Ons Erfdeel. Jaargang 47

[p. 769]

De apocalyps volgens Paul Verhaeghen

In 1997 won Paul Verhaeghen de ASLK-debuutprijs met Lichtenberg, een nauwelijks verholen persiflage op de Great American Novel, afdeling slapstick. In zijn nieuwe boek Omega minor gaat hij nog een stapje verder en doet hij een gooi naar de ultieme encyclopedische roman, terrein waarop internationale topschrijvers als Thomas Pynchon of Richard Powers zich ophouden. In dit onmogelijk geachte genre is het belangrijkste allang weer gezegd, dus kun je je afvragen of deze poging om erbij te horen wel wat anders opleveren kan dan een hybride kloon. Tenzij je met de iets bescheidener literaire standaard van de Lage Landen meet: dan hoort een Grote Vlaamse Roman misschien wel tot de mogelijkheden.

Omega minor is dus geen hoogst origineel werkstuk geworden, maar in het Nederlandse taalgebied is het boek vrijwel uniek. Paul Verhaeghen bedient zich als zovelen voor hem van de achtergronden van de Tweede Wereldoorlog, Auschwitz en de ontwikkeling van de atoombom, om op zijn beurt een definitieve balans op te maken van de voorbije twintigste eeuw. Daarvoor benut hij de meest ambitieuze stijlelementen uit de wereldliteratuur van die periode - in zoverre kun je het boek net als zijn debuut uitroepen tot een pastiche. Maar deze keer is er toch wat meer aan de hand. Wat Omega minor een geheel eigen recht van bestaan geeft, is de fantasie, de coherentie en de beeldspraak van de auteur - die zijn uitzonderlijk.

Paul Verhaeghen woont en werkt in Amerika. Ook al speelt zijn roman zich grotendeels in Europa af, de status van expatriate is hem op het lijf geschreven. Dat hij in het Nederlands literatuur blijft bedrijven, ligt voor de hand: zijn inspiratie is wel Amerikaans, maar zijn referentiekader blijft Vlaams. Zijn drang om hoogstaande kunst te produceren is als een jongensdroom: hij wil voor zichzelf bewijzen dat hij zijn voorbeelden naar de kroon kan steken. ‘De schrijver die zojuist zijn roeping heeft ontdekt, buigt bijgevolg zijn kromme rug over het werk, in stille aanbidding voor wat hij doet en in dankbaarheid voor de maatschappelijke functie die hij vervullen mag,’ zo zegt de verteller in Omega minor. Daar hoort ook een beetje het imago van cultauteur bij. Zo komt Verhaeghen niet naar Europa om zijn boek te promoten, zogezegd uit angst dat



de immigratie hem in haar bureaucratische logheid de terugkeer naar de Verenigde Staten weigert. Tot in zijn achtervolgingswaan dweept hij met Amerika.

Omega minor is doordrongen van deze paranoia. Verhaeghen situeert zijn boek in en rond Berlijn, ten tijde van de Tweede Wereldoorlog en, een halve eeuw later, zes jaar na de val van de Muur. Hij bedenkt een onwaarschijnlijk complot dat zijn oorsprong heeft in het Derde Rijk. Bezorger van het verhaal is de jonge Vlaamse onderzoeker Paul Andermans - als cognitief psycholoog alter ego van de auteur - die afgetroefd wordt door Berlijnse skinheads en in een ziekenhuisbed belandt naast een oude jood, Jozef de Heer. Andermans is gespecialiseerd in de functies van het geheugen, maar bij het optekenen van De Heers levensverhaal heeft hij geen moment door dat de man hem eigenlijk een fictief verhaal voorschotelt.

Van de wereld van het cabaret tot het concentratiekamp, van het verzet tot de SS, elke fase uit zijn leven blijkt een pastiche op gemeenplaatsen uit de naoorlogse joodse literatuur, één fenomenale illusie waarbij ook de lezer aan het lijntje gehouden wordt. Voor een ex-illusionist als De Heer is het de ultieme goocheltoer: omdat het als zo bekend overkomt, valt het bedrog niet op. Dit past perfect bij de retorica van Verhaeghen: door postmoderne sampling kan hij ongemerkt waarheid en leugen aan het licht brengen. ‘De waarheid - Hitler, Auschwitz, de Muur, de mens die de mens eet - de waarheid is de waarheid, wie

[p. 770]

haar ook vertelt. Hoe oppervlakkig is authenticiteit! In elke diepe leugen schuilt meer welsprekendheid, meer onderricht dan in simpele eerlijkheid.’

Het paranoïde element wordt nog sterker wanneer Andermans aan de weet komt dat Jozef de Heer in werkelijkheid een gewezen SS'er is die, vermomd als jood, de kampen ontvlucht is en al die jaren vanuit zijn Berlijnse flatje een neonazinetwerk op het getouw heeft gezet. De beweging zou te goed georganiseerd zijn om uit het niets te zijn verrezen: ‘Achter de schermen moest zich een organisatorisch brein bevinden, of meerdere van die breinen’. Complottheorieën alom dus, waarbij Paul Verhaeghen - net als Pynchon in het illustere Gravity's Rainbow uit de jaren zeventig - ondergronds gaat en een kijkje neemt bij de skinheads die als Nibelungen in de krochten van de Berlijnse metro leven.

Jammer genoeg vist de auteur deze boeiende intrige pas op het einde van het boek weer op, als er nauwelijks nog ruimte is om de opflakkerende sympathie voor Hitler maatschappelijk te duiden. Het is het skinheadmeisje Nebula dat Andermans de ogen opent over De Heer. Ze infiltreerde bij de bende om de man op het spoor te komen die de dood van haar grootmoeder op zijn geweten had, een diva van de Duitse oorlogscinema. Nu papt ze met Paul aan: ‘Verkoop het als een raamvertelling’, zegt Nebula over De Heers memoires, ‘en gooi ons verhaal ertussendoor, en wat er vandaag in Berlijn gaande is: het haakt prettig in elkaar, de illusie van ankerpunten in de geschiedenis wordt versterkt, en de lezer kan altijd wel wat romantiek gebruiken.’

Het zal wel geen toeval zijn dat Verhaeghens opvattingen over de liefde voornamelijk van het witte doek lijken te komen. In de tweede grote historische reconstructie die Omega minor rijk is, parallel naast de Duitse, wordt Goldfarb, een jonge joodse geleerde die Oppenheimers ploeg atoomgeleerden in Los Alamos komt versterken en later zelfs de Nobelprijs wint, verleid door een Russische spionne. De relatie wordt abrupt afgebroken wanneer Goldfarbs fatale geliefde sterft door een miskraam en een overdosis radioactieve straling: het blijft, hoe knap gebracht ook, een cliché Hollywood waardig.

Ondanks dat zijn alle elementen aanwezig om aangrijpende relaties te schetsen. Maar bij Verhaeghen blijft het element bedrog de grote gevoelens domineren, tot in de erotische scènes toe waarin Nebula's grootmoeder zich tijdens de oorlog voor de nazicamera's laat pakken door blonde en blauwogige SS'ers. Het is zeer goed gedaan, maar het klinkt allemaal wat déjà vu - tot en met Goldfarbs ultieme wraak, als oude man, om zijn liefde die hem destijds ontvallen is. Dit leidt tot een groteske finale - een wending te veel, omdat Omega minor er op dat moment verzadigd van is. Paul Verhaeghen maakte tot zover indruk met research en technologisch detail, maar neemt hier een fantastische bocht die weinig met de tijdgeest te maken heeft. Niet dat de wereld er na de val van de Berlijnse Muur en op de vijftigste verjaardag van Hitlers dood op 30 april 1995 zoveel veiliger op geworden was, maar het is een zet die erg jaren zeventig-achtig aandoet - de tijd van de Koude Oorlog - en die zelfs nauwelijks anticipeert op het reële risico van een wereldbrand na 11 september 2001.

Verhaeghen heeft natuurlijk een reden voor zijn keuze: het symbool omega staat voor het einde, voor de bom, voor de explosie. Net zoals Pynchon in Gravity's Rainbow dweepte met de parabool als symbool voor het traject van de Duitse V2-raket, voelt hij zich verplicht om een ontknoping te forceren die niet zou misstaan in een film met dure special effects. Maar om te vermijden dat je met een onvoldaan gevoel buiten zou komen - ‘de happy ending, in het leven, in de literatuur, in de filmhuisfilms, het wordt zwaar onderschat’ - is Omega minor na dit schokeffect nog niet helemaal afgelopen. Het leven gaat door, dat is het spel van de natuur: ‘Wij hebben elkaar lief, Nebula en ik’, besluit Paul Andermans, ‘met een zorg en een verbetenheid geboren uit inzicht. Wij weten het nu, het is officieel: de wereld gaat door, altijd maar door. Er is geen einde.’

Alle opmerkingen ten spijt bezorgt Omega minor wel degelijk een unieke leeservaring. Verhaeghens grote kwaliteit is niet zijn eruditie, zijn kopieerdrift of zijn spel met literaire en culturele codes, maar wel de manier waarop hij voor bekend materiaal als de concentratiekampen, de bouw van de Berlijnse Muur, ja zelfs de zelfmoord van een briesende Hitler indrukwekkende scenario's fabriceert. Kortom, wat Omega minor werkelijk optilt tot het niveau van zijn voorbeelden, zijn de onwaar-

[p. 771]

schijnlijke stilistische vermogens van de auteur en zijn visionaire inzicht. Zo houdt verteller Paul Andermans met alles rekening, zelfs dat ‘De Heers verhaal, het boek dat hij mij heeft gedicteerd met het air waarmee de engel Gabriël zijn scribenten de geïnspireerde boeken influisterde, oprecht zou kunnen zijn. Dat het zijn goedbedoelde monument voor de doden was, zijn kaddisj uit het hart, zijn welgemeende sjiva, zijn lichaamseigen poging tot het instellen van een Dag van Verzoening, zijn hoogstpersoonlijke Jom Kippoer’. Die roes van beelden, dát is Omega minor.

Misschien zal niet iedereen van Verhaeghens magische trukendoos houden - net zoals ook niet iedereen voor Harry Mulisch' Ontdekking van de hemel viel. Toch betekent het verschijnen van dit boek voor de Nederlandse literatuur niets minder dan een schok. Omega minor blijft een mensenprestatie, met zijn gebreken, maar het is van een ongekend professioneel niveau, het brengt superieur intelligent entertainment en het is op de koop toe een diepmenselijk boek over hoogmoed en falen. Wat niet belet dat Paul Verhaeghen nu aan iets anders toe is. Na Lichtenberg en het frivole De venusbergvariaties uit 1999 is dit boek in feite nog altijd een vingeroefening van een langzamerhand meer dan zelfverzekerd auteur.

Karel Osstyn

paul verhaeghen, Omega minor, Meulenhoff/Maneau, Amsterdam/Antwerpen, 2004, 614 p.