Ons Erfdeel. Jaargang 50

[p. 138]

De sleutel
Gerrit Achterberg, ‘Eben haezer’
Paul Claes

Achterberg is de Nederlandse Orpheus. De zoektocht naar de dode geliefde is zijn enige en eeuwige thema. Dit sonnet staat dan ook wat apart. In plaats van vooruit te blikken op de gedroomde hereniging blikt het terug op de beklemde kindertijd.

De dichter was de jongste zoon van Hendrik Achterberg, die koetsier was van graaf Van Lynden van Sandenburg. Na een ziekte werd hij een van zijn pachtboeren. De kleine Gerrit was zeven toen het gezin in 1912 Klein Jagersteyn betrok. De boerderij lag in Langbroek, een landelijke gemeente ten zuidwesten van Doorn in de provincie Utrecht. Wim Hazeu schetst in zijn biografie (1988) het strenge calvinisme in deze landelijke streek. Achterbergs ouders behoorden tot de Gereformeerde Bond van de Nederlandse Hervormde Kerk, oftewel de beruchte zwartekousenkerk.

Hoe modern Achterbergs vocabulaire vaak ook is, zijn woordkeus bleef getekend door de tale Kanaäns, de vrome taal van Bijbel en dominee. De titel zet de toon. Eben Haëzer, ‘Steen der hulp’, is de naam van de gedenksteen die richter Samuël plaatste na een overwinning van de Israëlieten op de Filistijnen. Daarbij sprak hij de woorden: ‘Tot hiertoe heeft de Heer ons geholpen’ (1 Samuël 7:12). Joden en christenen geven de naam soms als blijk van godsvertrouwen aan hun woning. Achterberg verweeft graag encyclopedische weetjes in zijn werk. Zo zinspeelt deze steen der hulp wellicht op het Jagersteyn, ‘stenen huis van de jager’, waar hij zijn jeugdjaren doorbracht.

Na deze Bijbelse titel ligt het voor de hand in het beginwoord (‘Besloten’) een allusie te lezen op de hortus conclusus uit Hooglied 4:12: ‘Mijn zuster, o bruid! gij zijt een besloten hof.’ Het beeld van maagdelijke ongereptheid past bij een hofstede die zich angstvallig voor de buitenwereld afsluit. De slotwoorden van het eerste kwatrijn (‘dich-

[p. 139]

te kluis’) herhalen het motief. Het woord kluis betekent etymologisch ‘afgesloten, dichte ruimte, cel’ (Latijn clausa).

Het eerste vers projecteert de ruimtelijke beslotenheid in de tijd. De zaterdagavond is een besloten tijd, waarin bepaalde handelingen uit den boze zijn. Wat in een minder vroom milieu een uitgaansavond was, is het natuurlijk niet in dit rechtgelovige gezin. De vooravond van de Dag des Heren staat al in het teken van de zondagsrust, die in gereformeerde gemeenten strikt werd nageleefd.

De avond is een tijd vol gevaren. Christenen wagen zich niet buiten op dat goddeloze uur. ‘Er was geen ziel meer buiten op dat uur’ is een veelbetekenende variant op de uitdrukking ‘Er was geen christenziel te bekennen.’ De gelovigen moeten steeds op hun hoede zijn voor de gevaren die ziel, lichaam en goed bedreigen. Angst voor het onbekende ziet zelfs boze geesten rondwaren in de blauwige mist die in dit moerassige gebied oprijst bij de schuur naast de boerderij.

Na de algemene situering concentreert de tweede strofe zich op het interieur van de hoeve. ‘Daar woonden wij bijeen met man en muis’ beklemtoont dat mensen en dieren samen onder één dak wonen. De zinspeling op de vaste uitdrukking ‘met man en muis vergaan’ voorspelt weinig goeds voor deze ark van Noach. Bij protestanten is ‘ark’ een gebruikelijke metafoor voor het gezin te midden van een vijandige wereld.

De benedenverdieping van de boerderij, zo lezen we bij Hazeu, bestond uit een voorkamer, een zijkamer en een keuken. Daarachter lag de deel (de niet bewoonde opslagruimte) met de koeienstal. Opnieuw krijgt de taal een Bijbelse klank. In Exodus 26:28 wordt ‘richel’ gebruikt voor de dwarsbalken in het getimmerte van de Ark des Verbonds. De ‘richel vuur’ is kennelijk een schuin invallende lichtbundel. De metafoor doet denken aan de Zuid-Nederlandse ‘lichtbalk’. Zo schrijft Guido Gezelle in De zonne rijst (Tijdkrans) over een kerkinterieur: ‘'t gaan balken lichts / dwers door den choor.’

Door de koperen petroleumlantaarns ‘goudlampen’ te noemen, geeft de dichter ze de allure van de gouden kandelabers die in de tempel van Jeruzalem de Ark des Verbonds verlichtten (Exodus 25:31). De suggestie is duidelijk: de deel is in dit huis het Allerheiligste. De plechtige bepaling ‘eeuwig van duur’ karakteriseert een sacrale ruimte die buiten de profane tijd staat. De constructie ‘stil van lijnkoeken en hooi’ loopt daarmee parallel. Lijnkoeken en hooi, het voer voor de dieren, vormen een stilleven vol geheime wijding. Zo stond ook in het Allerheiligste van de tempel een kruik met manna (Exodus 16:33).

Na het octaaf verandert de toon van het gedicht: het heilige wordt unheimlich. Het Allerheiligste mocht alleen door de hogepriester betreden worden (Leviticus 16:2). De rol wordt hier gespeeld door de vader, die het vee in de stal voert. Zijn optreden wordt vergeleken met dat van de priester tijdens een katholieke mis.

[p. 140]

Eben haezer

 

Besloten zaterdagavond bij ons thuis.

 

Mistvoeten liepen sluipend langs de schuur.

 

Er was geen ziel meer buiten op dat uur;

 

de blauwe boerderij een dichte kluis.

 

 

 

Daar woonden wij bijeen met man en muis.

 

Door koestalraampjes viel een richel vuur

 

uit goudlampen op deel, eeuwig van duur

 

en stil van lijnkoeken en hooi in huis.

 

 

 

Mijn vader celebreerde er de mis:

 

de koeien voeren, plechtig bij de koppen.

 

Hun tong krult om zijn handen als een vis.

 

 

 

Een schim, diagonaal tot in de nokken.

 

Godsdienst hing zwaar tegen de hanebalken.

 

Zijn aderen beginnen te verkalken.

 

 

 

Gerrit Achterberg

 

 

 

Uit: Vergeetboek, 1961.

[p. 141]

Hoe schokkend het negende vers voor een rechtgelovig protestant klinkt, werd me pas duidelijk toen een Nederlands correspondent, drs. C. Rooker, mijn roomse onwetendheid verlichtte (waarvoor hier mijn dank). De Heidelbergse catechismus, het leerboek van de gereformeerde kerken, beschrijft de paapse mis zonder meer als ‘een gruwelijke afgoderij’. Calvinisten kennen geen celebranten, alleen predikanten. Ze beschouwen de katholieke eredienst als een doods en ketters ritueel, in tegenstelling met de protestantse kerkdienst, die bezield wordt door de levende verkondiging van Gods woord.

Anders dan auteurs als Jan Wolkers en Maarten 't Hart heeft Achterberg zich nooit expliciet van het geloof van zijn jeugd afgekeerd. Toch klinkt de beroemd geworden regel ‘Godsdienst hing zwaar tegen de hanebalken’ als een aanklacht tegen de drukkende sfeer van het calvinisme.

Meer dan tegen de godsdienst zelf lijkt de dichter zich hier te verzetten tegen de patriarchale vaderfiguur. Het negende vers stelt hem voor als een paapse priester, dus als bedienaar van een geloof dat een gereformeerde het diepst verafschuwt. De vader treedt hier op als usurpator van Christus, die voor protestanten de enige hogepriester is. Het voeren van het vee lijkt een parodie op de misviering, waarin de gelovigen als domme koeienkoppen de communie ontvangen. Het was de dichter natuurlijk bekend dat de priester de hostie op de tong van de communicant legde. Die tong wordt vergeleken met de vis, een oudchristelijk zinnebeeld van de Verlosser, zoals Achterberg uitdrukkelijk zegt in zijn gedicht Aquarium: ‘symbool van God de zoon’.

Nu begrijpen we waarom deze ketterse mis niet plaatsheeft op de dag des Heren, maar op een zaterdagavond, de tijd van duivelse geesten. De vader zelf verschijnt er als een schim. Vernuftig stelt de dichter zijn fallisch oprijzende schaduw tegenover de schuin neervallende richel vuur. De sombere gestalte ontkent het goddelijke licht dat in de duisternis schijnt. Zijn doem hangt tegen de hanenbalken als een spotbeeld van de gekruisigde.

Het slotvers insinueert de komende dood van de man die deze ketterse religie incarneert. In plaats van als Christus zijn bloed te vergieten voor onze zonden, dreigt zijn bloed te stremmen door aderverkalking. De conclusie lijkt onvermijdelijk: de vader is de antichrist.