OSO. Tijdschrift voor Surinaamse Taalkunde, Letterkunde en Geschiedenis. Jaargang 1

[p. 27]

Naar een maatschappij-kritische poezie: poëzie als middel
Oscar Kemble

Respeki arkiman,

Tide mi sa wani foe broko wan spesroetoe tori nanga joe.

Wan tori di sa marki powema leki wan jepi foe skoro wi denki feti fri foe ala sortoe katibokatibo foe jeje, skin, denki.

Geachte aanwezigen,

Ik ben mij ervan bewust, dat bepaalde toehoorders zich geen raad zullen weten met een dergelijke aanzet tot mijn spreekbeurt, en het door mij aan te vatten onderwerp van gesprek nu nog niet kennen, omdat ik immers een taal sprak, die men niet verstaat en/of beheerst. Hiermee heb ik al direct een belangrijk probleem van de dichter in relatie tot zijn publiek aangeroerd, nl.: in hoeverre spreekt de dichter, meer in het algemeen de kunstenaar, een taal die in de letterlijke en figuurlijke opvatting door zijn publiek wordt begrepen.

Bij mijn presentatie van het onderwerp ‘Naar een maatschappij-kritische poëzie: poëzie als middel’ hangt het laatste af van zoveel meer zaken dan louter en alleen het gebruik van de Nederlandse taal. Ik doel hierbij o.a. op zaken als: maatschappelijke achtergronden, ideologische bepaaldheid, politieke keuze. Gaan begrijpen, en begrepen worden, niet veel verder dan het louter hanteren van een gemeenschappelijk communicatiemiddel? Tegelijkertijd maken gemeenschappelijke achtergronden, ideologie en politieke keuze of richting het mogelijk, dwars door verschillende taalgebieden heen solidariteit - ook internationaal - tot stand te brengen. Het hier in behandeling genomen onderwerp koerst niet enkel op de erkenning van de sociaal-politiek geëngageerde dichter, maar tevens op maatschappelijk relevante poëzie. Kortom, naar poëzie als middel tot bewustwording en hulpmiddel bij de bevrijding van de onderdrukte mens.

De dichter en zijn werk staan hier ten dienste van de beweging van de bevrijding. Het betreft hier beslist niet een inbreuk op de persoonlijke onafhankelijkheid van de kunstenaar, auteur of dichter: eerder het achterhalen van zijn betekenis voor de beweging van de bevrijding van de massa. Zulks door kunstenaar en kunstwerk te bezien tegen de achtergrond van de maatschappelijke context waarbinnen het product tot stand komt en de direct of indirect daarin tot uitdrukking komende keuze(s) voor of tegen de zaak van bewustwording en bevrijding van de massa.

Ik teken direct daarbij aan, dat evenals wetenschappelijke neutraliteit een onding is en verdoezeling van de impliciet door de wetenschapper gedane

[p. 28]

keuzes inhoudt, kunst als een hyper-esthetische en van alle maatschappelijke bepaaldheden onafhankelijk creatief-product opgevat, een mystificatie van politiek-ideologische stellingnames van de kunstenaar kan betekenen.

Laten wij aan die wetenschappers die in een dergelijke neutralistische opvatting verhuld gaan, het volgende vers meegeven: (Uit Poëzie als middel van O. Kemble)

- Aan allen

die weigeren

zich uit te spreken

en onder het mom

van wetenschappelijkheid

de Kapitalist

toerusten

met effektieve uitbuitingstechnieken

- Aan allen

die ontkennen

dat feiten

door waarden

begiftigd zijn

en in naam

van intellektuele neutraliteit

wetenschap

als altijd en overal

geldige vanzelfsprekendheid

eeuwigheidswaarde toekennen

- Aan al deze

wetenschappers

die juist

door weigering

impliciet de keuze deden

kan ik verzekeren

dat de erosie

reeds is ingetreden

die deze nieuwe Godheid

spoedig van

zijn voetstuk

zal doen neerstorten.

Om achter de verhoudingen te komen moeten wij als het ware verder kijken dan de tot gedicht gecomponeerde woorden. Immers, het gedicht is, in onze opvatting, middel tot een doel dat buiten zichzelf is gelegen. Het reikt verder dan een louter mooie compositie.

Corly Verlooghen zegt in zijn bundel Glinsterende Revolutie over dat ‘verder kijken’:

(kleine handleiding voor de lezer)

[p. 29]

 

De woorden volgen rakelings op elkaar

 

twee regels vormen reeds een heel gedicht

 

 

 

maar de gedachte die in het verlengde ligt

 

van elk woord maakt het gedicht pas waar

 

 

 

de regels lopen in en uit elkaar want

 

elk volgende verbroedert zich met één

 

die ongeschreven blijft en die alleen

 

begrepen wordt in zijn geheim verband

 

 

 

kijk dus geen woorden spel geen gedrukt gdicht

 

want elk woord sluit weer een ander in

 

 

 

en waaiert open wijst naar een nieuwe zin

 

zoek slechts kontakt met het onzichtbaar gedicht

Het gaat dus bij maatschappij-kritische poëzie om méér dan een persoonlijke creatie van binnen uit de kunstenaar.

De stellingname van de biografische benadering (een van de oudste methoden van de literatuurwetenschap) dat ‘de duidelijkste oorzaak van een kunstwerk zijn schepper, de schrijver’ is, zoals gesteld wordt in Theorie der literatuur door R. Wellek en A. Warren, dient op zijn minst te worden gerelativeerd. Men kan zich gaan afvragen wat ‘de duidelijkste oorzaak’ is van de schrijver, de leraar, de timmerman. Belanden wij dan niet weer in de sfeer van productieverhoudingen? Waarin ook de schrijver gevangen zit?

Is hij als auteur dan geen deel meer van zijn eigen maatschappij? Zeker kan de auteur kiezen voor een in zijn kunstwerk vervatte droomwereld, en zijn ogen sluiten voor de maatschappelijke ellende om zich heen. Maar startpunt voor zijn droom en/of vlucht uit de maatschappij is de eigen, maatschappelijk bepaalde situatie ook voor die kunstenaar die in zijn ivoren toren kruipt. Zelfs daar waar ons een complete fantasie-wereld wordt voorgespiegeld als afweermiddel tegen al het bestaande.

‘Een Russisch socialist, Georgi Plekhamov, gelooft dat de l'art pour l'art-doctrine zich ontwikkelt als kunstenaars een gevoel hebben van ‘een hopeloze tegenstelling tussen hun eigen doelstellingen en de doelstellingen van de maatschappij waartoe ze behoren, kunstenaars moeten dan zeer vijandig tegenover hun maatschappij staan en geen hoop hebben om die te veranderen’, aldus Wellek en Warren, die verderop in hun boek beweren dat de schrijver niet alleen door de maatschappij beïnvloed wordt, maar: die invloed is wederzijds.

Kunst geeft het leven niet louter weer, maar geeft er ook vorm aan. Mensen zullen soms hun leven inrichten naar de fictieve helden en heldinnen, aldus R. Wellek en A. Warren. Dit schetst de ideologische implicatie van het kunstwerk op het publiek. Derhalve is de politieke keuze, de ideologische stellingname, het kleurbekennen van de auteur zo belangrijk voor de strijd van de onderdrukten. Dat het voornamelijk deze door maatschappelijke omstandigheden bepaalde keuze is die vorm en inhoud en ideologische waarde van het kunstwerk bepalen, moge ook blijken uit het feit dat de sociale afkomst van de kunstenaar en auteur niet noodzakelijk een bepaalde sociale ideologie en solidariteit met de eigen klasse hoeft mede te brengen. Een duidelijk voorbeeld is Dew Rambocus, die zich in zijn jonge-progressieve jaren in zijn

[p. 30]

gedichten geheel identificeerde met de volksklasse, hoewel hij uit een elitair-traditioneel-hindostaans gezin afkomstig is.

Benadrukking van de maatschappij-kritische of emancipatorische kunstrichting tot bevrijding van de onderdrukte massa, doet terecht vermoeden dat er een andere niet maatschappij-kritische richting bestaat. Tijd en ruimte zijn niet toereikend om dit punt hier uit te werken

In de ontwikkeling van de Surinaamse kunst en cultuur is het aspect van de strijd en bevrijding van meet af aan aanwezig geweest. Zo lezen wij, en ik vertaal vrij uit Creole Drum van Voorhoeve e.a. ‘dat in de Creoolse samenleving liederen teder of humoristisch zijn, maar ook als dodelijke wapens gebruikt kunnen worden’.

In het verleden hebben straatconcerten in Paramaribo geleid tot verbeten gevechten. Suriname is waarschijnlijk één van de weinige plaatsen in de wereld waar herhaaldelijk door de wet bepaalde muziekuitvoeringen werden verboden (bijvoorbeeld op 19 november 1828 en in 1833).

De Surinaamse strijdcultuur heeft vooral duidelijke vormen aangenomen via Anton de Kom, Michael Slory, Dobru, Verlooghen zelf en anderen. Maar ook Shrinivasie, die in Anjali oproept tot strijd:

‘Sta aan de poort
en verdedig het erf
sta op het erf
en verdedig
het huis’

Men mag wat Corly identificatie en identiteitspoëzie noemt ook duiden als maatschappijk-kritische poëzie.

Een van de jongste vertegenwoordigers van deze kunststroming binnen de Surinaamse kunstproductie, is naar mijn overtuiging Paul Middellijn, een dichter die heel treffend relaties weet te leggen tussen de ontbloting van de door Nederlandse historische interpretaties verdoezelde Surinaamse identiteit en zijn kritiek op de huidige Nederlandse milieuvervuiling. Zo stelt hij in ‘Sranan ju son’: Nee, laat de Rijn mijn hoofd niet binnenstromen via ‘ons land’ bij Lobith

noch via verwrongen gedachten en dogma's
nee niet nogmaals........
kan ik er wat aan doen
dat de Rijn nu Nederland bestookt met chemisch afval
uit heel Europa?

Men kan van mening verschillen met Julio Cortâzar over de juiste lezing voor recrutering van staatslieden, maar de betekenis van kunstenaars komt mede tot uiting in het volgende citaat: ‘Kunstenaars en intellectuelen kunnen echter voor de bevrijding van hun volk een maximum aan verbeeldingrijke en experimentele mogelijkheden aanleveren; alleen als de beweeglijkheid van hun geest de politiek doordesemt, is vernieuwing mogelijk. Werkelijke staatslieden verkeren dan ook in kringen van schrijvers en denkers: daar teke-

[p. 31]

nen de crisissen en de oplossingen zich het eerste af’.

Ik stel uw geduld, beste toehoorders, niet langer op de proef. Tot slot wil ik slechts meegeven wat J.F. Vogelaar t.a.v. kunst als kritiek stelt nl.: ‘Wanneer de bedoeling is Kunst te beoordelen naar de mate waarin ze hulpmiddel kan zijn tot bevrijdmg, is de konsekwentie hieruit dat het uiteindelijke belang niet in de Kunst ligt maar daarbuiten, bij degenen voor wie ze een middel tot politieke emancipatie zou kunnen zijn’.

Dit betekent dat kunst niet alleen een nieuw publiek zal moeten zoeken maar ook zichzelf zal moeten herzien. De politieke kwaliteit van de zo gedefiniëerde Kunst hangt af van de verbinding van de emancipatorische mogelijkheden van Kunst met de praktijk van verandering op economisch, politiek en sociaal niveau.

Kan men, dit alles gelezen en gehoord hebbend, nog stellen dat Dé kunstenaar diegene is die de eigen maatschappelijke bepaaldheden ontkent?

De auteur

Oscar Kemble (geb. 1942, te Paramaribo) is onderwijzer van beroep. Heeft als onderwijs-consulent gewerkt voor Surinaamse Stichtingen, o.a. Welsuria. Werkt nu bij de Stichting Landelijke Federatie. Studeert politicologie en verzorgt regelmatig lezingen over politiek en cultuur. Zijn schrijversnaam is Blaw-Kepanki. Hij publiceerde o.a. Powema foe Blaw-Kepanki (1971) en Wroko Bari (1973).