Ons Erfdeel. Jaargang 47

Schrijven is geneeskunst. Dagboeken van Willem Barnard

Midden 2004 verscheen bij Barnard-uitgever De Prom een kloek boekdeel van 350 pagina's van de dichter Guillaume van der Graft, in het burgerleven Willem Barnard. Hoewel de dichter nog geregeld verzen publiceert - zijn jongste uitgave is een bundel liefdesgedichten (Lijfeigen, 2003) - en zijn verzamelde gedichten nu al in drie verschillende uitgaven zijn verschenen - de meest recente in 1997 - is hij bij de meesten alleen nog bekend als een dichter uit de jaren vijftig, van wie gedichten zoals ‘Vogels en vissen’ en ‘Schrijvenderwijs’ in vrijwel elke bloemlezing zijn opgenomen. Dat gebrek aan erkenning, het uitblijven van een literaire prijs voor zijn hele oeuvre, steekt Barnard. En terecht. Weinige dichters hebben zo intens voor de poëzie, voor het woord geleefd als Guillaume van der Graft. Weinige hebben zoveel vakmanschap als hij.

Ook op het kerkelijke erf is Willem Barnard een buitenbeentje gebleven. Weliswaar oogstte hij met zijn commentaren bij de bijbel, Stille omgang, waardering om zijn scherpe pen, zijn flitsende inzichten en is hij een van de belangrijkste kerkdichters - elke zondag zingen duizenden kerkgangers zijn liederen -, toch heeft hij in het domineeschap evenmin de erkenning gevonden voor zijn schrijverstalenten. Op zijn vijfenvijftigste, in 1975, hield hij het predikantschap voor gezien en ging hij met emeritaat. Sindsdien is hij blijven schrijven, verzamelen en uitgeven, terugkijkend op wat hem sinds de jaren vijftig bezielt: een nieuwe verhouding tussen poëzie en samenleving in samenhang met het bijbelse geloof.

Als zo iemand dan een selectie maakt uit zijn dagboeken, hoeft het niet te verbazen dat

Willem Barnard (o1920) - Foto Klaas Koppe.

daarin geregeld zelfbeklag opduikt, onvrede met de wereld en ook existentieel onbehagen. De fragmenten omspannen een periode van veertien jaar, van na zijn emeritaat tot aan de dood van Tinka, zijn vrouw. In die zin vormt deze publicatie alweer een terugblik, een poging tot positiebepaling, een middel om met zichzelf in het reine te komen: ‘Schrijven is een kunst, ja een geneeskunst. Als ik maar schrijven kan ben ik geen slaaf meer, maar een heer. Een geneesheer. En ik maak mijzelf beter. Dubbelzinnige zegswijze is dat! Betekent het dat ik mijn eigen portret flatteer? Of dat ik mezelf cureer? Het zal van allebei wel wat hebben. Maar in elk geval wordt mijn eigen chaotisch bestaan, als ik maar schrijven kan, weer in orde gebracht. En wat een zwart hol was, lijkt weer een bewoonbaar huis. Ziedaar de macht van het woord! Het is een zwak afschijnsel van wat in Genesis 1 staat. Het is een beetje schepping.’

Het fragment is kenmerkend voor Barnard: woordspelig, maar daarin diepzinnig. Het therapeutisch schrijverschap wordt doorgeprikt als een vorm van narcisme, maar tegelijk beleden als een soort scheppingsgeloof. Schrijven en geloven zijn voor Barnard wezenlijk met elkaar verbonden.

Het dagboek volgt de chronologie van de jaren, maanden en dagen, en bevat dan ook veel commentaar op de waan van de dag: klei-

[p. 768]

ne en grote, intieme en openbare gebeurtenissen wisselen elkaar voortdurend af en het commentaar erop biedt een interessante inkijk in wat een oude scepticus aan het eind van vorige eeuw zoal heeft beziggehouden. Barnard ergert zich aan zowat alles, gaat geregeld gebukt onder het wereldleed en blijkt alleen in de abdij van Male of in de Sint-Gertrudiskerk van de oud-katholieken soms enige rust te vinden. Hij is een geboren melancholicus: ‘De triestigheid wil niet overgaan’, zegt hij ergens. Mopperend, tobbend en dagdromend schrijft hij een existentiële onvrede van zich af. Schrijverschap als een vorm van therapie? Of toch als een gecultiveerde vorm van obsessioneel gedrag?

Centraal in het dagboek staat Barnards problematische verhouding tot God. Zelden krijgt men in de Nederlandse literatuur (dit dagboek is een literair boek, het werk van een stilist) zo onomwonden de verscheurdheid van vele hedendaagse (ex-)christenen te zien: ‘Als het geloof mij vreemd was, piekerde ik niet zo. Dan legde ik mij neer bij de insufficiëntie, bij het menselijk tekort en bij de ontoereikendheid van het bestaan. Maar het geloof is me eigen. En ik kan me er niet aan overgeven, ik blijf modderen in de twijfel. Dat is niet een intellectuele twijfel alleen, die is maar de uitloper van iets dat dieper zit, iets dat mij zo eigen is als mijn eigenste ego. Ik kan niet bidden, dat wil zeggen: mij loslaten en aan een Ander toevertrouwen. Mij verlaten (!) op die Ander.’

Het citaat is niet alleen cultureel-sociologisch interessant, maar is ook psychologisch te verbinden met de verhouding tot de moeder, die voor het eerst zo opvallend op verschillende plaatsen wordt belicht, bijvoorbeeld in een gedicht waarvan ik alleen de eerste regels citeer: ‘Moeder waarom drijf je mij / naar de randen van de vrijheid?’ Het ontheemd-zijn lijkt, zoals meestal, diepe emotionele wortels te hebben. Als laat geboren en enig kind kent Barnard een eenzelvige jeugd, die door de calvinistische levenssfeer en de oorlogservaringen nog wordt verdiept met een schuldgevoel over zijn eigen dichterschap dat de daadkracht van pastoraat en verzet mist. Ook de gedachte dat je rekenschap moet afleggen voor je schrijverschap, niet alleen tegenover de mensen, maar ook tegenover God, leidt vaak tot psychische ontreddering, het gevoel tekort te schieten, er niet bij te horen, bij de theologie niet, bij de literatuur niet.

In zijn relatie tot Tinka, zijn vrouw zit een vergelijkbare tragiek: het verlangen naar de geliefde en het besef van het eigen onvermogen om dat verlangen blijvend om te zetten in een voldoening schenkende relatie. Openhartig, maar schroomvallig, niet zonder mededogen beschrijft Barnard de langzame geestelijke aftakeling van zijn vrouw en de onafwendbare vervreemding.

Anno Domini zou een zwartgallig boek zijn, als daarin niet af en toe een suggestie werd gegeven van een alternatief, van een radicaal ander, messiaans bestaan. Voor Barnard is de cartesiaanse wetenschap de kop van jut en mee verantwoordelijk voor de hebzuchtige cultuur waarin we leven. Wat hij, de principiële dwarskijker, voorstaat, is een liturgische levenswijze, waarin het zinsverband nog kan worden beleefd als een gedeeld ritueel, een sacrament. Een dergelijke oud-christelijke levenswijze leeft nog van de poëzie, de allegorese, en weet nog van de Ander. Daarom is er in plaats van zwartgalligheid nog plaats voor de hoop van de humor, de milde ironie die het bestaan draaglijk maakt, niet vanzelfsprekend. Eén voorbeeldje: ‘Gisteren, terwijl ik het credo stond mee te zingen, viel plotseling het rechterglas uit mijn bril. Ik heb eerst dat credo uitgezongen en mij toen pas gebukt om het glas op te rapen dat dan ook heel was.’

Ondanks alle eenzijdige cultuurkritiek, zelfdestructie en afwijzing van de wereld blijft dit dagboek daarom toch nog genietbaar en relevant: het menselijk tekort is niet bodemloos. Of om het nog één keer met de woorden van de dichter en psalm 23 te zeggen:

Tot U bid ik
die gekomen zijn
en komen zult,
laat mij niet los
in de verschrikkelijke leegte
van het ik
en het niets meer dan ik
en dan het niet meer ik.
Leid mij binnen
in een wij,
in een weide
aan zeer stille wateren.

Paul Gillaerts

willem barnard, Anno Domini. Dagboeken 1978-1992, De Prom, Amsterdam/ Antwerpen, 2004, 351 p.