Onze Eeuw. Jaargang 18

[p. 129]

Geoffrey Chaucer's vertellingen van Kantelberg.
De vertelling van den rechtsgeleerde.
Vertaald door A.J. Barnouw.

Inleiding.

De legende van Constance is een middeleeuwsche odyssee, het miraculeus verhaal eener omdoling tusschen het oost en het west der toenmaals bekende wereld. Van Rome naar Syrië, van Syrië naar Noordhumbrië, van Noordhumbrië terug naar Rome, voert de dichter zijn heldin haar kringloop van ellenden rond. En even verscheiden als het tooneel der handeling is de stof waaruit het wonderverhaal is saamgeweven: Romeinsche historie, Germaansche verdichting en bijbelsche godsvrucht hebben de motieven geleverd voor het bonte web.

Germaansche verbeelding gaf het stramien: de wreede, bloedschendige sprook van het meisje dat, door haar eigen vader ten huwlijk begeerd, haar weigering boet met het verlies van haar handen en, aldus verminkt, de wildernis invlucht. Daar wordt zij gevonden door een koning, die haar zijn vrouw maakt. Na de bruiloft trekt hij ten oorlog,

[p. 130]

en in zijn afwezigheid baart zij een zoon. De booze schoonmoeder brouwt kwaad met een valschen brief aan den koning, waarin zij belasterd wordt, en met een tweeden, zoogenaamd van den koning, met het bevel haar te straffen. Zij wordt met haar kindje verbannen en zoekt een heenkomen over zee. Door een wonder krijgt zij nieuwe handen van goud, waardoor ze voor haar man niet dadelijk herkenbaar is wanneer hij haar bij toeval weer ontmoet. Pas door het gedrag van zijn kind komt hij tot de ontdekking wie zij is, en wordt zij met haar man hereenigd.

Over gansch Europa heeft het Germaansche volk die sprook verbreid¹⁾. De Angelen brachten ze mee naar Britannië en daar werd ze gelocaliseerd. De sprookjeskoning die de verstootene trouwde werd de Aelle der historie, de Noordhumbrische koning van Deira en vader van dien Eadwine dien Paulinus bekeerde. Het motief der verminking²⁾, een koningin onwaardig, verviel, en tot meerder glorie van het Engelsche koningshuis werd de naamlooze die Aelle zijn vrouw maakte een dochter en moeder van Romeinsche keizers. Maar ook het Oosten werd betrokken in het aldus gewijzigde verhaal: de beraamde bloedschande die de heldin op haar langen dooltocht drijft - bewaard in een anderen literairen uitlooper van den sprookjesstam, de historie van Helena van Constantinopel³⁾ - werd vervangen door een ander motief dat de eer van den keizerlijken vader ongerept liet: een huwelijk der keizersdochter met een heidensch vorst in Azië werd de oorsprong van haar lange ellende. En de heldin der historie, de

1) Wie daarover meer wil weten zij verwezen naar Ed. Suchier's verhandeling in zijn editie der Oeuvres poétiques de Philippe de Rémi, Sire de Beaumanoir (Soc. des anc. textes fr. 18) I pp. LVIII-LXXII.

2) Men zie over dit motief het artikel van Graaf T. de Puymaigre, La Fille aux mains coupées, in de Revue de l'Histoire des Religions, X, 193-209.

3) Vgl. De Vrouwen-peerle ofte dryvoudighe Historie van Helena de Verduldighe, Griseldis de Saeghtmoedige, Florentina de Getrouwe, nieuwelyckx gheprint door Joh. Enschedé ende Sonen te Haerlem, ghelijck aen de uytgave van Martinus Verdussen, Antwerpen 1621, voor C.A.J. van Dishoeck 1910.

[p. 131]

verminkte der heidensche sproke, werd een voorbeeld van Jobschen ootmoed en verduldigheid, een zinnebeeld van het vervolgd en zegevierend Christendom.

Het was in dezen vergevorderden staat van ontwikkeling dat de Engelsche dichter de legende vond te boek gesteld. Want Chaucer heeft haar niets anders geschonken dan de schoonheid van zijn dicht. Door zijn vers is de vertelling van den rechtsgeleerde het schoonste der vele verhalen waarin ons de historie van Constance is overgeleverd¹⁾. Het werk waaraan Chaucer de geschiedenis kant en klaar ontleende was de Anglo-Normandische kroniek van den Engelschen Dominicaner Nicholas Trivet uit het tweede kwart der veertiende eeuw. Vanwaar deze weer de historie had van ‘la pucele Constance’ is niet meer na te gaan. Hij beweert ze te hebben ontleend aan ‘les aunciene cronikes de Sessounz’, de oude kronieken der Sassen, maar de juistheid dier bewering is aan gegronden twijfel onderhevig. Trivet mag het geweest zijn die de liefde van den sultan voor Constance tot uitgangspunt der historie maakte, want het motief van het bloedschendig huwelijk, waartoe in sommige versies de paus nog wel zijn zegen geeft, moet de predikheer met Chaucer hebben verdoemd als

Een storie al te gruwelijk om hooren. (v. 84)

Zou in dit oordeel van den dichter over de geschiedenis van ‘den snooden vorst Antiochus’ misschien het bewijs zijn te zien dat Chaucer den oorspronkelijker vorm der sproke kende? In de Engelsche romance van Emare, een andere literaire avatar van de schoone zonder handen der oude vertelling, is het motief der bloedschande bewaard:

Dowgter, y wyll wedde the,
Thow art so fresh to beholde,

en Chaucer, die de romance kan gekend hebben, heeft misschien met zijn kritiek op hetzelfde motief in het ver-

1) Over die literaire bewerkingen zie men Suchier (ut supra) en Gough, The Constance Saga (Palaestra 23, 1902).

[p. 132]

haal van vorst Antiochus een rechtvaardiging bedoeld van den voorkeur dien hij, boven de voorstelling der romance, aan de min stuitende lezing van Trivet gaf. Men heeft in dien uitval tegen ‘Tyro Apollonius’ wel een zijdelingschen aanval willen zien op zijn vriend en kunstbroeder John Gower, die in het achtste boek zijner ‘Confessio Amantis’ die booze historie heeft opgenomen. Maar juist het incident waartegen de rechtsgeleerde om het kras realisme der beschrijving bezwaar maakt is niet te vinden bij Gower, die het onkuische geval met kiesche ingetogenheid verhaalt¹⁾.

Ook de legende van Constance heeft Gower naverteld, eveneens naar Trivet, en een vergelijking van zijn nuchter, droog verhaal met de vertelling van den rechtsgeleerde geeft relief aan de schoonheid die Chaucer heeft weten te scheppen uit zoo onaantrekkelijke stof. De materie toch heeft, voor den modernen lezer althans, luttel bekoring: de doubleering van het motief der aan de golven prijsgegeven vrouw verzwakt nog het zweem van belangstelling dat het begin harer lotgevallen mocht hebben gaande gemaakt. Want tweemaal zwalkt Constance eenzaam om op zee, tweemaal vindt zij herberg bij een vreemde, tweemaal wordt ze bij dien vreemde door koning Alla gevonden. Maar voor Chaucer is alle voorval slechts de bewogen achtergrond waartegen de schoone gestalte van Constance uitschijnt. Zijn gedicht herinnert aan die primitieve voorstellingen van martelaars, waarop de heilige staat afgebeeld tegen een terrasgewijze wijkend landschap dat de verschillende episoden der martelie vertoont. Bij Trivet en Gower is die verscheidenheid van incident niet achtergrond maar het schilderij zelf, en de figuur van Constance het stereotiepe middelpunt van ieder onderdeel dier gebroken compositie. Doch Chaucer's heilige treedt uit de bontheid van haar lotgeval naar voren in het aureool van haar martelaarschap, dat de kleurigheid van den achtergrond

1) Shakespeare dramatiseerde Gowers vertelling in zijn Pericles en laat den dichter zelf als proloogspreker optreden voor vier van de vijf bedrijven.

[p. 133]

overschittert. In de woorden waarmee zij afscheid neemt van haar moeder en vader, in haar gebeden tot Christus en Maria, in de troostende liefkoozing van haar klein kindje, altemaal verzen die niet een echo van Trivet maar een weerklank zijn van Chaucer's eigen meegevoel, trilt een pathos dat aan dit vlekkeloos toonbeeld van Christendeugd een menschelijkheid geeft waardoor ook ons modernen, van idealiseering afkeerig, de figuur van Constance vermag te ontroeren¹⁾

1) Hoe kwam Chaucer er toe dat pathos te doen spreken uit den mond van den rechtsgeleerde, dien berekenenden slimmerd,

Die sloeg uit zijn beroemdheid en zijn weten
Menigen tabberd en vacatiesom?

Moet ook hier de keuze der vertelling den verhaler typeeren, en is er ironie in het contrast tusschen de zelfzucht van den man en de zalving waarmee hij spreekt van haar

Die volgt in al heur werken Deugds geboon,
Heur hart een kamerkijn van heiligheid,
Heur hand een dienaar milder kariteit?

Oorspronkelijk schijnt de dichter hem een andere vertelling te hebben toegedacht. De inleidende bespiegeling over den vloek der armoede past beter bij het karakter van den man, en houdt zoo weinig verband met de legende die hij verhalen gaat dat er goede grond is voor het vermoeden dat ze eigenlijk tot proëem voor een ander verhaal was bestemd. In den Proloog tot de Legend of Good Women maakt Chaucer, in een opsomming van zijn werken, onder meer melding van

The Wreched Engendring of Mankinde
As man may in Pope Innocent yfinde.

Die drie eerste stanzas nu, waarin de Rechtsgeleerde den vloek der armoede schildert, zijn ontleend aan een passage in De Contemptu Mundi sive de Miseria Conditionis Humanae van Paus Innocentius III, en het is meer dan waarschijnlijk dat we in den proloog tot de legende van Constance een berijmd fragment over hebben van The Wreched Engendring of Mankinde, het prozaverhaal dat den rechtsgeleerde oorspronkelijk was toegedacht. Daarmee zou ook verklaard zijn hoe de verteller beweren kan in proza te zullen spreken (V. 96), even voordat hij zijn verhaal in verzen begint. Toen de dichter later van plan veranderde - misschien omdat The Wreched Engendring of Mankinde, voorbarig onder zijn werken genoemd, bij een vluchtigen opzet was gebleven - zal hij fragmenten van zijn onaf prozawerk in den stanzavorm der legende van Constance hebben berijmd om ze

[p. 134]

¹⁾.

1) in het kader te passen van het nieuwe verhaal. Aan de onverwachte wending die de gedachtengang dier vijf inleidende stanzas neemt, zijn de sporen dier inlijsting, naar mij voorkomt, nog te erkennen: de vloek der armoede leidt den dichter tot de lof van den rijkdom, maar de rijke kooplui, die wel vroolijk op den Kerstmis mogen dansen, worden met een gedachtesprong die ons ver weg voert van alle bespiegeling over arm en rijk, geprezen als de vaders van loopmaren en vertelsels, een gezochte overgang tot de legende, die met een verhaal van reizende kooplui aanheft en door een vader van loopmaren aan den rechtsgeleerde heet verteld te zijn. Dat The Wreched Engendring of Mankinde een prozawerk had moeten worden meen ik te moeten opmaken uit de wijze waarop Chaucer in zijn Legend of Good Women er van gewaagt. Er bestaan van den Proloog tot dit werk twee verschillende redacties die beide dezelfde lijst van werken bevatten. Alleen The Wreched Engendring of Mankinde ontbreekt in de eene, die vrijwel algemeen voor de oorspronkelijke wordt gehouden. Bij de omwerking heeft de dichter, achter de verzen der eerste redactie die van zijn Boethius gewagen, de vermelding der vertaling van Innocentius derwijze ingelascht dat er bezwaarlijk iets anders uit te lezen valt dan dat ook deze in proza was:

And for to speke of other besinesse,
He has in prose translated Boece,
And of the Wreched Engendring of Mankinde,
As man may in Pope Innocent y-finde.

[p. 135]

De woorden van den waard tot het gezelschap.

De waard die zag wel dat de klare zonne

Van haar kalenderboog¹⁾ had afgeronne'
Een vierdedeel en nóg een goed half uur,
En schoon geen grondig kenner der natuur
Wist-ie toch wel wat dag het was: de achttiende
Dag van April, die Mei tot bode diende.
Ook zag-ie dat de schauw van iedren stam
Tot net zoo wat dezelfde lengte kwam
Als de opstand waar ze door geworpen was,
Zoodat ie uit die schauw de wijsheid las
Dat Phebus, die zoo helder was ontglommen,
Al vijfenveertig graden was geklommen,
En voor dien dag, althans op deze breedte,
Was het tien uur, dat kon je daaraan wete'.
En plotseling wierp-ie zijn klepper om
En zei: ‘Goevolk, ik waarschuw heel den drom:
Eén verrel van den dag is over thans.
Nou, bij de liefde Gods en Sinte Jans,
Verliest me toch geen tijd, zoover je mag,
Goevolk, de tijd gaat omme, nacht en dag.
Ze ontsluipt ons, 't zij terwijl we zoetjes sluimen,
Hetzij doordat we wakend haar verzuimen,
Net als de stroom die van de bergen rent
Naar 't lage land en nimmer ommewendt.
Méér jammert wijze Seneca omdat
Hij tijd verloor dan opgepotten schat.
Want van verloren have is verhaal,
Maar tijdverlies verderft ons altemaal.
Je ziet ze nooit weer, ben je ze eenmaal kwijt,
Zoomin als Machtelken heur maagdlijkheid,

1) Kalenderboog: The ark of his artificial day, d.i. de dag tusschen zonsop- en ondergang. De ‘natuurlijke’ dag is het etmaal.

[p. 136]

 

Wanneer ze die verloor met dertel mallen.

 

Dus niet in luiheid roesten met ons allen.

 

Heer Rechtsgeleerde, bij je zaligheid,

 

Vertel es wat. Ge hebt u neergeleid

35

Bij onze afspraak, en uit vrijen wil

 

Beloofd te zullen doen wat ik beveel.

 

Houd die belofte en kwijt u van uw schuld,

 

En daarmee hebt gij uw devoir vervuld.’

 

‘Waard’, sprak-ie, ‘depardieux¹⁾, ik ben je man;

40

d'Afspraak te breken ben ik niet van plan.

 

Belofte toch maakt schuld, en 'k stel een eer

 

In 't houden van de mijn - wat wilt ge meer?

 

Want ieder die de wet aan andren stelt

 

Bedenke dat ze ook voor hemzelven geldt.

45

Zoo wil mijn tekst. En echter, dat ge 't weet,

 

'k Heb zóó maar niet een schoon verhaal gereed.

 

Doch Chaucer, schoon ie luttel zich verstaat

 

Op kunstig rijmen en te dichte' op maat,

 

Vertelde er, in zulk Engelsch als ie kan,

50

Van oude tijden, dat weet alle man.

 

En zoo ie, goede lien, ze niet vertel

 

In 't één boek, dan vertelde-ie ze ieuwer el.

 

Hij zei van allerhande mingeval,

 

Meer dan je bij Ovide vinden zal

55

In dat aloude boek Epistulae²⁾.

 

Waartoe ze weer verteld sinds Chaucer 't dee?

 

Hij zei van Ceys en zijn Alcione³⁾

 

In jonger jare', en sinds van iedre schoone,

 

Van al die eedle vrouwe' en amoureusen.

60

Wie lust heeft in zijn dikke boek te neuzen,

 

Dat heet Cupido's Heiligenlegende⁴⁾,

 

Die kan er lezen van de wreede ellende

 

Der Babilonsche Thisbe; van Lucreet;

1) de par is oorspronkelijk de part, van den kant van, in den naam van.

2) Chaucer bedoelt de ‘Heroides’, de Heldinnebrieven, als Vondel ze noemt.

3) In ‘The Boke of the Duchesse’ (v.v. 62-220), gedicht in 1368.

4) Beter bekend als ‘The Legend of Good Women’.

[p. 137]

 

Hoe Dide om valsche' Eneas zich verdeed;

65

Hoe Phillis boom werd om haar Demophon;

 

De klacht van Dianier, van Hermion;

 

Van Adriane en van Isiphilee,

 

Het dorre eiland rijzende uit der zee;

 

Leander die verdronk om Erro's minne;

70

Eleyne's tranen, en de ontstelde zinne'

 

Van Brixseyde en van u, Ladomya;

 

De wreedheid ook van u, o Medea,

 

Die de eigen kleinen ophingt bij den hals,

 

Omdat ge uw Jason vondt in liefde valsch.

75

O Ypermystra, Penelópe, Alceste,

 

U prijst-ie onder vrouwen als de beste¹⁾.

 

Maar met geen enkel woord en deelt-ie mee

 

Het vuig exempel van die Canacee,

 

Die sliep met haren eigen broeder bij.

80

Van zulke booze histories zeg ik ‘fij’.

 

Noch dat van Tyro Apollonius²⁾

 

Hoe bij den snooden vorst Antiochus

 

Zijn eigen kind haar maagdom heeft verloren,

 

Een storie al te gruwelijk om hooren,

85

Als ie zijn dochter neersmijt op den grond.

 

En daarom is het dat ie nooit bestond

 

In een van zijn histories te vertelle'

 

Van zulke ontaarde gruwelen der helle.

 

Noch zult ge zien dat ik er van gewaag.

90

Maar waar mijn stof gevonden voor vandaag?

 

'k En wierd niet graag geleken, g'looft me des,

 

Bij muzen die men noemt Pierides³⁾.

 

Metamorphoseos weet wat ik meen.

 

Maar, niettemin, 'k en roeke niet een peen

1) In deze lijst van ‘Heldinnen’ ontbreken de namen van Cleopatra en Philomela, wier historie in de ‘Legend of Good Women’ is opgenomen, terwijl deze zwijgt over de lotgevallen van acht der hier genoemden: Deianira, Hermione, Hero, Helena, Briseis, Laodameia, Penelope en Alcestis.

2) i.e. Apollonius de Tyro, een geschiedenis uit de Gesta Romanorum, door Gower naverteld en gedramatiseeerd in Shakespeare's Pericles.

3) De dochters van Pierus, die het durfden opnemen tegen de Muzen, en tot straf in eksters werden veranderd.

[p. 138]

95

Of 'k na hem kom met hallefbakken waar,

 

Hij make rijme', ik spreek in proza maar.’

 

Dat zeggend ging ie, met een strak gelaat,

 

't Verhaal vertellen dat gij hooren gaat.

De proloog tot de vertelling van den rechtsgeleerde¹⁾.

O staat van armoed', o vervloekte plage,
Van honger, dorst en koude vast verzeld,
Gij schaamt u in uw hart om hulp te vrage',
En vraagt ge geen, dan wordt ge zoo gekweld,
Dat nood uw stilverborgen kwale meldt!
Al wilt ge niet, u noopt de harde zorge
Uw nooddruft of te stele', of beedle', of borge'.

Christus beschuldigt ge in uw bitterheid
Dat hij misdeelt den tijdelijken schat.
En zondig maakt ge uw naaste een verwijt,
Zeggend: ‘Ik heb gebrek en jij hebt zat,
Maar boeten zul je, ja, bij dit en dat,
Wanneer je gat zal branden in den gloed,
Omdat je de armen in hun nood niet voedt’.

Maar luister hoe het woord luidt van den wijze:
‘Bet is te sterven dan te leve' in nood’.
‘Uw eigen buurman zal de deur u wijze'.
Wanneer gij arm zijt gaat alle eerbied schoot’.
Neem ook dit woord waarmee de wijze sloot:
‘Den armen man is elke dag een vloek’.
Neem acht dan en verzeil niet in dien hoek.

1) De drie eerste stanzas zijn een poëtische paraphrase van een passage in De Contemptu Mundi, sive de Miseria Conditionis Humanae (L. I. c. XVI) van Paus Innocentius III. Zie de Inleiding, blz. 133.

[p. 139]

120

Wanneer gij arm zijt zal uw broer u hate',

 

En al uw vrienden schuwen u, eilaas.

 

O rijke koomens, weeldig boven mate,

 

Op dit punt zijt gij êel en ver van dwaas.

 

Gij vult uw zakken niet met dubbel aas,

125

Maar vijf en zes¹⁾, in jacht op goede kanse.

 

Wel moogt ge vroolijk op den kerstmis danse'.

 

 

 

Gij zwerft door land en zee om goud te garen.

 

Als wijze mannen kent gij heel den staat

 

Der wereld; vaders zijt ge van loopmaren,

130

Van wat van vrede en oorlog wordt gepraat.

 

Ik waar om een verhaal ten einde raad,

 

Had niet een koopman mij er één gedaan

 

Al jaren her, dat 'k zal vertellen gaan.

1) Dubbel aas was een ongeluksworp in het dobbelspel, vijf en zes daarentegen een buitenkans.

Hier begint de vertelling van den Rechtsgeleerde.

In Syrië²⁾ woonde een gilde wijleneer
Van rijke koomens, stille, brave lien.
Het zond zijn specerijen heinde en veer,
Goudlaken en satijnen bont om zien.
Hun waar was goedekoop en bovendien
Zoo nieuw dat ieder geren van ze kocht
En hun zijn eigen waar te slijten zocht.

't Geviel dan dat de meesters van dat gilde
Hun zinnen zetten op een reis naar Rome,
't Zij ze daar leute of handel drijven wilde'.
Geen bode en kon hun dienen. Zelve kome',
Dat was het kort en goed, waarvan ze droome',
En in een plaatse die hun oorbaar docht
Hebben zij daar een onderdak gezocht.

2) Trivet noemt het Sarazine, het Saracenenland.

[p. 140]

 

Zoo toefden voor een tijd die handelsmans

 

Zoo lang het hun gelustte in die stede.

150

En dus geviel het dat van vrouw Constans,

 

Des keizers dochter, in bijzonderhede'

 

De onovertroffen roem met zulker rede

 

Dien Syrischen gezellen werd geprezen

 

Van dag tot dag als gij hierna zult lezen.

 

 

155

Dit was 't wat alleman eenstemmig riep:

 

‘Ons Roomsche Keizer - 'k wensch hem Gods gena -

 

Een dochter heeft.... sinds God de wereld schiep

 

En werd, wat goed- en schoonheid annega,

 

Nimmer een aêr gekeurd haar wederga.

160

Ik bidde God dat Hij ze houde' in eere,

 

En dat zij heel Europa mocht regeere'.

 

 

 

In haar is, zonder trots, verheven schoon,

 

Jeugd zonder groenigheid of zotternij.

 

Zij volgt in al heur werken Deugds geboôn,

165

In haar sloeg ootmoed alle tirannij.

 

Spiegel is zij van alle courtesij,

 

Heur hart een kamerkijn van heiligheid,

 

Heur hand een dienaar milder kariteit’.

 

 

 

Waar was die roep, zoo waar als Godes macht.

170

Maar nu terug tot waar ik eerst van zeide:

 

Dat koopvolk heeft zijn schepen nieuw bevracht,

 

En, na den aanblik dier gebenedijde,

 

Keerden die Syriërs naar huis, volblijde,

 

En doen hun zaken als ze dêen weleer,

175

En leve' in rijkdom. Ik en weet niet meer.

 

 

 

't Geviel dat deze koomens jonste vanden

 

Bij die in Syrië had een soudaans macht.

 

Want als zij wederkeerde' uit vreemde landen,

 

Dan zou hij, heusch en minzaam als hij placht,

180

Hun maken goede sier, en wat elk bracht

[p. 141]

 

Aan nieuws uit alle land van ieder vragen,

 

Om kennis van de wonderen die zij zagen.

 

 

 

Maar, onder andere dingen, allermeest

 

Deden zij hem van vrouw Constance weet,

185

Zoo groot een adel in zoo ernst een geest,

 

Dat het dien Soudaan groote vreugde deed

 

Te denke' aan haar, tot lang het niet en leed

 

Of al zijn lust en al zijn bezigheid

 

Werd haar te minnen tot de dood hem beidt.

 

 

190

Nu wou 't geval dat in het groote boek

 

Dat menschen hemel noemen werd geschreven

 

Met sterren, voor hij lag in de eerste doek,

 

Dat liefde, eilaas, hem gaan zou aan het leven.

 

Want in 't gesternt, wien 't lezen waar gegeven,

195

Staat klaarder dan een glas, godweet, bedied

 

De dood van ieder mensch, des twijfelt niet.

 

 

 

In sterren werd, veel winters van te voren,

 

De dood gegrift van Ector, Achilles,

 

Julius, Pompejus, toen nog ongeboren,

200

't Oorlog van Thebe, en van Ercules,

 

Van Sampson, Turnus en van Socrates

 

De dood. Maar menschenbrein is al te bot

 

Dan dat het klaar kan lezen in het lot.

 

 

 

De Soudaan zond om zijn geheimen raad,

205

En - dat mijn storie niet te lang en word',

 

Hij deelt hun mede waar het hem om gaat,

 

En zweert hun: ‘zoo die gunst me niet gewordt

 

Dat ik Constans bezitte binnenkort,

 

Is 't uit met mij’, en hiet hun zonder spare'

210

Middel te vinden dat hem 't lijf beware.

 

 

 

De eene zei dit, en de ander weer wat aers.

 

Zij pleegden raad, zij wikten ende wogen.

 

Zij toonden zich subtiele redenaars,

[p. 142]

 

Spraken van tooverkonst en sluwe logen.

215

Maar toch per slot en was er in hun oogen

 

Geen voordeel te bekennen hier noch daar

 

Dan in zijn trouwen. Daar en was geen aer.

 

 

 

Dan, daarin zagen zij zoo'n zwarigheid -

 

Op goede gronden, om oprecht te wezen -

220

‘Want’, zeiden zij, ‘'t verschil is al te wijd

 

Tusschen hun beider godsdienst, dat wij vreezen

 

Geen Christenprins en zou men ooit belezen

 

Zijn kind te trouwen naar de zoete wet

 

Ons van Mahoene den Profeet gezet’.

 

 

225

En hij: ‘Ik zweer u, liever dan te leven

 

Zonder Constance, dat ik doope koos.

 

'k Moet harer zijn, al 't ander is me om 't even.

 

Ik bid u, spaart me uw ante's en uw pro's.

 

Redt mij het leve' en weest niet achteloos

230

In haar te winne' aan wie mijn leven hangt.

 

'k En draag niet lang de pijne die mij prangt’.

 

 

 

Wat baat het verder hiervan uitgeweid?

 

Ik zegge: door verdrag en ambassade,

 

Door tusschenspraak van Zijne Heiligheid,

235

Van Ridderschap en Kerk, werd men te rade,

 

Den godsdienst van Mahoene tot een schade

 

En Christi dier geloove ten geval,

 

Hetgeen ik u hierna vertellen zal.

 

 

 

De Soudaan zou met alle zijn baronnen

240

En al zijn leenmans doope anevaan.

 

Dan zou de keizer hem Constance jonnen,

 

En goud, hoeveel en heb ik niet verstaan,

 

Waarvoor voldoende borg werd aangegaan.

 

Deze afspraak werd bezworen beiderzijde.

245

Schoone Constance, ga in Gods geleide.

 

 

 

Nu zijn er, wil ik wedden, die verwachten

[p. 143]

 

Dat ik hun heel den uitzet zou vertellen

 

Waarvan de keizer, edel van geslachte,

 

Zijn dochter vrouw Constance deed verzellen.

250

Men wete wel, geen man en kan het stellen

 

In korten zin wat moeite dat zij make'

 

Ter voorbereiding van zoo hoog een zake.

 

 

 

Bisschoppen maken ten gelei zich op,

 

Heeren en dames, ridders rijk in eere,

255

En - daarmee uit - nog ander volk volop.

 

En heel de stede door laat men kraaieere'

 

Dat zeer devotelijk zich ieder keere

 

Tot Jesus Christus met gebêen, dat hij ze

 

Zegen in de echt en spoede op heur reize.

 

 

260

De dag brak aan waarop zij heen zal varen,

 

Ik zeg, de droeve noodlotsdag is daar

 

Waarop geen tijd en rest voor langer sparen,

 

Maar rechtevoort zoo rust zich heel die schaar.

 

Constance, van bekommernisse zwaar,

265

Rijst bleek van 't bedde en maakt zich op ten tocht.

 

Ze ziet wel dat niet el heur baten mocht.

 

 

 

Helaas, wat wonder is het zoo zij schreide,

 

Die henen moet naar 't onbekende land,

 

Van vrienden weg, die haar hun liefde wijdde',

270

En zich zal moeten bukken in den band

 

Van eenen, dien zij nimmer heeft gekand?

 

Mannen zijn allen goed, zoo nu als eer,

 

Dat weten vrouwen! ik en zeg niet meer.

 

 

 

‘Vader’, zoo sprak ze, ‘uw arme kind Constance,

275

Uw dochterken, zoo teeder opgetogen,

 

En moeder, u, mij liever dan het gansche

 

Heelal, behalve Christus in den hoogen,

 

Constance uw kind komt voor u neergebogen

 

Om uwen zegen. Tijd het is om gaan.

280

'k En zie u nimmermeer met oogen aan.

[p. 144]

 

Helaas, een oogwenk, en 'k aanvaard den tocht,

 

Sinds dus uw wil is, ten Barbarenoord.

 

Maar Christ die stervend ons heeft vrijgekocht,

 

Geef mij gena te werken naar zijn woord.

285

Wat is het dat ge in mij, katijf, verloort?

 

Een vrouwe leeft alleen om slaafsch en stil

 

Te doen en dulden wat haar meester wil’¹⁾.

 

 

 

In Troye niet, toen Pirrus brak den wal,

 

Eer Ylion brandde, noch in Thebe's stee,

290

Noch Romes om het kwaad door Hannibal

 

Die de Romeinen driemaal bukken dee,

 

En werd zoo teeder niet geweend van wee

 

Als, denk ik, in die kamer om haar scheie'.

 

Maar henen moet ze, of ze zing of schreie.

 

 

295

O eerste stuwenskracht, wreed firmament²⁾,

 

Dat met uw daagschen ommezwier constant

 

Het al van oost naar westen drijft en ment

 

Wat van nature wil naar d' andren kant,

 

Uw drijven gaf den hemel zulk een stand

300

Bij het begin van dezen gruwbren tocht

 

Dat wreede Mars dees echt heeft omgebrocht.

 

 

 

Zoo kronkelend een opgang is niet pluis,

 

Waarvan de heer, eilaas, van macht ontdaan,

 

Uit zijnen hoek valt in het donkerst huis.

305

O Mars, als Atazir³⁾ gaat u dit aan.

 

Onzalig zijn uw schreden, zwakke maan.

 

Gij zoekt contact waar men u niet wil zien,

1) V.v. 273-287 zijn Chaucers eigen vinding.

2) De drie volgende stanzas, vv. 295-315 zijn weer een oorspronkelijk invoegsel van Chaucer. De eerste stuwenskracht, het primum mobile, is de buitenste der negen spheren die om de aarde wentelen. Zijn ‘daagsche ommezwier’ van oost naar west is tegennatuurlijk, in strijd met die der zon van west naar oost.

3) i.e. Al tasir, dat in 't Arabisch beteekent ‘de invloed’, in het bijzonder ‘de heillooze invloed’.

[p. 145]

 

En waar 't u wel was, danen wilt ge vlien¹⁾.

 

 

 

Laas, Romes Keizer, zaagt ge geen gevaar?

310

Was daar in heel uw stede niet één wijze?

 

Kan de eene tijd niet beter zijn dan de aer?

 

Kan men zijn dag niet kiezen voor de reize?

 

Vooral waar 't menschen geldt van hoogen prijze,

 

En als men 't uur van een geboorte kent?

315

't Is, lacie, dom- of traagheid die ons schent.

 

 

 

Te schepe brachten zij de droeve schoone,

 

Plechtstatiglijk, met alle omstandigheid.

 

‘Dat Jezus Christus’, zei ze, ‘met u wone’.

 

Schoone Constance, oorlof! wat meer gezeid?

320

En zij gelaat zich of ze niet en lijdt.

 

Ik laat haar henen zeilen zoogedaan,

 

En wil terug tot mijn historie gaan.

 

 

 

Des Soudaans moeder, aller ondeugd bron,

 

Heeft nauw van 't plan van haren zoon gehoord,

325

Waardoor hij de oude offerdienste schon,

 

Of zond om haren raad al rechtevoort.

 

Zij kwamen om te luistren naar heur woord,

 

En toen ze samen ware' in vol getal

 

Zat zij en sprak als ik u zeggen zal.

1) Kronkelend heet de opgang van een planeet als hij rijst in een der zoogenaamd ‘schuine’ teekenen van den dierenriem, dat zijn zulke die bij hun opkomst boven den horizon er een scherper hoek mee vormen dan de anderen, de ‘rechte’. De schuine teekens zijn de Steenbok, de Waterman, de Visscher, de Ram, de Stier en de Tweeling. Van deze is de Ram het huis van Mars, maar ook onder de ‘rechte’ teekens is er een, de Schorpioen, waarvan hij de heer is. ‘Het donkerst huis,’ waarvan hier sprake is, is de Schorpioen, ‘called the house of death and of travaile, of harm, and of domage, of strife, of bataile, of guilefulnesse and falsnesse, and of wit’, als in Batmans uitgave (1582) van Trevisa's Engelsche vertaling van Bartholomeus Anglicus' ‘De Proprietatibus Rerum’ te lezen staat. ‘De maan zoekt contact waar men u niet wilt zien’ schijnt te beteekenen: de maan komt met Mars samen in de Schorpioen, maar dit teeken heet de ‘depressie’ der maan, omdat haar invloed daar het minst gunstig is.

[p. 146]

330

‘Heeren’, zoo sprak ze, ‘ieder van u allen

 

Weet hoe mijn zone zint de heilge wet

 

Van onzen Alkaron¹⁾ te laten vallen,

 

Gegeven door Gods bode Mahomet.

 

Maar hierop heb 'k voor God een eed gezet:

335

Eer zal het leven uit mijn lichaam wijke',

 

Dan 't hart de wet van Mahomet bezwijke.

 

 

 

Wat zou ons komen van dit nieuw geloove

 

Dan knechtschap voor ons lichaam en verdriet,

 

En later worden wij ter hel verschoven

340

Wijl ons geloof Mahoenes wet verliet!

 

Maar zweert mij, Heeren, dat en weigert niet,

 

Aan wat ik zeggen ga uw stem te geven,

 

En 'k weet ons heil bereid in 't ander leven’.

 

 

 

Zij stemden 't en bezwoeren, ieder man,

345

Met haar te leve' en sterve' en bij te staan,

 

En ieder zal zich moeien wat hij kan

 

Om al zijn vriende' om hullep aan te gaan.

 

En wat het was dat zij wou annevaan

 

Dat zal ik u vertellen altehand.

350

En tot hen allen sprak ze in dezen trant:

 

 

 

‘Eerst veinzen we ons ten kerstendoop bereid.

 

Koud water deert ons nauw of niet met al.

 

En ik beloof een feeste en vroolijkheid

 

Waarmee 'k den Soudaan, wed ik, kwijten zal.

355

Want wiesch de doop zijn vrouw hoe wit ook al,

 

Ze en wascht zoo licht het rood niet weder af,

 

Schoon m'er een vontvol water medegaf’.

 

 

 

O Soudanesse, wortel van verraad,

 

Virago gij, Semiramis de tweede,

360

O Slange onder vrouwelijk gelaat²⁾,

1) i.e. al Koran.

2) Een toespeling op een gangbare middeleeuwsche voorstelling dat Satan Eva verleidde in de gedaante van een slang met een vrouwehoofd.

[p. 147]

 

Gelijk de slang in helschen boei beneden,

 

Geveinsde vrouw, door uw boosaardighede

 

Wordt al wat deugd en onschuld hier verpest

 

Gebroed in u, als aller zonden nest.

 

 

365

O Satan vol van nijd van stonden aan

 

Sinds ge verjaagd werdt uit uw errefrecht,

 

Wel kent ge nog tot vrouwen de oude baan.

 

Gij hebt door Eva alle mensch geknecht.

 

Nu zoekt gij te verdoen dees Christen echt.

370

Wacharrem en eilaas, uw instrument

 

Maakt ge van vrouwen voor uw schellemsch end.

 

 

 

Dees Soudanes, die 'k dus verwijte en vloeke,

 

Liet heimelijk heur raad huns weges tijen -

 

Wat zou ik mijn verhaal te lengen zoeke'? -

375

En komt ten Soudaan eenes dages rijen,

 

Zeggend ze wou van haar geloove scheien

 

En Christendom uit priestershand ontvange'

 

Berouwvol dat ze Heiden bleef zoo lange.

 

 

 

En bad hem dat hij heur die eere jonde

380

Dat zij het Christenvolk feesteeren mocht,

 

Zeggend, ze zou hun toeven wat ze konde.

 

De Soudaan stemde in wat zij hem verzocht,

 

En heeft er haar geknield voor dank gebrocht.

 

Woorden begaven hem, hij was zoo blijde.

385

Zij kust haar zoon en liet zich huiswaart rijde'.

Explicit prima pars. Sequitur pars secunda.

(Slot volgt).