Ons Erfdeel. Jaargang 47

Gevangenen van de romantiek

‘Romantisch’. Als iemand dat zegt over je werk of over de manier waarop je over je geliefde praat, ervaar je dat als een terechtwijzing. Wie romantisch doet of denkt, laat zich immers inpakken door zijn sentimenten en gelooft nog in sprookjes die al lang ontmaskerd zijn.

Dat mag zo zijn, maar volgens het even erudiete als overzichtelijke boek van Maarten Doorman, De romantische orde, is alles wat we denken, zeggen en doen door en door romantisch. En dat geldt niet alleen voor de manier waarop we ons persoonlijk leven inrichten, maar ook voor de wijze waarop de internationale politiek functioneert. Romantiek is in de ogen van Doorman dus veel meer dan een literaire en kunstzinnige stroming die in het begin van de negentiende eeuw om zich heen begon te grijpen. De ideeën en gevoelens die toen door mensen als Rousseau, Fichte, Schelling, Schiller en Hölderlin zijn beschreven en bezongen, betekenden een ware revolutie in de manier waarop de mens zichzelf en de wereld zag. Ineens was daar het authentieke subject dat vrij was en zichzelf wilde ervaren in samenhang met de natuur en zich vol overgave wilde geven aan zijn geliefde. In die paar decennia aan het begin van de negentiende eeuw is het ervaringsbereik uitgesponnen waar tot op de dag van vandaag vrijwel niemand buiten kan treden. Dat is een opvallende stelling, omdat in de tweede helft van de twintigste eeuw een hele reeks filosofen het subject en zijn centrale posi-

[p. 763]

tie bestreden hebben. Volgens Doorman zijn dat slechts theoretische exercities geweest die niet of nauwelijks invloed hebben gehad op het beeld dat het overgrote deel van de westerse mens van zichzelf heeft.

Doormans keuze voor de term romantische orde is zo gek nog niet. Orde is een van de mogelijke vertalingen van het Griekse woord ‘logos’, dat ook ‘woord’ betekent. We vinden dat onder andere terug in de benaming van allerlei wetenschapsgebieden. Psychologie duidt zo de manier aan waarop de psyche is geordend. Terwijl de wetenschappen die orde echter zo helder mogelijk in kaart trachten te brengen, houdt Doorman zijn orde bewust ondoorgrondelijk. Ze heeft wel kenmerken en horizonnen, maar laat zich niet vangen in definities of nauwkeurige omschrijvingen. Daardoor werkt deze term als een impressionistisch schilderij: je kunt er met wat verbeelding van alles in onderbrengen, maar echt afgrenzen kun je hem niet. Grofweg zou je kunnen zeggen dat orde de grenzen trekt om het ervaringsbereik van een bepaalde geschiedkundige periode. Doorman ent zijn orde-begrip op het epistèmè-begrip dat de Franse filosoof Michel Foucault (1926-1984) ontwikkelde om de dieptestructuur van een tijdperk bloot te leggen.

Allesbepalend voor de romantische orde is de ontdekking en exploratie van het innerlijke van het subject en van de gevoelens die daar huishouden. De mens die in de romantische orde leeft, kan bijna niet anders dan zijn innerlijk serieus nemen en zijn grenzen verkennen en verleggen om zo dicht mogelijk bij zichzelf te komen.

Doorman zet helder uiteen hoe deze nieuwe en centrale positie van het subject vanaf de negentiende eeuw de hele maatschappij ordent en constitutief is voor onder andere de kunst. Tot en met de Verlichting sprak men van kunsten in de zin van vaardigheden. Pas in de romantiek ontstaat dé kunst en wordt ze de meest individuele

Teun Hocks, ‘Zonder titel’, 1991, zwartwitfoto + olieverf, 140 × 130 cm - Foto Torch Gallery Amsterdam.

uiting van het meest individuele gevoel. In plaats van een zo knap mogelijke imitatie van een landschap of huiselijk tafereel, probeert ze plotseling iets hogers op het spoor te komen. Vaardigheid en vakmanschap worden daaraan ondergeschikte grootheden. In onze tijd heeft dat ertoe geleid dat het concept veel belangrijker is dan het uiteindelijke kunstwerk.

Maar niet alleen de kunst en het samenleven worden door het romantische ideeëngoed bepaald, ook de internationale politiek blijkt geschoeid te zijn op romantische leest. Het zijn romantici als Fichte en Herder geweest die naar analogie van het innerlijk van het subject op zoek gingen naar het eigene van een volk. Dat was nodig omdat de voormalige onderdanen van koning of keizer na de Franse Revolutie het gevoel aangeleerd moesten krijgen dat het land waarin ze woonden hun land was. De idee was dat de politieke eenheid van een natie alleen kon bestaan bij gratie van een door iedereen gedragen ideologie. De romantiek leverde die ideologie door de uitvinding van het nationalisme en de vaderlandsliefde. Een liefde die zo ver moest gaan dat mensen bereid waren

[p. 764]

voor hun land te sterven. De twintigste eeuw heeft de wrange vruchten geplukt van die bereidheid. Maar ook na de rampen die Europa en de wereld toen zijn overkomen, bleef de internationale politiek zich ordenen volgens het aan de romantiek schatplichtige natieprincipe. Doorman maakt duidelijk dat het ondanks de voortschrijdende vormgeving van de Europese Unie en de toenemende globalisering erg moeilijk voorstelbaar is dat we binnen afzienbare tijd van de natiestaat en het daarmee samenhangende nationalisme verlost zouden zijn.

Daarmee komen we op een wat lastig bijverschijnsel van het orde-begrip. Net als bij de epistèmè van Foucault is het bij de orde van Doorman niet mogelijk om over de grenzen ervan de toekomst in te kijken. Zelfs een onbevooroordeelde blik in het verleden werpen is onmogelijk, want elke glimp uit voorbije perioden vangen we, net als die van de toekomst, op door de bril die de romantische orde ons heeft opgezet. Doorman trekt daarmee het net van de romantiek met een bijna malicieus genoegen om ons aan. Tegelijkertijd laat hij in het midden hoezeer hij zelf de idealen en uitgangspunten van de romantiek is toegedaan. Tussen de regels door lijkt hij niet zo blij te zijn met die romantische mens. Hij is weliswaar onvermijdelijk, maar tegelijk lijkt Doorman hem wat koddig en pathetisch te vinden.

Deze dubbelhartigheid ligt al verscholen in het nieuwe begrip dat hij probeert te introduceren. Want welbeschouwd is romantische orde een contradictio in terminis die het romantische van die orde direct ironiseert en om zeep helpt. Want wie het in navolging van Foucault over een orde heeft, bedrijft een antisubjectivistische manier van analyseren. Een subject dat denkt vrij en authentiek te zijn, doet in wezen precies wat de orde waarin hij leeft van hem verwacht en is dus geenszins vrij en authentiek. Het subject op deze manier zijn plaats wijzen, is het project van Foucault geweest en het lijkt niet minder dat van Doorman te zijn. Daarmee komt hij in een akelige spagaat terecht, omdat de beschrijving van de romantische orde als orde de as breekt waaromheen de romantiek draait, namelijk het vrije, authentieke subject. Zijn boek is er niet minder lezenswaardig om.

Henk van der Waal

maarten doorman, De romantische orde, Bert Bakker, Amsterdam, 2004, 283 p.