Ons Erfdeel. Jaargang 50

[p. 128]

De sleutel
Hugo Claus, ‘De ingewijde’
Paul Claes

De titel De ingewijde klinkt als een uitdaging. Het eerste van De Oostakkerse gedichten stelt oningewijde lezers immers voor meer vraagtekens dan hun lief is. Een halve eeuw na het verschijnen van Claus' hermetische bundel zijn veel van die raadsels nog intact.

Wie is deze ingewijde? Bij natuurvolkeren worden jongeren via riten in de wereld van de volwassenen opgenomen. Hun initiatie is eerst en vooral een inwijding in het mysterie van de seksualiteit. De ingewijde uit het eerste vers wordt in één adem genoemd met de kraamvrouw, de vrouw die pas moeder is geworden. Kennelijk is hij de vader van haar kind. De identificatie wordt bevestigd door de volgende verzen waarin sprake is van ouders en kinderen.

Inwijding noopt tot geheimhouding: ‘myste’ (ingewijde) en ‘mysterie’ zijn afgeleid van het Grieks muein, dat ‘zwijgen’ betekent. Hier delen de ouders hun geheim niet mee aan hun kinderen. Hun ervaring wordt met een opzettelijk vage metafoor omschreven als een fysieke omslag: ‘Wat in het vel der ouders is gekanteld’. Hun stilzwijgen wordt beurtelings geduid als een niet kunnen spreken (de man heeft geen lippen) en niet willen spreken (de vrouw zwijgt). Op de seksuele inhoud van het geheim zinspelen woorden als (schaam)lippen, kraamvrouw, vel en zelfs open-baren.

Wat de ouders verzwijgen, komt alleen aan het licht in de kwalen van de kinderen. De derde strofe vermeldt lichamelijke handicaps als doofstomheid en blindheid, maar wellicht zijn ook geestelijke gebreken in het spel. Dat de kinderen de zonden van hun ouders uitboeten is een bijbelse gedachte: ‘Voor de schuld van de ouders laat ik [de Heer] de kinderen boeten’ (Exodus 20:5). In modernere termen valt te denken aan erfelijke belasting, maar ook aan psychische druk binnen het gezin. Claus is een leerling van Zola en Freud.

[p. 129]

In de tweede strofe omschrijft de dichter zijn maatschappelijke rol. Hij luistert naar wat de dorpskinderen zeggen en noteert het even beknopt en nauwgezet als een ‘snelschrijver’ (purisme voor stenograaf). Zo onthult (‘verraadt’) hij wat deze besloten gemeenschap geheim wil houden.

Een met lindebomen beplant dorpsplein vormt een Vlaams decor. Onder de linde werd oudtijds recht gesproken, het vonnis werd geveld op een blauwe steen. Die historische associatie motiveert wellicht het ‘gericht van steen’. De linden heten ‘gevlerkt’ omdat ze vlerkjes hebben: vleugeltjes in de vorm van zweefblaadjes waaraan de boomvruchten op de wind meedrijven. Zo open en vanzelfsprekend verloopt voortplanting in de natuur.

Biografisch zinspelen de linden op de naam van Claus' moeder: Vanderlinden. Onder de dorpslinde kwamen vroeger geliefden samen. Maar in ‘Een vader’, een ander gedicht uit De Oostakkerse gedichten, ligt de vaderfiguur machteloos ‘onder de linde’. De ouders van de dichter woonden evenals hijzelf en zijn geliefde een tijd in Oostakker bij Gent (1952-'53). De gedichten ontstonden voor een deel in de landelijke gemeente waaraan de bundel zijn naam dankt. Dit Vlaamse Lourdes is een bedevaartsoord voor Onze-Lieve-Vrouw, die in Claus' persoonlijke mythologie een gestalte van de Grote Moedergodin is.

De hoofdkwaal in het agrarische Vlaanderen van de jaren vijftig is gebrek aan communicatie. De stilte wordt opgeroepen in twee verbluffende beelden: ‘gericht van steen’ en ‘ijzeren dooi’. Hoe weerbarstig de beeldspraak ook is, volkomen ondoorgrondelijk is ze niet. Steen en ijzer wijzen op bestendigheid en onwrikbaarheid. Het ‘gericht van steen’ suggereert een stilzwijgende veroordeling van wie het geheim probeert te achterhalen. Door klankassociatie met ‘gewicht van steen’ evoceert de metafoor een drukkende stilte. De ‘ijzeren dooi’ berust op associaties bij het cliché van de ijzige stilte: ijzig wordt ijzeren, ijs roept dooi op. De beeldspraak doet denken aan ‘dooi’ in de zin van detente. De paradoxale verbinding laat in het midden of de sfeer van kilte ooit ‘ontdooit’, hartelijker wordt.

Tegenover de afwijzende stilte van de volwassenen staat het luisterend oor van de dichter, die de conversaties tussen de mannelijke kinderen afluistert en registreert. Als nog niet ingewijde zonen spelen zij conversaties na tussen man en vrouw. Zo'n voorbereidend rollenspel is ook bij primitieve initiaties gebruikelijk.

Een eerste woordenwisseling varieert het sprookje van Roodkapje en de wolf, dat vaak gelezen is als een verhaal over de seksuele initiatie van het meisje. De vraag van de wolf: ‘Heb ik dan grote ogen?’, is een weifelend antwoord op de verbaasde uitroep van Roodkapje: ‘O grootmoeder, wat heb je grote ogen!’ Haar eigen antwoord ‘Ja, grote grauwe ogen en een sterk handschrift’ zinspeelt mede op haar uitroep: ‘O grootmoeder, wat heb je grote handen!’ De grauwheid van de ogen wijst wellicht op grauwe

[p. 130]

De ingewijde

 

De ingewijde heeft geen lippen, de kraamvrouw zwijgt,

 

De kwalen der kinderen en kwalen alleen openbaren

 

Wat in het vel der ouders is gekanteld,

 

 

 

En in dit dorp tussen de gevlerkte linden

 

Verraadt de snelschrijver zijn dorpelingen.

 

De stilte is

 

Een gericht van steen, een ijzeren dooi wanneer hij

 

Schrijft en luistert naar de mannelijke kinderen:

 

 

 

‘Heb ik dan grote ogen?’

 

‘Ja, grote, grauwe ogen en een sterk handschrift.’

 

‘Waarom zit je in het veld van Oostakker?’

 

‘Er zijn doofstomme meisjes en ik ben blind.’

 

‘Wat zou je doen als ik lelijk was, een bochel had?’

 

‘Ik zou je nooit meer beminnen.’

 

 

 

En dit,

 

Ongezien als ontharing door zilverwit:

 

De nacht tussen de betelplanten

 

Met een negerin die, tegen geen woorden bestand,

 

Schreeuwt in een taal niet te noemen.

 

 

 

Hugo Claus

 

 

 

Uit: De Oostakkerse gedichten, 1955.

[p. 131]

staar en de wolfsklauwen blijken een schrijvende hand te zijn. De dierlijke kracht van de jongeman is al door verval en cultuur getekend.

De tweede woordenwisseling onthult de lichamelijke kwalen van de jongeren. Het ‘veld van Oostakker’ is de bedevaartweide waar gehandicapten de Moedermaagd om genezing komen smeken. De doofstomheid van de meisjes reproduceert en intensiveert het zwijgen van de kraamvrouw. De blindheid van de zoon verwijst, zoals zo vaak bij Claus, naar Oedipus, die zijn op de ouders gefixeerde ogen uitrukt.

De derde woordenwisseling illustreert de geestelijke onvolwassenheid van een gesprekspartner die liefde afhankelijk maakt van zuiver uiterlijke factoren. Hoewel de conversatie van de jongeren communicatiever lijkt dan de stilte van de ouders, toch groeit ze niet uit tot een ware dialoog. De kinderen blijken al even weinig relatiebekwaam als hun ouders.

Pas in de vierde strofe creëert de paring een werkelijk contact tussen de geslachten. De stilte van de eerste strofe verkeert hier in een schreeuw. De vraag blijft of deze communicatie niet imaginair is. Veelzeggend is hoe de inheemse dorpslinden uit de tweede strofe opeens veranderen in exotische betelplanten. Betelpeper is een klimplant waaruit sirih wordt bereid, een genotmiddel dat in India en Oost-Azië wordt gekauwd. De liefdesnacht wordt dus op dezelfde hoogte gesteld als een roeservaring. De doofstomme meisjes wijken voor de schreeuwende negerin, die de fantasie van primitieve seksualiteit belichaamt. Paradoxaal is de gelijkstelling van het zwartste zwart (dat van een negerin in de nacht) met het witste wit (dat van zilverzalf die de huid met zilvernitraat onthaart, dus wit maakt). Die onlogische verbinding is ‘ongezien’: nog nooit vertoond, allesovertreffend, maar wellicht utopisch.

De samenhang van dit moeilijke gedicht wordt nu duidelijker. Communicatie is het leidmotief. Het kernprobleem is een gebrek aan communicatie (tussen man en vrouw en tussen ouders en kinderen). De dichter registreert dit gemis in zijn gedichten. Als dialoogschrijver met een ‘sterk handschrift’ projecteert hij zijn eigen problematiek in het rollenspel waarbij jongeren volwassen relaties uitproberen. De laatste strofe stelt de paring voor als de ultieme vorm van communicatie. Tegenover de kraamvrouw die zwijgt staat hier de negerin die schreeuwt, maar het blijft een veeg teken dat zelfs de dichter deze woordeloze taal niet kan ontcijferen. Is ook hij uiteindelijk een ingewijde zonder lippen?