Ons Erfdeel. Jaargang 47

Het web is boek geworden. Geschiedenis van het gedrukte boek in Nederland

Nederland boven! In de wereld van de boekgeschiedenis mag deze leuze terecht weerklinken. Met twee leerstoelen is de boekwetenschap er grondig verankerd in het universitaire curriculum. Daarnaast bewijzen meer dan zeshonderd leden van de Nederlandse Boekhistorische Vereniging dat de belangstelling voor het oude en het nieuwe boek verder reikt dan academische kringen. Toch heeft het lang geduurd voordat een naslagwerk over de geschiedenis van het gedrukte boek in Nederland het licht zag. Bibliopolis sluit zich als jongste telg aan bij een reeks indrukwekkende studies die het boek in al zijn aspecten vanuit een nationaal-historisch perspectief benaderen. De invloedrijkste voorbeelden hiervan zijn de vierdelige Histoire de l'édition française (1982-1986) en The Cambridge History of the Book in Britain, waarvan reeds twee van de zeven delen verschenen (1999-2002)

Net als zijn buitenlandse voorgangers is Bibliopolis het resultaat van een vruchtbare krachtenbundeling van experts in het vakgebied. Een tweede overeenkomst ligt in de cultuurhistorische benadering van het onderwerp. Naast de studie van het boek als fysiek object, gaat er veel aandacht naar de situering in een brede maatschappelijke context. Toch verschilt Bibliopolis op één cruciaal punt: het is in oorsprong een elektronisch systeem.

In 1998 kreeg de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag groen licht om een elektronische geschiedenis van het gedrukte boek in Nederland te ontwikkelen. Vier jaar later deed Bibliopolis zijn intrede op het internet. De website www.bibliopolis.nl koppelt via de nieuwste navigatie- en zoekmogelijkheden acht componenten aan elkaar: Handboek, Beeldbank, Personen (een biografisch bestand), Studies (beschrijvingen van artikelen en boeken), Boeken (een lijst van externe bibliografieën en catalogi), Collecties (overzicht van speciale collecties), Veilingen (beschrijving van veilingen en catalogi) en Termen. Het boek Bibliopolis is een afgeleid product van deze website. De integrale versie van het elektronische ‘handboek’ vormt de ruggengraat van het boek. De tekst wordt aangevuld met een selectie afbeeldingen uit de Beeldbank en met de belangrijkste literatuurverwijzingen. Na het boek naar de legende en de film naar het boek, hebben we hier dus te maken met een geheel nieuw soort bewerking: het boek naar de website.

E-book.

[p. 772]

Waarom een website gedeeltelijk in druk uitgeven? De samenstellers hebben zich op deze vraag voorbereid. In de inleiding schrijven ze dat deze publicatie een ‘praktische ingang tot het systeem’ beoogt. Verder hopen ze dankzij de vertrouwde vorm een breder leespubliek te bereiken. Dit laatste argument snijdt natuurlijk hout. De tekst van het handboek leest veel aangenamer in boekvorm. Bibliopolis is dan ook een mooi boek geworden: de vormgeving is verzorgd en de vele illustraties werken verhelderend.

Aan de meest fundamentele vraag gaan de samenstellers echter voorbij: leidt het op papier afdrukken van een elektronisch systeem tot een goed boek? Een webpublicatie moet immers voldoen aan totaal andere vereisten dan een traditionele studie op papier. De structuur en inhoud van Bibliopolis zijn bepaald door de eisen van het internet. Dit blijkt duidelijk uit de chronologisch-systematische opbouw. Het boek telt vijf hoofdstukken waarin de geschiedenis van het gedrukte boek van 1460 tot heden wordt behandeld. In elke periode komen dezelfde thema's aan bod: het boek als fysiek object, productie, distributie en consumptie. Elke rubriek is op haar beurt in een identiek aantal subrubrieken verdeeld. Het resultaat is een uitermate gestandaardiseerd, maar gefragmenteerd corpus: 160 tussentitels splitsen de tekst op in onderdelen van één of twee pagina's.

Een dergelijke indeling is noodzakelijk voor een website. Ze biedt de gebruiker het nodige houvast om via de verschillende niveaus af te dalen naar het gewenste onderwerp. De teksten zijn bovendien bondig geformuleerd, zodat ze zonder veel problemen op het scherm gelezen kunnen worden.

Voor een boek is die aanpak veel minder geschikt. Een strakke webstructuur laat immers geen ruimte om hypotheses te stellen, die vervolgens uit te werken en uiteindelijk tot een conclusie te komen. Daarom kan Bibliopolis ook niet als een leesboek of monografie beschouwd worden, maar moet het eerder gezien worden als een beknopt naslagwerk. De vele korte en heldere essays, geschreven voor een ruim publiek, vormen samen een unieke synthese van de Nederlandse boekenwereld. Bibliopolis leest ook als een website. Een lezer kan kiezen voor verschillende onderwerpen binnen eenzelfde periode, maar eveneens over hetzelfde thema lezen door de tijd heen. Een boek biedt echter niet dezelfde navigatiemogelijkheden. Op de internetversie van het handboek leiden de vele links naar andere teksten, afbeeldingen, trefwoorden en studies. In de gedrukte versie ontbreekt elke kruisverwijzing, verklaring of voetnoot.

Hier ligt de grootste tekortkoming van Bibliopolis. Het boek is niet levensvatbaar zonder de website. Om op eigen benen te kunnen staan, had het minstens biografische gegevens over de belangrijkste personen moeten bevatten en een woordenlijst waarin vaktermen worden toegelicht. Voor die informatie moet de lezer het computersysteem raadplegen. Een voorbeeld ter verduidelijking: een naam die vaak voorkomt is die van Hendrik van den Keere, ‘de beste en invloedrijkste stempelsnijder uit de Nederlanden in de zestiende eeuw’. In het boek ontbreekt echter elke elementaire biografische informatie. De Bibliopolis-website biedt de naam Hendrik van den Keere aan als hyperlink. Eén druk op de knop volstaat om het systeem te doorzoeken. De zoektocht levert 25 treffers op. Ook hier ontbreekt echter een biografische fiche. Daarnaast blijkt de zoekmachine nog niet helemaal precies te zijn: ze biedt immers niet alleen informatie over de lettersnijder Van den Keere aan, maar eveneens studies over zijn gelijknamige vader (een drukker-uitgever) en over de beroemde cartograaf Pieter van den Keere.

Verder leiden de rigide structuur en de keuze van tussentitels soms tot absurde situaties. Zo blijft het kopje ‘Gilden’ in het hele werk behouden als een vast onderdeel van de beschrijving van het productieproces. Aangezien de gilden samen met het Ancien Régime verdwenen, staat in de inhoudsopgave bij de hoofdstukken over de negentiende en twintigste eeuw te lezen: ‘niet van toepassing op deze periode’. In het corpus slaat men dit onderdeel gewoonweg over en springt de nummering zonder verpinken van 5 naar 7. Op een website zorgt dit voor weinig problemen, maar in een boek werkt het bevreemdend. Daarnaast impliceert de keuze voor de term ‘Gilden’ dat beroepsorganisaties uit de negentiende en twintigste eeuw in Bibliopolis niet aan bod komen.

Tot slot verdient de geografische afbakening de nodige aandacht. Bibliopolis presenteert zich als de geschiedenis van het gedrukte boek in Nederland. Hoewel nergens een precieze om-

[p. 773]

schrijving van ‘Nederland’ wordt gegeven, lijkt het duidelijk dat hiermee het huidige Nederland bedoeld wordt. Een historisch overzicht met de hedendaagse natiestaat als vertrekpunt leidt echter steeds tot problemen. Sterker nog, voor de Nederlandse boekgeschiedenis is een strikt vasthouden van de huidige grenzen gewoon onmogelijk. De boekhandel was een internationaal gebeuren. Drukkers waren mobiel en vestigden zich in een voor hen gunstig ondernemersklimaat. Zo kan de bloei van de Amsterdamse boekhandel in de zeventiende eeuw nooit verklaard worden zonder aandacht te hebben voor de hoge vlucht die de boekdrukkunst een eeuw eerder in Antwerpen nam.

Voor de periode tot 1585 staat Bibliopolis dan ook uitvoerig stil bij de situatie in Vlaanderen en Brabant. Wanneer het zwaartepunt van het boekbedrijf zich naar het Noorden verplaatst, verlaat men de Groot-Nederlandse visie en spreken de auteurs enkel nog over de situatie in het Noorden. Deze pragmatische aanpak is begrijpelijk, maar enigszins ongelukkig. Er zijn immers veel redenen te verzinnen om te pleiten voor een geschiedenis van het boek in de Lage Landen. De grote invloed van het Zuiden op het Noorden in de vijftiende en zestiende eeuw werd reeds vermeld, maar ook in de moderne tijd bleven er nauwe contacten bestaan tussen uitgevers en boekhandelaars uit beide gebieden.

Dat van een dergelijke geschiedenis hier geen sprake is, heeft echter niet met onwil te maken, integendeel. Een Vlaams-Nederlandse samenwerking lag juist aan de basis van wat uiteindelijk zou resulteren in Bibliopolis. In de jaren negentig vatten wetenschappers uit Nederland en België het plan op om samen een geschiedenis van het boek te schrijven. Volgens Paul G. Hoftijzer, hoogleraar boekwetenschap aan de Universiteit Leiden en een van de toenmalige initiatiefnemers, ‘strandde het project op zijn eigen ambitie, maar ook wel een beetje op de bureaucratische mallemolen van beide nationale onderzoeksorganisaties’ (citaat uit een lezing van 1 april 2004 te

Een handzetter plaatst letters in een zethaak - Foto Jos A.A.M. Biemans.

Gent). De Koninklijke Bibliotheek van Nederland zette echter door. Ze vroeg en kreeg subsidies om een multimediale, elektronische versie te ontwikkelen. Bibliopolis was geboren. Vlaanderen beschikte niet over de middelen om aan het project deel te nemen.

Anno 2004 ontbreekt een diepgravende geschiedenis van het gedrukte boek in de Nederlanden nog steeds. Bibliopolis heeft hier de ambitie noch de reikwijdte voor. Als gids naar de website is het boek wel geslaagd. Het systeem Bibliopolis verdient het ook om in de schijnwerpers te staan. Het is een uniek instrument waar zowel wetenschappers, onderwijzers als geïnteresseerden terecht kunnen. Hopelijk kan Bibliopolis zowel wetenschappers als overheden inspireren om ‘het boek in de Nederlanden’ alsnog de geschiedenis te schenken waar het recht op heeft.

Stijn van Rossem

marieke van delft & clemens de wolf (red.), Bibliopolis: geschiedenis van het gedrukte boek in Nederland, Waanders, Zwolle, 2003, 317 p.
Zie ook www.bibliopolis.nl.