Ons Erfdeel. Jaargang 47

‘Continuez sans crainte vos grandes entreprises’. Een gids voor Wallonië

België is dat rare land waar Vlaamse politici Anciaux en Bourgeois heten en Waalse Cools, Onkelinx en Van Cauwenberghe. De voorvaders van Cools en Onkelinx kwamen namelijk uit Limburg afgezakt naar Luik om daar werk te vinden, en in dezelfde negentiende eeuw kwam een Van Cauwenberghe het mijnwerkerspad uit Geraardsbergen afgelopen naar het zuiden. Hun nazaten zijn vandaag volbloed Walen - wat meteen het heikele van het adjectief bewijst.

Guido Fonteyn, oud-journalist van De Standaard en één van de weinige kenners van het zuiden van het land (misschien wel de enige), schreef een boek over Wallonië dat alle Vlamingen, die steeds minder weten over het andere landsdeel, én Nederlanders op weg naar de Ardennen, zouden moeten lezen. Het is geen wetenschappelijke studie geworden maar een persoonlijk boek van een kritische minnaar die van de vluchtig geborstelde geschiedenis naar de anekdote wandelt en terug, een terugblik op talloze reportages en reizen (echte en in de geest) door het gebied, een galerie van bekende (Magritte en Simenon) en minder bekende Walen.

Het boek vertrekt van een litho uit 1817. Daarop zie je Willem I de hand reiken aan John Cockerill aan de oevers van de Maas in Seraing bij Luik. Aan de overkant staat de nieuwe staalfabriek van de ingeweken industrieel. Het onderschrift luidt: ‘Continuez sans crainte vos grandes entreprises et rappelez-vous que le roi des P.B. a toujours de l'argent au service de l'industrie.’ (Ga zonder vrees door met uw grote ondernemingen en onthoud dat de koning van de Nederlanden altijd geld beschikbaar heeft voor de industrie). De joint venture tussen de geldschieter-monarch die de Société Générale oprichtte en de captain of industry was zo succesvol dat Nicolas Warocqué, een andere industrieel uit Le Centre (rond La Louvière), zijn ingezetenen in 1830 met alle middelen probeerde te beletten te gaan vechten tegen de Hollanders in het park van Brussel: hij zag ze ongaarne vertrekken omdat koning Willem goed was voor de industrie en voor de handel. Toch pasten de industriëlen zich snel aan aan de nieuwe politieke constellatie. It's the economy, stupid.

Wallonië kende ontegensprekelijk zijn periode van grandeur in de negentiende eeuw. De

[p. 765]

delfstoffen (vooral steenkool en ijzererts) die men aantrof rond Charlerloi en La Louvière en in Luik (de industriële revolutie zou altijd aan Namen voorbijgaan) maakten van de regio een van de eerste proefvelden van het kapitalisme. Wie kapitaal zegt, zegt arbeid. De spanning tussen beide krachten bracht een nieuwe maatschappij voort waarin industriële geslachten, vennootschappen en socialisme zich nestelden. De behoefte aan arbeid eiste op haar beurt massale immigratie. Honderdduizenden Vlamingen trokken naar het zuiden. Vlaanderen was dramatisch arm tussen 1830 en 1890, vooral tussen '40 en '50 toen opeenvolgende mislukkende aardappeloogsten hongersnood brachten. Charles Rogier, die verschillende regeringen leidde, zei in die dagen in het parlement zelfs dat het Vlaams de Vlamingen isoleerde en dat ze maar beter op het Frans konden overschakelen. Eigenlijk was de negentiende eeuw dus die van de Waalse sociale, politieke en culturele emancipatie, de twintigste de eeuw van de Vlaamse.

Die Walen waren niet mals voor de massale Vlaamse immigratie. Vlamingen waren rosharig, dikbuikig, dom en daarenboven slechte werkers: ‘un travail di Flamand’ was niet meer of minder dan slecht uitgevoerd werk. Ze liepen achter de vrouwen aan en braken stakingen. Als een Waals meisje een puist in haar gezicht kreeg, zei men dat ‘Elle s'est laissée embrasser par un Flamand’. Vlamingen vertoonden crimineel gedrag. Ze hadden dan ook geen keuze: het was maximaal aanpassen en assimileren geblazen. Maar Raoul Warocqué was op een reis zo onder de indruk geraakt van de arbeidsprestaties van de spoorleggende Chinezen in de VS (ze stierven er overigens bij duizenden: naast elke onderlegger een lijk) dat hij in een brief aan koning Leopold II ooit voorstelde om alle Vlamingen te vervangen door Chinezen. De Vlamingen bleven, bogen, werkten hard, werden beschaafder en uiteindelijk... Waal.

Willem I reikt de hand aan John Cockerill, litho, 1817.

In de jaren vijftig van de twintigste eeuw was het de beurt aan de Italianen - de nieuwkomers blijven altijd onderaan. Ik citeer Fonteyn en commentaar is overbodig: ‘De Belgische regering tekende op 20 mei 1946 een protocol van overeenkomst met de Italiaanse regering. De ruil was simpel: vijftigduizend Italiaanse arbeiders voor de Belgische steenkoolmijnen en een verzekerde bevoorrading in steenkool voor Italië. De Italianen zegden later bitter dat zij per arbeider werden geruild voor een zak steenkool, al ging het dan wel om “zakken” van 250 kilogram. Dit is niet correct, omdat Italië de zakken steenkool in België nog moest betalen ook.’ (p. 169) Fonteyn merkt even verder laconiek op: ‘De Walen bleven ploegbaas. De Vlamingen in de mijn stegen een paar treden op de sociale ladder.’ (p. 170 ) Na de mijnramp van Marcinelle in 1956 (136 van de 262 doden waren Italianen; er waren 95 dode Belgen, onder wie een dertigtal Vlamingen) zou het keerpunt ook komen voor de Italianen: de zanger Salvatore Adamo, de voetballers Enzo Scifo en Walter Baseggio en de ijverig Nederlands lerende (conditio sine qua non voor het ambt van een Belgische Eerste Minister) ongekroonde koning van Wallonië vandaag, PS-voorzitter Elio di Rupo, zijn evenveel bewijzen van de emancipatie van de Waalse Italianen, definitief Italiaanse Walen.

[p. 766]

Een ‘terril’ in Charleroi, 1955 - Foto Roger Anthoine.

Als Fonteyn gelijk heeft, dan is het niet zo dat Vlamingen een etnisch en Walen een civiel nationalisme aanhangen: dat Vlamingen dus genetisch racistischer zouden zijn. Wallonië heeft de immigratiegolven gewoon verwerkt - dat vraagt nu eenmaal enkele generaties - en Vlaanderen moet nog wennen aan zijn Turken en Marokkanen (en in hun kielzog, de Oost-Europeanen).

Fonteyn gaat nog verder en beweert dat de blijvende negatieve stereotypen van Vlamingen en Walen over zichzelf en elkaar zijn ontstaan in de periode van de grote negentiendeeeuwse migratie: Vlamingen zijn noeste werkers, maar lomp en behept met kuddegeest. Ze hebben een gevoel van minderwaardigheid. Walen zijn dan weer vrijheidslievend en behept met een meerderwaardigheidscomplex. Ook als de omstandigheden veranderen, blijken de clichés te blijven bestaan.

Na de Tweede Wereldoorlog trof de mondiale crisis van de steenkoolmijnen en staalindustrie Wallonië in het hart. De regio is die crisis volgens Fonteyn nog altijd niet te boven gekomen. Vreemd genoeg heeft die crisis Wallonië in grote mate zelfs verlamd. Er lijkt een inertie over het eens zo fiere land gekomen. De verantwoordelijkheid van de Société Générale, eens de trots van Willem I, is volgens de door Fonteyn geciteerde Waalse vakbondsman van Siciliaanse afkomst François Camarata, groot: zij stimuleerde nooit de oprichting van kleine bedrijven in nieuwe sectoren en beperkte zich tot het binnenhalen van winsten uit de klassieke delfstoffenindustrie. Fonteyn schrijft: ‘Zo ging het industriële Wallonië in een hoekje zitten kniezen; gedurende vijftig jaar, zegt Camarata, “omdat het de ideale zondebok had gevonden in de persoon van Vlaanderen, verwekker van alle kwaad dat Wallonië was overkomen.” Dat lijkt mij een schitterende en exacte analyse.’ (p. 198) Wallonië weet dat de weg naar het herstel langdurig en zwaar zal zijn, aldus Fonteyn, en blijft daarom krachtig elke Vlaamse eis voor verdere regionalisering afwijzen. ‘Wallonië heeft daar niet de middelen voor en rekent op de solidariteit van Vlaanderen.’ (p. 199) Daarom heeft het België nodig.

Toch zijn er tekenen van herstel. Economische activiteit rond de regionale luchthavens van Charlerloi en Luik, spitstechnologie rond de universiteiten, een cultureel reveil van o.a. het MAC's (Musée des Arts Contemporain) in de gerenoveerde mijnsite Le Grand Hornu en het florerende toerisme timmeren aan de weg. Een alomtegenwoordige Parti Socialiste is zijn cliëntelistische machtsbasis handig aan het verbinden met de steun van de artistieke en intellectuele elite. Maar de weg is nog lang.

Het boek van Fonteyn werd voorgesteld in La Louvière. Dat was een aardige geste. De burgemeester uit het boek die in zijn verpauperde stad iedereen bij naam kent, was de gastheer. Extreem-rechts wordt er nog, alhoewel met moeite, op een afstand gehouden. Dat siert de stad. Van Cauwenberghe was erbij in La Louvière, de minister-president van Wallonië. Hij spreekt geen Nederlands. De toenmalige Vlaamse minister-president, Bart Somers, was er ook. Hij sprak alleen Nederlands, en dat was niet hoffelijk, vond ik. Want ik ben een legalistische territorialist: in Wallonië hoor je Frans te spreken. De aanwezigen werden getrakteerd op een bezoek aan één van de Waalse wonderen (‘Continuez sans crainte vos grandes entreprises’): de scheepslift van Strépy, die ook het omslag van het boek siert, een indrukwekkende constructie die helaas door weinig schepen wordt gebruikt en die vooral doelwit van school- en seniorenreizen is geworden. Een symbool? De dubbelzinnigheid bereikte een hoogtepunt in de tentoonstelling in het scheepsliftcomplex, gewijd aan

[p. 767]

België. Het land bleek grote genieën te hebben voortgebracht in de kunsten en de wetenschappen. Die genieën waren meestal Franstalig. Het was een ontroerend voorbij en geconstrueerd België dat daar werd getoond. Wallonië heeft inderdaad voorlopig meer te winnen bij België dan bij zichzelf. Honni soit qui mal y pene.

Luc Devoldere

guido fonteyn, Afscheid van Magritte, Over het oude en nieuwe Wallonië, Meulenhoff/Manteau, Antwerpen/Amsterdam, 2004, 205 p.