kritiek levert op de Surinaamse samenleving, maar niet bepaald politiek militant genoemd kan worden, is Alex Sweet, Plichtsgevoel, trouw, soberheid, werklust zijn de Calvinistische elementen die hij aandraagt in zijn Strijd voor een betere mentaliteit als oplossing voor de

1. Dobru, R. Boodschappen uit de zon, p.20.

[p. 103]

‘afgang in zedelijk-moreel opzicht’.

Bij de volgende dichters zien we een soort mengvorm, naast het l'art pour l'art gedicht staan stijdvaardige antwoorden op de vele vormen van onrecht: Gerrit Barron, Edgar Cairo, Eugène Drenthe, Trudi Guda, Eddy Kolf, Paul Middellijn, Jit Narain, Julian With en Frits Wols. Maar natuurlijk zijn hier nog grote verschillen aan te wijzen. Zo probeert Cairo in A nowtoe foe mi ai/In de nood van het aangezicht en Powema di rutu/Gezangen van oorsprong en toekomst de neger zijn culturele erfenis terug te geven. Eugène Drenthe gaat ook terug naar de wereld van geesten en slavernij in Skuma/Schuim, maar laat de hedendaagse discriminatie, net als Cairo, niet onvermeld.

In De wereld op zijn kop en De weerzinwekkende worsteling van Julian With staat het racisme centraal, maar vrouwen zijn ook zeer aanwezig in zijn bundels. Tevens legt hij met een lichte dosis humor de conflicten bloot die verbonden zijn aan het schrijverschap.

Eddy Kolf in Maswa en Frits Wols in Surine cyclus leveren ook kritiek op de discriminatie in Nederland. Frits Wols zet daartegenover een droombeeld van Suriname, terwijl Kolf verder gaat in zijn kritiek op de corruptie en armoede in Suriname. Deze thema's komen ook voor in het werk van Gerrit Barron De geest rispt op. Zijn Soravismen zijn eigenlijk een soort odo's, korte wijsgerige spreuken.

Trudi Guda geeft in Vogel op het licht haar kritiek op de ontwikkeling in Suriname. Deze is veel meer in symbolen verpakt die ontleend zijn aan elementen in de natuur. Uit liefde voor het land, tederheid bij een nieuw leven en aandacht voor de geschiedenis put zij hoop. Liefde voor Suriname, de schoonheid en warmte, speelt bij Paul Middellijn in Sranan ju son een belangrijke rol. De kou en de flats in Nederland laten hem bezig zijn met het vraagstuk remigratie.

Wat Jit Narain in zijn gedichtenbundel Geweld loont/Hinsa-parsad wil zeggen, wordt mij maar ten dele duidelijk. Niet alleen omdat ik het Sarnami Hindi niet kan lezen, waarin hij een aantal gedichten schrijft, maar de overige krijgen, hoe concreet zijn woorden ook zijn, in hun samenhang van woorden nauwelijks betekenis. Wat wel duidelijk wordt is de strijd tegen zijn religie.

De Surinaamse dichter toont aan dat het vraagstuk van zijn identiteit nog niet is opgelost. De Surinamers in Nederland merken dat de ethnocentrische houding van de Westerse wereld nu nog weinig ruimte overlaat voor acceptatie van een andersgekleurde cultuur. Vanuit deze positie moet de Surinaamse schrijver heel wat obstakels overwinnen voor er werk van hem gepubliceerd wordt. Voor een roman zijn veel geld, een uitgever en een groot verspreidingsgebied nodig, die de Surinaamse schrijver, bij gebrek aan dit alles in Suriname, dan in Nederland zal moeten zoeken. Onzekerheid over de beheersing van het Nederlands, kan dan een rol gaan spelen. Zo bestaat de Surinaamse literatuur uit een klein aantal romans en een groot aantal gedichtenbundels. Deze zijn namelijk nog wel op eigen kosten uit te brengen en geven de dichter de vrijheid de taal te gebruiken die hij wenst. In deze verzameling gedichtenbundels is te zien dat velen toch de voorkeur geven aan het Nederlands.

Maar evengoed wordt zichtbaar dat de Surinaamse dichter open staat voor het onrecht dat zijn volk wordt aangedaan en als woordvoerder optreedt om dit naar buiten te brengen. De samenleving, hier en in Suriname, zou zijn oren open moeten houden voor de kritische stem van de dichter.

[p. 104]

Gedichtenbundels

Barron, Gerrit. 1981. De geest rispt op. Soravismen uit een kokosnoot. Moengo.

Cairo, Edgar. 1980. A nowtoe foe mi ai / In de nood van het aangezicht. In de Knipscheer, Haarlem.

Cairo, Edgar. 1982. Powema di rutu / Gezangen van oorsprong en toekomst. In de Knipscheer, Haarlem.

Choenni, Gharietje. 1980. Asa /Hoop. Gedichten in het Nederlands, Sarnami Hindi en Sranan Tongo.

Dobru, R. (ps. van Robin Ravales). 1982. Boodschappen uit de zon. Gedichten 1965-1980. Meulenhoff, Amsterdam.

Drenthe, Eugène. 1982. Skuma / Schuim. Puwema taitai / poëziebundel. Cappelle aan den IJssel.

Gangadin, Rabin. 1980. Desaveu. Delft.

Gangadin, Rabin. 1982. Een zeldzame kamer. Arbeiderspers, Amsterdam.

Guda, Trudi. 1981. Vogel op het licht. Paramaribo.

Helman, Albert. (ps. van Lou Lichtveld). 1982. Semi-finale. Verzen. Nijgh & van Ditmar, 's-Gravenhage.

Kolf, Eddy. 1980. Maswa. Gedichten. IJsselstein.

Middellijn, Paul. 1981. Sranan ju son. Puwema. Rotterdam.

Narain, Jit *(ps. van Jit Baldewsingh). 1980. Geweld loont / Hinsa-parsad. Den Haag.

Singh, Sylvia. 1981. Feelings. Zwijndrecht.

Sweet, Alex A. 1981. Strijd voor een betere mentaliteit. Paramaribo.

Tide tamara... dichten voor het volk. 1981. Door C. Raalte, S. Comvalius, A Karg e.a. Utrecht, Surinaams Volkscultureel Assemblee.

With, Julian S. 1981. De weerzinwekkende worsteling. Utrecht.

With, Julian S. 1980. De wereld op zijn kop. Utrecht.

Wols, Frits. 1981. Surine cyclus. Gedichten. Vlaardingen.

De auteur

Ina van Peperstraten (geboren in 1953 te Odijk (Utr.)) volgde de opleiding tot bibliothecaris-documentalist aan de Bibliotheek en Dokumentatie Akademie ‘Frederik Muller’ te Amsterdam. Heeft gewerkt bij Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis Amsterdam, Kluwer Uitgeverij Utrecht, Volkskrant redactie-documentatie Amsterdam, en is sinds 1979 bij de Stichting Landelijke Federatie van Welzijnsstichtingen voor Surinamers te Utrecht werkzaam.